Fevral, 2025-Yil
150
LITOSFERA. TUPROQ VA UNING EKOLOGIK AHAMIYATI
Siddiqova Madinabonu
Samarqand Davlat Arxitektura-Qurilish universiteti talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14932991
Litosfera - bu yerni ustki qatlami bo‘lib, uning qalinligi 30 - 40 km ga teng. Litosfera o‘z
ichiga yer resurslarini, o‘simliklarini, o‘rmonlarni, hayvonot olamini, yer osti boyliklarini oladi.
Litosferani muhofaza qilish, uning boyliklaridan oqilona foydalanish - bu ishlab chiqarish
jarayonlarining samaradorligini oshirish hamda insonning tabiiy yashash sharoitlarini, planetani
genetik fondini saqlab qolishning asosiy omillaridan biridir.
Litosferaning ustki qavati tuproqdan tashkil topgan bo‘lib, tuproq insonlarning hayotini
ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi, chunki oziq - ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishni asosiy
hajmi sifatiga bog‘liqdir.
Tuproq uzoq yillar davomida atmosfera, gidrosfera, o‘simlik va hayvonot olamining o‘zaro
bir - biriga uzviy ravishda bog‘liq bo‘lgan holda litosferaning ustki qavatlarining o‘zgarishi
natijasida shakllanib kelgan.
Tuproqning holatiga omillar bilan birgalikda, inson faoliyati ham ta’sir ko‘rsatadi.
Tabiatda doimo tuproq qavatining suv, shamol, sel oqimlari va h.k. ta’siri natijasida buzib
yuborilishi jarayonlari amalga oshib kelgan. Ammo lekin, tuproq holatining global buzilishi paydo
bo‘lishi, asosan insonlarning turli xil harakatlariga bog‘liqdir. Insonning xohishiga ko‘ra
tuproqning xarakteri o‘zgartiriladi, tuproqni hosil qiluvchi faktorlar - relef, mikroiqlim o‘zgaradi,
dengizlar, suv omborlari, kanallar barpo etiladi, millionlab tonna grunt joydan joyga ko‘chiriladi
va h.k.
Tuproqni muhofaza qilishning asosiy vazifasi - bu tuproq qatlamining yaxlitligini saqlab
qolish, uning mahsuldorligini saqlashdir. Buzib yuborilgan tuproq juda sekin tiklanadi.
Tuproqning 1 sm qavatini tiklash uchun yuz yillar kerak. Oxirgi yillarda butun dunyo
miqyosida yer resurslarini kamayib borishi kuzatilmoqda. Buning asosan ikkita sababi bor:
Birinchisi - tuproqning tabiiy jarayonlar (masalan, cho
‘
llarni ortib borishi) ta’sirida hamda
xo
‘
jalikni
bilimsiz
olib
borish
natijasida
(yemirilish,
tuzlanish)
degradatsiya
va
quvvatsizlanishidir. Tabiiy jarayonlar ta’sirida denudatsiya jarayoni - ya’ni Tog‘ landshaftlarini
buzilishi, quruqliklarni tarqalishi, tuproq qatlamini suv va shamol bilan surilib ketishi.
Tabiiy jarayonlar ta’sirida denudatsiya jarayoni - ya’ni tog‘ landshaftlarini buzilishi,
quruqliklarni tarqalishi, tuproq qatlamini suv va shamol bilan surilib.
Tuproqlardan noto‘g‘ri foydalanish, ularning eroziyasiga, ya’ni tuproq qavatini buzilishiga
olib keladi. Eroziyaning quyidagi turlari mavjuddir: shamol, suv, irrigatsion, texnik eroziyasi.
Tuproq bilan o‘simliklar orasidagi muvozanat buzilib ketsa, eroziya tezlashadi va
cho‘llarini tarqalishiga olib keladi .
Ikkinchisi - texnik progress, industrializatsiya urbanizatsiya ta’sirida yer resurslarini
kamayib ketishi.
Hozirgi vaqtda shaharlarni, sanoat markazlarini qurishga, Tog‘- kon ishlarini olib borishga
egallanayotgan yer maydonlari doimo kengayib kelmoqda. Bugungi kunda shaharlar, qishloq
xo‘jalik inshootlari, komunikasiyalar, suv omborlari va boshqa inshootlar quruqlikning 4 % ni
egallaydi.
Fevral, 2025-Yil
151
Yer sayyoramizda esa quruqlikni atigi 11 % ni qishloq mahsulotlarini ishlab chiqarishga
yaraydigan yerlardir. Qolgani esa qurg‘oqchil yoki muzlik zonalari. Yer fondini saqlab qolish
uchun kurashish - insoniyatning muhim vazifalaridan biridir.
Shu borasida asosan quyidagi chora - tadbirlar amalga oshiriladi:
1.O‘rmon, o‘simliklarni saqlash, qishloq xo‘jaligini olib borishni zamonaviy shakllarini
qo‘llash hisobiga cho‘llarni tarqalishini to‘xtatish.
2.Yerlarni rekultivatsiyalash.
3.Quruqliklarni o‘zlashtirish, botqoqlarni quritish, tuproqlarni eroziyasiga qarshi
kurashish.
4.Industriyaning (urbanizatsiyaning) bostirib kelishini chegaralash, ya’ni sanoat kompleks
va markazlarni kichik maydonlarda - tepaga qarab barpo etish.
Yer resurslarini saqlab qolishda suvni saqlab tuproqni qurishidan himoya qiladigan
o‘simliklarni, ya’ni o‘rmonlarni ahamiyati juda katta.
Rekultivatsiya deganda buzilgan tabiiy territorial komplekslarni yaxshilash va qayta
tiklashga karatilgan chora - tadbirlar tushuniladi.
Buzilgan yerlarning mahsuldorligini va xalq xo‘jaligidagi qayta tiklash maqsadida olib
boriladigan ishlar ikkita bosqichdan iboratdir:
1.Tog‘- texnik rekultivatsiyasi - bu yer maydonlarini keyinchalik o‘zlashtirish maqsadida
tayyorlashdir.
2.Biologik rekultivatsiya - bu yerlarni biologik xossalarini, ya’ni mahsuldorligini qayta
tiklashga karatilgan chora tadbirlardir, ular tog‘ texnik rekultivatsiyasidan keyin olib boriladi.
Hozirgi kundagi katta muammolardan biri bu cho‘llarni tarqalishini to‘xtatishdir.
Qumlarning bostirib kelishidan himoya qilish maqsadida har xil to‘siqlar quriladi. Bu
passiv kurashishdir. Qumlarning bostirishidan aktiv kurashish yo‘li - o‘simliklarni ko‘paytirish.
Qumlarning harakatchanligini bostirishning yana bir yo‘li - yopishqoq moddalarni ya’ni
mazut, bitum, gudronlarni quyishdir. Ular qum zarrachalarini bir - biri bilan yopishtirib plyonka
hosil qiladi. Shu maqsadda suvda eruvchan polielektrolitlar ham ishlatilsa bo‘ladi.
Litosferani muhofaza qilishda o‘rmonlarni saqlash muhim ahamiyatga egadir.
Atmosferadagi kislorod balansini saqlash, daryolarni gidrologik tartibini saqlashda
o‘rmonlarni ahamiyati juda katta. O‘rmon tabiiy va sanitar - gigiyenik ahamiyatga ham egadir.
O‘rmon - bu yerning o‘pkasidir. O‘rmonning 1 gektari bir yilda 5 - 10 t. CO
2
-ni yutib 10
- 20 t O
2
ishlab chiqaradi. O‘rmonlarning mikroklimat tashkil qilishda ham ahamiyati kattadir.
Hozirgi vaqtda yong‘inlar o‘rmonlarga katta zarar yetkazmoqda. Organik moddani yo‘q
qilish bilan birgalikda yong‘inlar turli xil gribok bakteriyalarni ko‘payishiga ham olib keladi.
Dunyo miqyosidagi o‘rmon yong‘inlarni 97 % ga insonlar sababchi bo‘ladi.
Shuning uchun ham yong‘inlarga qarshi profilaktik ish olib borish, ularni vaqtida aniqlab,
topib, uchirish - juda muhim vazifadir. Bundan tashqari o‘rmonlarni qayta tiklash va ko‘paytirish
ishlari qayta miqyosida olib borilishi zarurdir.
Yer osti, ulardan oqilona foydalanish ham litosferani muhofaza qilishning asosiy
vazifalaridan biridir.
Yer osti boyliklarini muhofaza qilish faqatgina Tog‘ - kon ishlarini olib borish sanoati
sohasi bilan chegaralanmaydi.
Fevral, 2025-Yil
152
Bunga foydali qazilmalarni olish bilan bog‘liq bo‘lmagan yerlarni muhofaza qilish ham
kiradi. Bu yer ostidagi muhandislik inshootlari, omborlari barpo etish, ishlab chiqarishning zaharli
chiqindilarini ko‘mib yuborish, yer ostida tadqiqot va sinovlarni o‘tkazish kabi tadbirlar kiradi.
Ilmiy va ma’naviy boylikka ega bo‘lgan yerlar, ya’ni geologik yodgorliklar ham muhofaza
qilinishi zarurdir.
Bundan tashqari foydali qazilmalar konlari suv toshqilaridan, buzilishlaridan va h.k.
ofatlardan ham muhofaza qilinishi kerak.
Yer osti boyliklarini muhofaza qilish - bu yer qatlamidan va uning tarkibidagi foydali
qazilmalardan oqilona fodalanishdir, olingan mineral xom ashyodan uni qayta ishlash jarayonida
kompleks va to‘liq foydalanishdir. Bu - xalq xo‘jaligida mineral resurslardan oqilona foydalanish,
ishlab chiqarishdagi hosil bo‘lgan chiqindilarni utilizatsiyalash, ya’ni mineral xom ashyo va
yonilgi yo‘qolib ketishga yo‘l qo‘ymaslik, hamda atrof muhitga salbiy ta’sirini kamaytirishdir.
Hayvonot olamini muhofaza qilish ham atrof muhitni muhofaza qilishning asosiy
yo‘llaridan biridir.
Oxirgi yillarda tuproqqa suyuq va qattiq holdagi sanoat va maishiy xo‘jalik
chiqindilarining kelib tushishi hisobiga tuproqning ifloslanishi ham katta muammoga aylanib
qoldi. Bu iflosliklarning asosiy qismi tuproqning yuqori qavatida 3-5 sm chuqurlikda to‘planib
qoladi.
Mineral o‘g‘itlarini noto‘g‘ri ishlatilishi tuproqlarning ishqoriyligi yoki nordonligi oshib
ketishiga olib keladi.
Tuproqning har xil moddalar bilan ifloslanishi tuproqdagi ekologik sistemalarning aylanma
harakatining buzilib ketishiga olib keladi. Tuproqdagi iflosliklar mikroorganizmlarni sonini
kamaytirib yuboradi, natijada tuproqni o‘z-o‘zini tozalash xususiyati, hamda hosildorligi pasayib
ketadi.
Tuproqning kimyoviy zaharli moddalar va mineral o‘g‘itlar bilan ifloslanganligi ayniqsa,
sug‘oriladigan yerlarning kengayib ketishi natijasida aktual muammoga aylanib qoldi, chunki
zaharli moddalar sug‘orish va drenaj suvlari bilan tarqalishi mumkin.
Yog‘ingarchiliklar (yomg‘ir, jala, do‘l va qor) ta’sirida tuproqning unumdor ustki
qatlamining yuvilishiga tuproqning eroziyasi deyiladi. Natijada yer yuzasida chuqurlik va jarlik
paydo bo‘ladi.
Tuproqning suv ta’siridagi eroziyasining quyidagi shakllari mavjud:
Yuzlama eroziya;
Chiziqli yoki jarli eroziya;
Surilish eroziya;
Qulash eroziya.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, tuproqning eroziyadan saqlab qolish uchun bir qator
chora - tadbirlar mavjud.
1. Past - balandliklardan iborat bo‘lgan yerlarda ko‘p yillik ekinlar ekish, bog‘dorchilik va
uzumchilik sohalarini rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. Qiyaligi 5-10° tashkil etadigan
yerlarning yon bag‘irlari ko‘ndalang haydalsa, yog‘ingarchilik suvlari jo‘yaklar hosil qila olmaydi.
Yerning qiyaligi 10 - 15° tik bo‘lgan yerlarda ko‘p yillik yem - xashak o‘simliklari ekish
yoki pushtalar olib mevali daraxtlar va tokzorlar barpo qilish respublikamiz miqyosida keng
ko‘lamda amalga oshirilmoqda.
Fevral, 2025-Yil
153
2. Yo‘llar qurilishi paytida yog‘ingirchilik suvlarini oqib ketishi uchun yo‘l bo‘ylab ariqlar
qazish va daraxtzorlar barpo etish maqsadga muvofiqdir. Suv havzalari, to‘g‘onlar, kanallar va suv
omborlari qurilishi paytida tuproq olingan handaklari tekislab, daraxtzorlar barpo etish kerak.
3. Qirg‘oqlarni yuvadigan daryo bo‘ylarida damba va ko‘tarmalar o‘rnatish, jarliklarga suv
tushmaydigan ariqlar qazish, yumshoq va yengil tez yuviladigan tuproqli joylarda ariq o‘rniga
temir - beton lotoklar qurish, jarlarda va soyliklarda suv oqimini to‘suvchi to‘g‘onlar qurish, selga
qarshi kurashish uchun quruq hovuzlar va suv omborlari barpo etish, zinapoyasimon ariqlar qazish
katta ekologik ahamiyatga ega. Masalan, Toshkent viloyati Bo‘stonliq tumanidagi sel ko‘p
bo‘ladigan Oqtosh soyligida tog‘ yonbag‘irlarida zinapoyasimon ariqlar qazilib, daraxtzorlar
barpo qilingan.
Yer unumdordigini pasayishiga tuproqning shamol va suv ta’sirida eroziyaga uchrashishi
ham katta salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shamol va suv ta’sirida tuproqning eroziyaga uchrashishi
natijasida yer unumdorliga yildan-yilga pasayib bormoqda. Respublikamizda 21 mln gektar
sug‘oriladigan yerlardan 0,7 mln gektar yerlar o‘ta va o‘rtacha darajada deflyasiya (eroziya)ga
uchragan. O‘ta va o‘rtacha darajada deflyasiyaga uchragan yerlar Farg‘ona vodiysida 165 ming
gektar, Surxondaryoda 106 ming gektar, Qashqadaryoda 80 ming gektar va Buxoro viloyatida 52
ming gektarni tashkil etadi.
Respublikamizda zaharlangan yerlar tarkibida DDT ning miqdori uning ruxsat etilgan
chegaraviy konsentrasiyasi (RECHK)ga nisbatan 2-5 marotaba ko‘proq to‘plangan. Farg‘ona,
Andijon va Samarqand viloyatlari yerlarida DDT ning miqdori uning RECHK siga nisbatan mos
ravishda 26, 26,4 va 44 marotaba ko‘proq mavjudligi aniqlangan.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, dehqonchilik bilan shug‘ullanadigan yerlarda tuproqning
ekologik holati nochordir. Yer maydonlarining ifloslanishiga kimyoviy moddalarni bir joydan
ikkinchi joyga uzatish, ularni saqlash, ishlatish uchun kerakli texnikaning nosozliga yoki
yetishmasligi, o‘simliklarni himoya qilish xizmatining qoniqarsiz ishlashi sabab bo‘lmoqda.
Ekologik nuqtai nazardan olib qaraganda respublikamizda yer resurslaridan to‘liq
foydalanilmaydi. Natijada yer hosildorligi va chorvachilik mahsulotlarining mahsuldorligi
pastligicha qolmoqda.
Landshaftning tarkibiy qismlari hisoblangan komponentlar orasida ham, uning morfologik
qismlari orasida ham muttasil modda va energiya almashinib turishi uning ichki tuzilishi nihoyatda
murakkab ekanligini ko‘rsatish bilan birga landshaft qotib qolmagan, doimo o‘zgarib, rivojlanib
turadigan, o‘ziga xos maxsus faoliyatda bo‘lib turadigan moddiy tizim ekanligidan dalolat beradi.
Har bir muayyan landshaft o‘z ichida ro‘y beradigan hamda tashqaridan ta’sir etib
turadigan turli jarayonlar va omillar ta’sirida turli o‘zgarishlarga uchraydi, yashaydi va rivojlanadi.
Shu bilan birga, har bir landshaft bir butundir, uning tarkibi ham, ichki tuzilishi ham yetarli
darajada doimiy va tashqi kuchlar, jumladan insonning xo‘jalikdagi faoliyati ta’siriga nisbatan
chidamlidir. Har bir landshaftda o‘zini o‘zi boshqarib, o‘zini o‘zi rivojlantirib turish xususiyatlari
mavjuddir. Har bir landshaftga o‘z rivojlanishini barqarorlashtirib turuvchi dinamika xosdir.
Landshaftning dinamikasi tushunchasiga A.A.Krauklis (1979) qisqacha qilib quyidagicha
ta’rif beradi: “dinamika – bu ichki va tashqi kuchlar ta’sirida landshaft holatining o‘zgarishidir”.
F.N.Milkov (1990) fikricha, dinamika landshaftshunoslikning markaziy masalalari-dan
biridir. Landshaft dinamikasi - bu landshaftning o‘z vazifasini bajarishi, hududi va ichki tuzilishi
Fevral, 2025-Yil
154
bilan bog‘liq bo‘lgan o‘zgarishlaridir. Landshaftdagi dinamik o‘zgarishlar turli-tuman bo‘lganligi
uchun F.N.Milkov ularning turlari va xillarini aniqlashga urinib ko‘radi. Uning fikricha, xorologik
dinamika (landshaft chegarasining o‘zgarishi bilan bog‘liq), ichki tuzilishi bilan bog‘liq bo‘lgan
dinamika (landshaftning morfologik qismlari va ular orasidagi aloqalarning o‘zgarishi bilan
bog‘liq), zamonaviy dinamika (vaqt bilan bog‘liq bo‘lgan landshaftning o‘zgarishlari) hamda
yo‘nalgan dinamika yoki rivojlanish dinamikasi (landshaftning bir tomonlama yo‘nalgan
o‘zgarishlari) kabilarni ajratish mumkin. Bular o‘z navbatida yana genetik xillarga bo‘linadi.
G.Rixter (1983) esa tabiiy jarayonlarning dinamikasi deb, faqat jarayonlar jadalligining
fasllarda o‘zgarishini tushunadi. Bunday o‘zgarishlar asosan havo harorati, yog‘in-sochin va
bug‘lanishning yil davomida o‘zgarishi bilan bog‘liqdir.
Landshaft dinamikasi degan tushuncha keng ma’noli, serqirra va landshaftshunoslikdagi
asosiy tushunchalardan biri ekanligini A.G.Isachenko (1991) ham e’tirof etadi. Uning fikricha,
landshaftning ichki tuzilishini qayta shakllanishiga olib kela olmaydigan va tizimning takrorlanish
xususiyatiga ega bo‘lgan o‘zgarishlarini dinamika deb atasa bo‘ladi. Masalan, landshaftda bir
kecha-kunduz davomida, yil (fasllar) davomida kechadigan turkumga xos bo‘lgan o‘zgarishlarni
landshaftning dinamikasi desa bo‘ladi. Agar tashqi kuchlar, jumladan inson ta’siri natijasida ham
landshaftda qandaydir o‘zgarishlar ro‘y bergan bo‘lsa, uning qayta tiklanish jarayonidagi
holatlarning o‘zgarishi ham dinamikadir. Landshaftdagi dinamik o‘zgarishlarning mavjudligi
landshaft tashqi kuchlar ta’sirida o‘zgartirilgan taqdirda ham ma’lum vaqt davomida u yana
o‘zining avvalgi holatiga qaytish xususiyatiga ega ekanligidan, tashqi kuchlarga nisbatan
chidamlilik xususiyati borligidan dalolat beradi. “Landshaftlarni muhofaza qilish” izohli lug‘atida
dinamika atamasi grekcha “dynamis” so‘zidan olinganligi va “kuch”, - degan ma’noni anglatishi,
hamda landshaft dinamikasi deganda, bir invariantga bo‘ysungan o‘zgaruvchan holatlar harakati
tushuniladi. Landshaftning dinamikasiga landshaftning ma’lum strukturasi mavjud bo‘lib turgan
vaqt mobaynidagina ro‘y berishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarnigina kiritish mumkin. Agar ichki
va tashqi jarayonlar ta’sirida landshaftning ichki tuzilishiga zarar yetsa va u o‘zgarsa bunday
o‘zgarishlarni V.B.Sochava “evolyutsion o‘zgarish”, deb ataydi. Boshqacharoq qilib aytganda,
landshaftdagi dinamik o‘zgarish bir invariant doirasida bo‘lganligi uchun landshaftning tubdan
sifat o‘zgarishiga olib kelmaydi. Evolyutsion o‘zgarishlar esa landshaftning ichki tuzilishini
o‘zgarishiga, bir landshaftning o‘rniga boshqasini hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Bunday
o‘zgarishlar ko‘pincha geologik vaqtni o‘z ichiga oladi.
Landshaftlarning invariant xususiyatlarini aniqlab olish va o‘rganish tabiat muhofazasi
bilan, madaniy landshaftlarni barpo qilish bilan bog‘liq bo‘lgan ilmiy va amaliy muammolarni hal
etishda muhim ahamiyatga egadir. Chunki landshaftning invariantini aniqlamay turib uning
o‘zgarish darajasini, uning ichki tuzilishi buzilib ketish xavfi qay darajada ekanligini bilish qiyin
bo‘ladi.
Landshaft dinamikasi tushunchasi bilan landshaftning ichki tuzilishi degan tushuncha
asosida modda va energiya almashinishi yotganligi uchun ularni o‘zaro aloqador tushunchalar desa
bo‘ladi. Shuning uchun landshaftning ichki tuzilishi haqida ham, dinamikasi haqida ham so‘z
yuritganda, albatta landshaftning holati degan tushunchaga duch kelamiz. Landshaftning
dinamikasi landshaftning holatini o‘zgarishi bilan belgilanadi.
Fevral, 2025-Yil
155
Umuman olganda, landshaftlarda ro‘y beradigan maromli o‘zgarishlarni vaqtda cheklab
olishning o‘zi murakkab masaladir va nisbiydir. Geografik qobiqqa yoki boshqa yirik
geotizimlarga xos bo‘lgan maromli o‘zgarishlar har bir landshaftdagi maromli o‘zgarishlarga vaqt
mobaynida mos kelmasligi mumkin. Bunday vaqtdagi nomutanosiblik landshaftning
komponentlari orasida ham, uning morfologik qismlari orasida ham mavjuddir. Chunki ularning
har biri o‘ziga xos qonuniyatlar asosida harakatda bo‘ladi va tashqi kuchlardan turlicha
ta’sirlanadi.
Landshaftning dinamikasi degan tushuncha bilan landshaftning rivojlanishi degan
tushuncha orasida aloqadorlik, bog‘lanish bor. Landshaftlarda bo‘lib turadigan ozmi-ko‘pmi
dinamik o‘zgarishlar yig‘ilib borib, landshaftlarda tubdan bo‘ladigan evolyutsion o‘zgarishlarga
sabab bo‘ladi va landshaftlar rivojlanishining ma’lum bosqichlarini hosil qiladi.
S.V.Kalesnik (1955) fikricha, landshaft qobig‘ining rivojlanish manbai bo‘lib, undagi
ko‘plab qarama-qarshi yo‘nalishlarning to‘qnashuvi hisoblanadi. Eng asosiy qarama-qarshilik
landshaft qobig‘ining ichki xususiyatlari, ya’ni zonallik va azonallik orasidagi qarama-
qarshilikdir. Boshqacha qilib aytganda, endogen va ekzogen jarayonlar qarama-qarshiligidir, yer
yuzasiga ta’sir etuvchi quyosh radiatsiyasi va tektonika orasidagi qarama-qarshilikdir.
A. A. Grigoryev (1966) geografik qobiqning eng asosiy xususiyati deb, “o‘zaro uzluksiz
bog‘liq bo‘lgan qarama-qarshi jarayonlar moddaning kirib kelishi va sarf bo‘lishi, moddaning
assimlyatsiyasi va dissimlyatsiyasi kabilarning birligi”ni tushinadi.
Landshaftdagi har bir komponent uzluksiz rivojlanishda va o‘zgarishdadir, agar ulardan
birining xususiyati (masalan, iqlim) o‘zgarib, yangi sifatga ega bo‘lsa, qolgan komponentlar yoki
ularning xususiyati (masalan, o‘simlik, tuproq) unga moslashib olishga harakat qiladi. Bunday
jarayon turli komponentlarda turlicha jadallik bilan kechadi va ba’zan ancha vaqtni o‘z ichiga
oladi. Ammo birinchi bo‘lib o‘zgargan komponent bu vaqt davomida esa yana rivojlanishda va
o‘zgarishda bo‘ladi. Qolgan komponentlar yana unga moslashishga harakat qilaveradi. Demak,
landshaftdagi ichki muvozanat vaqtincha va nisbiy bo‘lishi mumkin.
Landshaftning komponentlari ichida eng faol hisoblangani biota (o‘simlik va hayvonot)dir.
U doimo biotik bo‘lmagan komponentlar bilan qarama-qarshilikdadir va atrof-muhitga
moslashishga harakat qiladi. Natijada bir butun landshaftni qayta sozlashga olib keladi.
Harakat bilan muvozanat uzluksiz o‘zgaruvchan aloqadorlikdadir. Landshaftdagi
muvozanat landshaftdagi harakat bilan harakatsizlik orasidagi muvozanat sharoitidagina
saqlanishi mumkin. Lekin bunday muvozanat nisbiy va vaqtinchalikdir.
Landshaftning ichidagi komponentlarning o‘zaro ta’sir va qarama-qarshiliklari landshaftni
sust, bir maromda va keskin o‘zgarishlarsiz rivojlanishiga sabab bo‘lsa, tashqaridan bo‘ladigan
ta’sir va aloqadorliklar bu jarayonni tezlashtirishi yoki keskin o‘zgartirib yuborishi mumkin.
Landshaftda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlar dastavval eng kichik morfologik
qismlari - fatsiyalarda ko‘zga tashlanadi. Keyinchalik u yoki bu urochishe o‘zgarishi mumkin.
Ammo butun bir landshaftning ichki tuzilishi o‘zgarishi uchun anchagina uzoq vaqt kerak
bo‘ladi.
REFERENCES
1.
Abdukatinovna S. M., Sherkulovich M. S. Муддатдан ўтиб туғилиш муаммосига
замонавий қараш. – 2022.
Fevral, 2025-Yil
156
2.
Маллаев Ш. Ш. и др. Побочное действие нестероидных противовоспалительных
препаратов на желудочно-кишечный тракт при лечении ювенильного
идиопатического артрита у детей : дис. – Ўзбекистон, Тошкент, 2022.
3.
Бобомуратов Т. А. и др. Особенности состояния системы гемостаза у детей,
перенёсших коронавирусную инфекцию: дис. – Ўзбекистон, Тошкент, 2022.
4.
Маллаев Ш. Ш. и др. Лечение ювенильного ревматоидного артрита методом
хронотерапии ингибиторами ЦОГ-2. – 2022.
5.
Iskanova G. X. et al. Juvenile idiopathic arthritis and osteochondrosis of the lumbosacral
joint. Case report. – 2022.
6.
Fayziev N. N. et al. Nerv sistemasining perinatal shikastlanish fonidagi obstruktiv bronxitli
bolalarda immunologik oʼzgarishlar : дис. – Ўзбекистон, Тошкент, 2022.
7.
Абдуллаева М. М., Сагдуллаева М. А., Маллаев Ш. Ш. ОСОБЕННОСТИ
КЛИНИЧЕСКОГО ТЕЧЕНИЯ COVID-19 И ПОСТКОВИДНОГО ПЕРИОДА У
ДЕТЕЙ : дис. – Ўзбекистон, Тошкент, 2022.
8.
Sagdullaeva M. A., Sh M. S., Abdullaeva M. M. MUDDATIDAN O ‘TIB TUG ‘ILGAN
BOLALARNING MOSLASHUV DAVRINING O ‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI :
дис. – Ўзбекистон, Тошкент, 2022.
9.
Сагдуллаев И. И., Сагдуллаева М. А., Маллаев Ш. Ш. МУДДАТДАН ЎТИБ
ТУҒИЛГАНЛИК ВА УЗОҚ МУДДАТЛИ ҲОМИЛАДОРЛИК МУАММОСИ
(АДАБИЁТЛАР ШАРҲИ) //Academic research in educational sciences. – 2023. – №. 1.
– С. 114-119.
10.
Султанова Н. С., Авезова Г. С., Маллаев Ш. Ш. Показатели метаболичского статуса
детей. – 2023.
11.
Маллаев Ш. Ш., Алимов А. В., Авезова Г. С. Ювенильный идиопатический артрит у
детей: клиника, диагностика, тактика лечения. – 2023.
12.
Маллаев Ш. Ш., Алимов А. В. МОЛЕКУЛЯРНО-ГЕНЕТИЧЕСКИЕ МЕХАНИЗМЫ
РАЗВИТИЯ ЮВЕНИЛЬНОГО ИДИОПАТИЧЕСКОГО АРТРИТА У ДЕТЕЙ. – 2023.
13.
Маллаев
Ш.,
Алимов
А.
Клиническая
характеристика
ювенильного
идиопатического артрита у детей //Актуальные вопросы практической педиатрии. –
2023. – Т. 1. – №. 1. – С. 123-124.
14.
Маллаев Ш., Алимов А. Эффективность применения метотрексата при ювенильном
идиопатическом артрите у детей //Актуальные вопросы практической педиатрии. –
2023. – Т. 1. – №. 1. – С. 125-126.
15.
Sh M. S. et al. Genetic Characteristics of the Hemostasis System in Early Children with
Pneumonia //Texas Journal of Medical Science. – 2023. – Т. 23. – С. 1-4.
16.
Маллаев Ш., Алимов А. Сравнительная эффективность иммунодепрессантов и
генно-инженерных биопрепаратов в лечении ювенильного идиопатического артрита
у детей //Педиатрия. – 2023. – Т. 1. – №. 1. – С. 40-46.
17.
Маллаев Ш. и др. Ювенильный идиопатический артрит у детей: современный взгляд
на проблему //Педиатрия. – 2023. – Т. 1. – №. 1. – С. 35-40.
18.
Маллаев Ш. Ш. ИММУНОЛОГИЧЕСКИЕ И ГЕНЕТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ
ЮВЕНИЛЬНОГО ИДИОПАТИЧЕСКОГО АРТРИТА У ДЕТЕЙ. – 2024.
19.
Маллаев
Ш.
Ш.
и
др.
ЭФФЕКТИВНОСТЬ
ГЕННО-ИНЖЕНЕРНЫХ
БИОПРЕПАРАТОВ В ЛЕЧЕНИИ ЮВЕНИЛЬНОГО ИДИОПАТИЧЕСКОГО
АРТРИТА У ДЕТЕЙ. – 2024.
Fevral, 2025-Yil
157
20.
Авезова Г. С. и др. ГЕМОРРАГИЧЕСКИЙ ВАСКУЛИТ У ДЕТЕЙ. – 2024.
21.
Бобомуратов Т. А. и др. РОЛЬ ГЕНЕТИЧЕСКОГО ПОЛИМОРФИЗМА PAI-1 В
ТЯЖЕЛОМ ТЕЧЕНИИ ВНЕБОЛЬНИЧНОЙ ПНЕВМОНИИ. – 2024.
22.
Бобомуратов Т. и др. КЛИНИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ЮВЕНИЛЬНОГО
ИДИОПАТИЧЕСКОГО АРТРИТА У ДЕТЕЙ. – 2024.
23.
Бобомуратов Т. А. и др. ПОКАЗАТЕЛИ ФИЗИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ ДЕТЕЙ ПРИ
РАЗЛИЧНЫХ ВИДАХ ВСКАРМЛИВАНИЯ. – 2024.
24.
Маллаев Ш. Ш., Авезова Г. С., Султанова Н. С. СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ
ДИАГНОСТИКИ И ЛЕЧЕНИЯ ЮВЕНИЛЬНОГО ИДИОПАТИЧЕСКОГО
АРТРИТА У ДЕТЕЙ. – 2024.
25.
Маллаев Ш. Ш., Файзиев Н. Н., Мухторов М. Г. ОПТИМИЗАЦИЯ ЛЕЧЕНИЯ
ЮВЕНИЛЬНОГО ИДИОПАТИЧЕСКОГО АРТРИТА БИОЛОГИЧЕСКИМИ
ПРЕПАРАТАМИ. – 2024.
26.
Бобомуратов Т. А., Маллаев Ш. Ш., Эгамбердиев С. Б. ЭФФЕКТИВНОСТЬ
ИММУНОДЕПРЕССАНТОВ
В
ЛЕЧЕНИИ
ЮВЕНИЛЬНОГО
ИДИОПАТИЧЕСКОГО АРТРИТА У ДЕТЕЙ. – 2024.
27.
Бобомуратов Т. А., Маллаев Ш. Ш., Уринов А. Ф. КЛИНИКО-
ИММУНОЛОГИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА СИСТЕМЫ ГЕМОСТАЗА У
ДЕТЕЙ,
РОЖДЕННЫХ
С
ГИПОКСИЧЕСКИ-ИШЕМИЧЕСКОЙ
ЭНЦЕФАЛОПАТИЕЙ. – 2024.
28.
Mukhtorov M. S. S. E. S. B. et al. THE ROLE OF GENE POLYMORPHISM IN THE
DEVELOPMENT OF JUVENILE IDIOPATHIC ARTHRITIS IN CHILDREN. – 2024.
29.
Mukhtorov M. S. S. E. S. B. et al. WAY TREATMENT OF JUVENILE IDIOPATHIC
ARTHRITIS WITH GENETIC ENGINEERED BIOLOGICAL DRUGS. – 2024.
30.
Бобомуратов
Т.
А.
и
др.
БОЛАЛАРДА
ЯНГИ
КОРОНАВИРУС
ИНФЕКЦИЯСИДАН КЕЙИНГИ ТИКЛАНИШ ДАВРИ ҲУСУСИЯТЛАРИ. – 2024.
31.
Самадов
А.
А.
и
др.
БОЛАЛАРДА
НЕФРОТИК
СИНДРОМДА
ГАСТРОДУОДЕНАЛ ЎЗГАРИШЛАР КУЗАТИЛГАНДА МИКРОЭЛЕМЕНТЛАР
ҲОЛАТИ //Eurasian Journal of Medical and Natural Sciences. – 2024. – Т. 5. – №. 1. –
С. 114-120.
32.
Bobomuratov T. A. et al. SHIFOXONADAN TASHQARI ZOTILJAM BILAN
KASALLANGAN BOLALARDA GEMOSTAZ TIZIMINING OZGARISHLARIDA
GEN POLIMORFIZMINING ROLI. – 2024.
33.
Sh M. S. et al. BOLALARDA COVID-19 DANKEYINGI DAVRDA YUVENIL
REVMATOID ARTRITNING LABORATOR VA KLINIK XUSUSIYATLARI. – 2024.
34.
Sh M. S., Egamberdiev S. B. EFFECTIVENESS OF IMMUNOSUPPRESSANTS IN THE
TREATMENT OF JUVENILE IDIOPATHIC ARTHRITIS IN CHILDREN //Spectrum
Journal of Innovation, Reforms and Development. – 2024. – Т. 25. – С. 124-129.
35.
Bobomuratov T. A., Sh M. S., Fayziev N. N. Features of the Clinical Course of
Community-Acquired Pneumonia in Children After Covid 19 //International Congress on
Biological, Physical And Chemical Studies (ITALY). – 2025. – Т. 9. – С. 63-64.
36.
Бобомуротов Т. А., Каримова Н. А., Турсунбаев А. К. Течение коронавирусной
инфекции у детей. – 2022.
37.
Султанова Н. С. и др. Современный взгляд на грудное вскармливание и его. – 2022.
38.
Bobomuratov T. A. et al. Brestfeeding and Genetic. – 2022.
Fevral, 2025-Yil
158
39.
Sh M. S. et al. Molecular-Genetic Mechanisms of the Development of Juvenile Idiopathic
Arthritis in Children. – 2023.
40.
Маллаев Ш. Ш., Алимов А. В. Функциональное состояние надпочечников у детей с
ювенильным ревматоидным артритом //Современная медицина: новые подходы и
актуальные исследования. – 2020. – С. 76-79.
41.
Маллаев Ш. Ш. и др. Особенности клинического течения ювенильного
ревматоидного
артрита
у
детей
//ЖУРНАЛ
ГЕПАТО-
ГАСТРОЭНТЕРОЛОГИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ. – 2022. – №. SI-2.
42.
Султанова Н. С. и др. Современный взгляд на грудное вскармливание и его значение
для здоровья матери и ребенка //Журнал гепато-гастроэнтерологических
исследований. – 2022. – №. SI-3.
43.
Султанова Н. С. и др. Влияние вида вскармливания на соматический статус детей :
дис. – Ўзбекистон, Тошкент, 2022.
44.
Маллаев Ш. Ш. Эффективность хронотерапии нимесулидом в лечении ювенильного
ревматоидного артрита //Врач-аспирант. – 2011. – Т. 46. – №. 3.4. – С. 593-597.
45.
Шомурадова Ш. Ш., Алимов А. В. Лекарственное поражение печени при
ювенильном ревматоидном артрите //Экспериментальная и клиническая
гастроэнтерология. – 2016. – №. 7 (131). – С. 38-42.
46.
Каримжанов И. А., Мадаминова М. Ш., Динмухаммадиева Д. Р. Клинико-
лабораторные особенности течения ювенильного идиопатического артрита у детей :
дис. – Ўзбекистон, Тошкент, 2022.
47.
Сагдуллаева М. А., Маллаев Ш. Ш. МУДДАТДАН ЎТИБ ТУҒИЛИШ
МУАММОСИГА
ЗАМОНАВИЙ
ҚАРАШ
//ЖУРНАЛ
ГЕПАТО-
ГАСТРОЭНТЕРОЛОГИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ. – 2022. – №. SI-3.
48.
Маллаев Ш. Ш. Клинико–иммунологические особенности ювенильного
идиопатического артрита у детей //Academic research in educational sciences. – 2023.
– №. 1. – С. 71-74.
49.
Юсупова Г. А. и др. Дисбиоз кишечника в генезе иммунной недостаточности у детей,
больных рецидивирующим бронхитом //Academic research in educational sciences. –
2023. – №. 1. – С. 151-159.
50.
Sh M. S. Genetic Aspects of Juvenile Rheumatoid Arthritis. ISSN (E): 2795–7624
VOLUME 10| JULY 2022. 1-5. 7. Sh. Sh Mallaev, TA Bobomuratov, NS Sultanova, GA
Yusupova, AA Hoshimov //Сlinical characteristics and prediction of the outcome of
juvenile rheumatoid arthritis in chronotherapy//Chin J Ind Hyg Occup Dis. – Т. 39. – №.
7. – С. 135-140.
51.
Алимов А. В., Маллаев Ш. Ш. Clinic-laboratory manifestation of juvenile rheumatoid
arthritis //Евраазийский вестник педиатрии. – Т. 3.
52.
Mallaev S. S., Alimov A. V. Clinical course of juvenile rheumatoid arthritis and its
optimization of treatment //Journal" Pediatrics. – №. 2. – С. 200-203.
53.
Mamatkulov B. M., Avezova G. S. Congenital anomalies as a cause of childhood disability
(according to the materials of Tashkent, Uzbekistan) //Nauka mo-lodykh (Eruditio
Juvenium). – 2015. – Т. 3. – №. 2. – С. 110-15.
54.
Азизова Ф. Л., Авезова Г. С. Особенности динамики заболеваемости детей
воспитывающихся в специализированных школах–интернатах //Academic research in
educational sciences. – 2023. – №. 1. – С. 237-243.
Fevral, 2025-Yil
159
55.
Маматкулов Б., Абдурахимов Б. А. A SYSTEMATIC APPROACH TO MANAGING
THE HEALTH AND RISK FACTORS OF MINING INDUSTRY WORKERS //Новый
день в медицине. – 2020. – №. 4. – С. 211-213.
56.
Маматкулов Б. и др. THE IMPACT OF FACTORS OF PRODUCTION ON THE
HEALTH OF WORKERS IN THE MINING INDUSTRY //Новый день в медицине. –
2019. – №. 4. – С. 191-194.
57.
Маматкулов Б., Авезова Г. С., Адылов Ш. К. Врожденные пороки развития у детей
и основные пути их профилактики //Современная медицина: новые подходы и
актуальные исследования. – 2017. – С. 75-78.
58.
Alikulova D. J. et al. Identification of features of immune status in adolescents with atopic
asthma //Vestnik soveta molodykh uchenykh Chelyabinskoi oblasti. – 2015. – Т. 3. – С. 9-
14.
59.
Бобомуратов Т. А. и др. КЛИНИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ И СОПУТСТВУЮЩАЯ
ПАТОЛОГИЯ
ПРИ
ГЕМОРРАГИЧЕСКИХ
ВАСКУЛИТАХ
У
ДЕТЕЙ.
РЕТРОСПЕКТИВНЫЙ АНАЛИЗ. – 2024.
60.
Сагдуллаева М. А., Исламов С. И., Авезова Г. С. МУДДАТИДАН ЎТГАН
ҲОМИЛАДОРЛИК: ТАРҚАЛГАНЛИГИ, ЭТИОЛОГИЯСИ ВА ПАТОГЕНЕЗИ. –
2024.
61.
Avezova G. S., Beshimova Z., Avezova G. S. Means and problems of forming a healthy
lifestyle among the population //The American journal of medical sciences and
pharmaceutical research. – 2021. – Т. 3. – №. 05. – С. 73-77.
62.
Kasimova D. A. et al. Medical-social aspects of child disability //International Journal of
Psychosocial Rehabilitation. – 2020. – Т. 24. – №. 4. – С. 2116-2121.
63.
Avezova G., Agataeva K. ANALYSIS OF RESULTS MEDICAL EXAMINATION OF
PERSONS ENTERING IN TO MARRIAGE //Интернаука. – 2019. – №. 45-2. – С. 61-
62.
64.
Абдурахимов Б. А., Аликулова Д. Я., Авезова Г. С. Здоровье работающих
горнорудной промышленности //EUROPEAN RESEARCH: INNOVATION IN
SCIENCE, EDUCATION AND TECHNOLOGY. – 2018. – С. 111-112.
65.
Alikulova D. et al. Factors Contributing to the Development of Bronchial Asthma //Young
Scientist USA. – 2016. – С. 113-116.
66.
Авезова Г. С., Азимов Р. И., Гуломова Н. Р. ЗАБОЛЕВАЕМОСТЬ И ОБРАЗ ЖИЗНИ
УЧАЩИХСЯ КОЛЛЕДЖЕЙ (по материалам г. Ташкента) //Университетская наука:
взгляд в будущее. – 2016. – С. 111.
67.
Mamatkulov B. M., Avezova G. S. Congenital anomalies as a cause of childhood disability
//Nauka molodyh. – 2015. – Т. 2. – С. 110-115.
68.
Маматкуло Б., Авезова Г. Бир ёшгача бўлган болалар ўлимининг хавф омиллари
//Журнал проблемы биологии и медицины. – 2011. – №. 3 (66). – С. 96-99.
69.
Хайдарова М. Х., Авезова Г. С. Adolescent health and factors lifestyle Khaydarova M.,
Avezova G. 2 (Republic of Uzbekistan) Здоровье подростков и факторы образа жизни
//Главный редактор научно-исследовательского журнала «International scientific
review», Вальцев СВ. – С. 106.
70.
Mamatkulov B. M., Avezova G. S. Congenital anomalies as a cause of childhood disability
(according to the materials of Tashkent, Uzbekistan) //Nauka mo-lodykh (Eruditio
Juvenium). – 2015. – Т. 3. – №. 2. – С. 110-15.
Fevral, 2025-Yil
160
71.
Sultanova N. S., Avezova G. S. Mallaev Sh. Sh., Fayziyev NN Comprehensive
characteristics of the state of health of children in different age periods, depending on the
types of feeding and care //British Medical. – Т. 3. – №. 2. – С. 109-113.
72.
Авезова Г. Уч ёшгача болалар саломатлиги шаклланишининг тиббий–ижтимоий
қирралари. – 2012.
73.
Sh M. S. et al. Molecular-Genetic Mechanisms of the Development of Juvenile Idiopathic
Arthritis in Children. – 2023.
74.
Нурдинова Г. У. и др. Эпидемиология сахарного диабета //International scientific
review. – 2016. – №. 7 (17). – С. 93-95.
75.
Нурдинова Г. У. и др. Распространенность сахарного диабета первого и второго
типов в Андижанской области //European research. – 2016. – №. 5 (16). – С. 99-101.
76.
Мусаева У. А., Авезова Г. С. ЎЗБЕКИСТОНДА ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА СПОРТ
ТИЗИМИНИНГ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ //Modern Science and Research. – 2025. – Т.
4. – №. 2. – С. 287-296.
77.
Сагдуллаева М. А., Сагдуллаев И. И., Авезова Г. С. МУДДАТИДАН ЎТИБ
ТУҒИЛГАН БОЛАЛАРНИНГ САЛОМАТЛИК ҲОЛАТИ, КАСАЛЛИКЛАРИНИ
ОЛДИНИ
ОЛИШНИНГ
ГИГИЕНИК
ХУСУСИЯТЛАРИНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ. – 2024.
78.
Каримова Б. Н., Отажонов И. О., Авезова Г. С. УРАТЛИ НЕФРОПАТИЯСИ БОР
ТЕЗ-ТЕЗ КАСАЛЛАНУВЧИ БОЛАЛАР ВА УЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ
ХАРАКТЕРИСТИКАСИ. – 2024.
79.
Anikeeva N. A. et al. DILATED CARDIOMYOPATHY AGAINST THE
BACKGROUND OF CENTRONUCLEAR MYOPATHY TYPE 5 IN AN 8-YEAR-OLD
CHILD: A CLINICAL CASE. – 2024.
80.
Ганиев А. Г., Авезова Г. С., Хабибуллоева Б. Р. КАЧЕСТВЕННОЕ
ИССЛЕДОВАНИЕ МАТЕРЕЙ ДЕТЕЙ С АТОПИЧЕСКИМ ДЕРМАТИТОМ:
ЭМОЦИОНАЛЬНЫЕ И СОЦИАЛЬНЫЕ ПОСЛЕДСТВИЯ. – 2024.
81.
Bobomuratov T. A., Davletova F. O., Avezova G. S. BOLALARDA O ‘TKIR
BRONXIOLITNING DIFFERENSIAL-DIAGNOSTIK MEZONLARI. – 2024.
82.
Bobomuratov T. A., Davletova F. O., Avezova G. S. KO ‘KRAK YOSHDAGI
BOLALARDA O ‘TKIR BRONXIOLIT RIVOJLANISHINING ETIOPATOGENEZI,
KLINIKASI VA DAVOSINI O ‘RGANISHGA ZAMONAVIY YONDOSHUVLAR. –
2024.
83.
Авезова Г. С. и др. ЭФФЕКТИВНОСТЬ «АДАПТИВНОЙ ФИЗКУЛЬТУРЫ» В
ЛЕЧЕНИИ ДЕТЕЙ С ХРОНИЧЕСКОЙ ПАТОЛОГИЕЙ ОРГАНОВ ДЫХАНИЯ. –
2024.
84.
Расулова Л. Т. и др. ОЦЕНКА ЦИТОХИМИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ У
НОВОРОЖДЕННЫХ ДЕТЕЙ. – 2024.
85.
Маллаев Ш. Ш., Авезова Г. С., Султанова Н. С. СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ
ДИАГНОСТИКИ И ЛЕЧЕНИЯ ЮВЕНИЛЬНОГО ИДИОПАТИЧЕСКОГО
АРТРИТА У ДЕТЕЙ. – 2024.
86.
Бобомуратов
Т.
А.
и
др.
ОЗИҚЛАНТИРИШ
ТУРЛАРИ
БИЛАН
ФАРҚЛАНАДИГАН БОЛАЛАРНИНГ ПСИХОФИЗИОЛОГИК РИВОЖЛАНИШИ
ВА УЛАРНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ. – 2024.
Fevral, 2025-Yil
161
87.
Бобомуратов Т. А. и др. ПОКАЗАТЕЛИ ФИЗИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ ДЕТЕЙ ПРИ
РАЗЛИЧНЫХ ВИДАХ ВСКАРМЛИВАНИЯ. – 2024.
88.
Azizova F. L. et al. INNOVATSION PEDAGOGIK USULLARNI JORIY ETISH
ORQALI TALABALAR BILIM, MALAKA, KO ‘NIKMALARINI OSHIRISH. – 2024.
89.
Авезова Г. С. и др. ГЕМОРРАГИЧЕСКИЙ ВАСКУЛИТ У ДЕТЕЙ. – 2024.
90.
Авезова Г. С. ГЕМОРРАГИК ВАСКУЛИТЛИ БОЛАЛАРДА ГЕМОСТАЗ
ТИЗИМИНИНГ ЎЗГАРИШИ. – 2023.
91.
Shagazatova B. X. et al. Rekonstruktiv jarrohlik aralashuvlardan so'ng diabetik tovon
sindromi bo'lgan 2-tur diabet bilan og'rigan bemorlarning hayot sifatini baholash. – 2023.
92.
Шагазатова Б. Х. и др. Патофизиология гипоталамо-гипофизарной системы после
облучения краниальной области. – 2023.
93.
Маллаев Ш. Ш., Алимов А. В., Авезова Г. С. Ювенильный идиопатический артрит у
детей: клиника, диагностика, тактика лечения. – 2023.
94.
Султанова Н. С., Авезова Г. С., Маллаев Ш. Ш. Показатели метаболичского статуса
детей. – 2023.
95.
Авезова Г. С., Файзуллаев Т. С. Шахсга йўналтирилган таълим: унинг олий тиббий
таълимдаги ўрни //Academic research in educational sciences. – 2023. – №. 1. – С. 225-
230.
96.
Шоймардонов Б., Авезова Г. С. ИССИҚ ИҚЛИМ ШАРОИТЛАРИДА ОВҚАТ ҲАЗМ
ҚИЛИШ ТИЗИМИ КАСАЛЛИКЛАРИНИНГ ХАВФ ОМИЛЛАРИНИ ЎРГАНИШ
УСЛУБИЁТИ //Academic research in educational sciences. – 2023. – №. 1. – С. 35-40.
97.
Шагазатова Б. Х. и др. ОЦЕНКА КАЧЕСТВА ЖИЗНИ БОЛЬНЫХ САХАРНЫМ
ДИАБЕТОМ 2 ТИПА С СИНДРОМОМ ДИАБЕТИЧЕСКОЙ СТОПЫ ПОСЛЕ
РЕКОНСТРУКТИВНЫХ ОПЕРАТИВНЫХ ВМЕШАТЕЛЬСТВ //Journal of new
century innovations. – 2022. – Т. 11. – №. 2. – С. 131-135.
98.
Авезова Г. TOSHKENT SHAHRIDA ERTA YOSHLI BOLALARNING O ‘LIM
SABABLARI TAHLILI //Международный журнал научной педиатрии. – 2022. – Т. 1.
– №. 6. – С. 26-33.
99.
Маматкулов Б., Авезова Г. С., Уразалиева И. Р. Школа общественного
здравоохранения. – 2022.
100.
Шарипова
С.
Н.,
Авезова
Г.
С.
СРАВНИТЕЛЬНАЯ
ОЦЕНКА
МОРФОЛОГИЧЕСКИХ
ПРИЗНАКОВ
У
СПОРТСМЕНОК
СПЕЦИАЛИЗИРУЮЩИХСЯ В ГИМНАСТИКЕ И В БОРЬБЕ //Fan-Sportga. – 2022.
– №. 7. – С. 76-78.
101.
Маллаев Ш. Ш. и др. Побочное действие нестероидных противовоспалительных
препаратов на желудочно-кишечный тракт при лечении ювенильного
идиопатического артрита у детей : дис. – Ўзбекистон, Тошкент, 2022.
102.
Авезова Г. С., Бобомуратов Т. А. Эрта ёшли болаларда нафас олиш тизими
касалликларининг эпидемиологияси. – 2022.
103.
Mamatqulov B. M., Avezova G. S. Методы, средства и формы личностно-
ориентированного образования в высшей школе. – 2022.
104.
Sattarovna G. A. et al. THE ROLE OF MODERN TEACHING METHODS IN
ENHANCING STUDENTS'KNOWLEDGE AND FORMATION SKILLS //
湖南大学学
报
(
自然科学版
). – 2021. – Т. 48. – №. 12.
Fevral, 2025-Yil
162
105.
Bakhromjon M., yim Sattarovna A. G., n Rasnidovich T. R. THE PROBLEM OF
ALCOHOL DEPENDS AND THE FIGHT AGAINST IT //World Bulletin of Public
Health. – 2021. – Т. 4. – С. 89-90.
106.
Сафарова Д. Д. и др. ОСОБЕННОСТИ ТЕЛОСЛОЖЕНИЯ ЛЕГКОАТЛЕТОВ–
БЕГУНОВ, СПЕЦИАЛИЗИРУЮЩИХСЯ НА РАЗЛИЧНЫХ ДИСТАНЦИЯХ
//Academic research in educational sciences. – 2021. – Т. 2. – №. Special Issue 1. – С.
326-334.
107.
Маматкулов
Б.
М.
и
др.
ПАТРОНАЖ
ҲАМШИРАЛАРИНИНГ
КАСАЛЛАНИШИНИ ЎРГАНИШ //Интернаука. – 2021. – №. 20-7. – С. 31-33.
108.
Манонова Ю., Авезова Г. С. ТАЛАБА ЁШЛАРНИНГ ҲАРАКАТ ФАОЛЛИГИ,
СПОРТ БИЛАН ШУҒУЛЛАНИШИ //Scientific progress. – 2021. – Т. 2. – №. 6. – С.
1889-1893.
109.
Авезова Г. С., Тулиев Р. Р. ТАЛАБА ЁШЛАРДА ЗАРАРЛИ ОДАТЛАР ВА ҲАР
ХИЛ ТУРДАГИ ТОБЕЛИКЛАРНИНГ МАВЖУДЛИГИ //Scientific progress. – 2021.
– Т. 2. – №. 6. – С. 1898-1901.
110.
Авезова
Г.
С.,
Абдупаттаев
З.
А.
Ў.
НЕКОТОРЫЕ
ФАКТОРЫ
СПОСОБСТВУЮЩИЕ
ЗДОРОВОГО
ОБРАЗА
ЖИЗНИ
СЕЛЬСКОГО
НАСЕЛЕНИЯ //Scientific progress. – 2021. – Т. 2. – №. 6. – С. 1911-1914.
111.
Avezova G. S., Manonova Y. S. Q. SOG ‘LOM TURMUSH TARZI: TALABA
YOSHLAR QARASHLARI //Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and
social sciences. – 2021. – Т. 1. – №. 5. – С. 991-995.
112.
Маматкулов Б. М., Уразалиева И. Р., Арсланбекова Н. Б. ОЦЕНКА КАЧЕСТВА
ТРУДА ПАТРОНАЖНЫХ МЕДИЦИНСКИХ СЕСТЕР В ОБЩЕВРАЧЕБНОЙ
ПРАКТИКЕ //Интернаука. – 2020. – №. 46-1. – С. 44-45.
113.
Маматкулов Б., Уразалиева И. Мнение населения и врачей общей практики о
качества труда патронажных медицинских сестер. – 2020.
114.
Авезова Г. С. ALCOHOL DEPENDENCE AND A SYSTEMATIC APPROACH TO
PREVENTION //Новый день в медицине. – 2020. – №. 4. – С. 74-77.
115.
Авезова Г. С., Джуманазарова А. Ж. К., Чориева Ш. Э. Распространенность
туберкулеза с множественной лекарственной устойчивостью //International scientific
review. – 2020. – №. LXVII. – С. 97-99.
116.
Авезова Г. С. Сурхандарё вилояти шаҳар ва қишлоқларида туғма аномалияларнинг
тарқалганлиги. – 2019.
117.
Аликулова Д. Я., Юсупбекова Н. А. ЗДОРОВЬЕ И УСЛОВИЯ ОБУЧЕНИЯ
МОЛОДЕЖИ
//EUROPEAN
RESEARCH:
INNOVATION
IN
SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY. – 2018. – С. 123-125.
118.
Shaykhova G. I., Azizova F. L., Avezova G. S. THE LEVEL AND STRUCTURE OF THE
INCIDENCE OF CHILDREN FROM SPECIALIZED BOARDING SCHOOLS //Central
Asian Journal of Medicine. – 2018. – Т. 2018. – №. 1. – С. 72-76.
119.
Мамяткулов Б., Авезова Г. С. Интернетдан аҳборотларни қидириш. Клиник
саволларни шакллантириш (pico). – 2018.
120.
Авезова Г. С., Хайитбоева Н. А. ВРОЖДЕННЫЕ АНОМАЛИИ У ДЕТЕЙ
//Современная медицина: новые подходы и актуальные исследования. – 2018. – С.
59-63.
Fevral, 2025-Yil
163
121.
Хайдарова З. Т. и др. ИНФОРМИРОВАННОСТЬ НАСЕЛЕНИЯ ПО ЗДОРОВОМУ
ОБРАЗУ ЖИЗНИ //EUROPEAN RESEARCH: INNOVATION IN SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY. – 2018. – С. 119-121.
122.
Avezova G. S. Turaev B. Sh //International scientific-practical congress. – 2017. – С. 192.
123.
Маматкулов Б., Авезова Г. С. Хавф, хавф омиллари ҳақида тушунча. хавф
омилларини хисоблаш усуллари. – 2017.
124.
Авезова Г. С., Ишмурадов М. Б. ФАКТОРЫ, СПОСОБСТВУЮЩИЕ РАЗВИТИЮ
ЗАБОЛЕВАНИЙ ОРГАНОВ ПИЩЕВАРЕНИЯ //Young scientists' and mentors' non-
standart congress. – 2017. – С. 130-133.
125.
Маматкулов Б. М., Авезова Г. С. ЗАБОЛЕВАЕМОСТЬ И СМЕРТНОСТЬ ДЕТЕЙ С
ВРОЖДЕННЫМИ АНОМАЛИЯМИ В Г. ТАШКЕНТЕ //Young scientists' and
mentors' non-standart congress. – 2017. – С. 170-174.
126.
Тураев Б. Ш., Авезова Г. С. МЕДИКО-БИОЛОГИЧЕСКИЕ И СОЦИАЛЬНО-
ГИГИЕНИЧЕСКИЕ ХАРАКТЕРИСТИКИ РЕПРОДУКТИВНОГО ЗДОРОВЬЯ
МУЖЧИН //Young scientists' and mentors' non-standart congress. – 2017. – С. 192-196.
127.
Guloyim A., Ilmira U., Zarifa K. Analysis of results of medical examination of persons
entering into marriage //International scientific review. – 2016. – №. 4 (14). – С. 241-243.
128.
Guloyim A. The peculiarities of the morbidity of the children //International scientific
review. – 2016. – №. 4 (14). – С. 229-231.
129.
Madina K., Guloyim A. Adolescent health and factors lifestyle //International scientific
review. – 2016. – №. 8 (18). – С. 106-108.
130.
Guloyim A., Mirzohit S. Congenital malformation as a cause of child disability
//International scientific review. – 2016. – №. 4 (14). – С. 243-245.
131.
Авезова Г. С., Сайтмуратов М. А. Congenital malformation as a cause of child disability
Avezova G., Sajtmuratov M. 2 (Republic of Uzbekistan) Врожденные пороки развития
как причина детской инвалидности //Главный редактор научно-исследовательского
журнала «International scientific review», Вальцев СВ. – 2016. – №. 4. – С. 241.
132.
Авезова Г. С. The peculiarities of the morbidity of the children Аvezova G.(Republic of
Uzbekistan) Особенности заболеваемости детей //Главный редактор научно-
исследовательского журнала «International scientific review», Вальцев СВ. – 2016. –
№. 4. – С. 227.
133.
Аликулова Д. Я., Маматкулов Б. М., Уразалиева И. Р. Asthma school organization in
the Republic of Uzbekistan //International scientific review. – 2015. – №. 9 (10). – С. 59-
61.
134.
Маматкулов Б., Аликулова Д. Я., Уразалиева И. Р. ОЦЕНКА КАЧЕСТВА ЖИЗНИ
ПАЦИЕНТОВ СТРАДАЮЩИХ БРОНХИАЛЬНОЙ АСТМОЙ //Научная дискуссия:
вопросы медицины. – 2015. – №. 10-11. – С. 161-164.
135.
Аликулова Д. Я. Иммунный статус больных атопической бронхиальной астмой
подросткового возраста //Здоровье–основа человеческого потенциала: проблемы и
пути их решения. – 2015. – Т. 10. – №. 2. – С. 446-449.
136.
Азимов Р. И., Гуломова Н. Р., Авезова Г. С. Заболеваемость по данным
обращаемости учащихся колледжей //Молодой ученый. – 2015. – №. 21. – С. 242-244.
137.
Маматкулов Б. М., ЛаМорт Н. КЛИНИЧЕСКАЯ ЭПИДЕМИОЛОГИЯ.
138.
Ahmedov M. et al. Addressing the challenges of improving the quality of primary care for
Chronic Heart Failure in Uzbekistan: a qualitative study.
Fevral, 2025-Yil
164
139.
Нурдинова Г. У. и др. Prevalence of first and second types diabetes in Andizhan region
Nurdinova G., Avezova G. 2, Kodirova D. 3, Komilova Z. 4 (Republic of Uzbekistan)
Распространенность сахарного диабета первого и второго типов в Андижанской
области //EUROPEAN RESEARCH: INNOVATION IN SCIENCE, EDUCATION AND
TECHNOLOGY. – С. 99.
140.
Bobomuratov T. A. et al. Brestfeeding and Genetic Features of Juvenile Rheumatoid
Arthritis //Journal of Pharmaceutical Negative Results. – 2022. – С. 1983-1988.
141.
Sh M. S. et al. Genetic Aspects of Juvenile Rheumatoid Arthritis //ISSN (E). – 2022. – С.
2795-7624.
142.
Mallaev S. S. et al. Сlinical characteristics and prediction of the outcome of juvenile
rheumatoid arthritis in chronotherapy //Chin J Ind Hyg Occup Dis. – Т. 39. – №. 7. – С.
135-140.
143.
Султанова Н. С., Камалов З. С. Частота аллергических заболеваний у детей в
зависимости от видов вскармливания и принципов ухода //Российский
аллергологический журнал. – 2016. – №. 3. – С. 38-39.
144.
Faiziev N. N. et al. Changes in the hemostasis system in children with pneumonia and
optimization of their treatment //Academic Research in Educational Sciences. – 2023. – Т.
4. – С. 2181-1385.
145.
Sultanova N. S. et al. THE ROLE OF BREASTFEEDING IN THE PSYCHO-SOCIAL
ADAPTATION OF CHILDREN IN SOCIETY //British Medical Journal. – 2022. – Т. 2.
– №. 6.
146.
Bobomuratov T. A. et al. Effects of Long Term Breastfeeding on Development and Health
of Children //Annals of the Romanian Society for Cell Biology. – 2021. – С. 2243-2250.
147.
Sultanova N. S. et al. COMPREHENSIVE CHARACTERISTICS OF THE STATE OF
HEALTH OF CHILDREN IN DIFFERENT AGE PERIODS, DEPENDING ON THE
TYPES OF FEEDING AND CARE //British Medical Journal. – 2023. – Т. 3. – №. 2.
148.
Султанова Н. С. Анализ пищевого поведения у детей школьного возраста в
зависимости от вида вскармливания и принципов ухода (с применением методики
DEBQ) //Academic research in educational sciences. – 2023. – №. 1. – С. 165-170.
149.
Султанова Н. С. Влияние вида вскармливания на иммунологический статус детей
//Рос. аллергол. журн. – 2016. – Т. 2. – №. 3. – С. 37-38.
150.
Sultanova N. S. Some peculiarities of physical development of children depending on
applied care methodology //European Science Review. – 2015. – №. 7-8. – С. 102-104.
151.
Sh M. S. Genetic Aspects of Juvenile Rheumatoid Arthritis. ISSN (E): 2795–7624
VOLUME 10| JULY 2022. 1-5. 7. Sh. Sh Mallaev, TA Bobomuratov, NS Sultanova, GA
Yusupova, AA Hoshimov //Сlinical characteristics and prediction of the outcome of
juvenile rheumatoid arthritis in chronotherapy//Chin J Ind Hyg Occup Dis. – Т. 39. – №.
7. – С. 135-140.
152.
Файзиев Н. Н. и др. Изменения в системе гемостаза у детей с пневмонией и
оптимизация их лечения //Academic research in educational sciences. – 2023. – №. 1. –
С. 180-187.
153.
Султанова Н. С. Обоснование необходимости исключительного грудного
вскармливания в развитии познавательных способностей детей //Молодой ученый.
– 2014. – №. 10. – С. 87-90.
Fevral, 2025-Yil
165
154.
Мухамедова Х. Т., Джалалов У. Д., Султанова Н. С. Влияние исключительного
грудного вскармливания и применения эффективных технологий ухода на
соматический статус детей раннего возраста //Вестник Уральской медицинской
академической науки. – 2011. – №. 1. – С. 41-43.
155.
Султанова Н. С., Пулатова А. П., Рустамова М. С. Гормональный статус женщин с
климактерическим синдромом в сочетании с йоддефицитными заболеваниями
//Здравоохранение Таджикистана. – 2009. – №. 3. – С. 40-44.
156.
Мухамадиева С. М., Султанова Н. С., Ходжимурадова Д. А. Особенности
клинических
проявлений
климактерического
синдрома
у
женщин
с
йоддефицитными состояниями //Доклады Академии наук Республики Таджикистан.
– 2007. – Т. 50. – №. 7. – С. 639-643.
157.
Султанова Н. С. О размерности полной группы движений кокасательного
расслоения со связностью горизонтального лифта //Дифференциальная геометрия
многообразий фигур. – 2002. – №. 33. – С. 104-107.
158.
Султанова Н. С. и др. Влияние вида вскармливания на соматический статус детей:
дис. – Ўзбекистон, Тошкент, 2022.
159.
Маллаев Ш. Ш. и др. Особенности клинического течения ювенильного
ревматоидного
артрита
у
детей
//ЖУРНАЛ
ГЕПАТО-
ГАСТРОЭНТЕРОЛОГИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ. – 2022. – №. SI-2.
160.
Султанова Н. С. и др. Современный взгляд на грудное вскармливание и его значение
для здоровья матери и ребенка //Журнал гепато-гастроэнтерологических
исследований. – 2022. – №. SI-3.
