“ZAMONAVIY BIOLOGIYANING DOLZARB MUAMMOLARI VA
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI”
xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari
adu.uz
universaljurnal.uz
349
BLAST DASTURI YORDAMIDA NUKLEOTID VA AMINOKISLOTALAR O‘ZARO
KETMA-KETLIKLARINI SOLISHTIRISH
Abduqaxxorova Mukarramoy Azimjon qizi
1
., Boltaboyeva Gulsevar Boxodirjon qizi
2
,
Dusmatova Gulbahor Abdurashidovna
Andijon davlat universiteti Biologiya yo‘nalishi talabalari
1
boltaboyevagulsevar01@gmail.com
Andijon davlat universiteti Genetika va Biotexnologiya kafedrasi dotsenti
2
baxora2111@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15601991
Annotatsiya:
Genetik tahlillarda nukleotid va aminokislotalar ketma-ketliklarini aniqlash va
ular o‘rtasidagi o‘xshashliklarni aniqlash muhim amaliy vazifalardan biridir. Ushbu vazifa BLAST
(Basic Local Alignment Search Tool) dasturida amaliy imkoniyatlari tahlil qilinadi. Tadqiqot
davomida ma’lum va noma’lum DNK ketma-ketliklari o‘rganilib, ularning BLASTn, MegaBLAST
va boshqa variantlar yordamida qanday solishtirilgani ko‘rsatib beriladi.
Kalit so‘zlar:
BLAST, nukleotid, aminokislota, MegaBLAST, patogen.
Аннотация
:
В
статье
рассматриваются
методы
сравнения
нуклеотидных
и
аминокислоты
последовательностей
с
использованием
программы
BLAST (Basic Local
Alignment Search Tool).
Подробно
анализируется
алгоритм
работы
BLAST,
подход
к
локальному
выравниванию
,
а
также
взаимодействие
с
биологическими
базами
данных
.
Ключевые
слова
:
BLAST,
нуклеотиды
,
аминокислоты
, MegaBLAST,
патоген
.
Abstract:
This study investigates the methods for nucleotide and amino acids sequence
comparison using the BLAST (Basic Local Alignment Search Tool) algorithm. The paper outlines
the core principles of BLAST, including local alignment strategies and its integration with biological
databases.
Keywords:
BLAST, nucleotide, amino acids, MegaBLAST, pathogen.
BLAST (Basic Local Alignment Search Tool) dasturi biologik ketma-ketliklarni solishtirishda
asosiy standartlardan biri hisoblanadi. BLAST algoritmi qisqa vaqt ichida katta hajmdagi
ma’lumotlar bazasida o‘xshash ketma-ketliklarni aniqlash, filogenetik bog‘liqlikni o‘rganish, gen
annotatsiyasi va funktsional tahlil uchun keng qo‘llaniladi [1]. BLAST dasturi - noma’lum nukleotid
va aminokislatalar ketma-ketliklarini aniqlash, ularni mavjud genomlar bilan solishtirish va biologik
xulosalar chiqarish jarayonlarini yoritishga qaratilgan. Shuningdek, BLASTning turli variantlari -
BLASTn, MegaBLAST va boshqalar - o‘rtasidagi farqlar, ulardan foydalanish holatlari va natijalarni
tahlil qilish metodikasi amaliy misollar asosida ko‘rib chiqiladi [2]. Ayniqsa, diagnostika, patogen
turlarning identifikatsiyasi, populyatsion genetik tadqiqotlar va molekulyar markyorlar aniqlashda
BLAST dasturining ahamiyatini yoritib, uni laboratoriya va ilmiy tadqiqotlarda qanday qo‘llash
mumkinligini ko‘rsatadi [4].
BLAST dasturi genetik ma’lumotlarni tahlil qilishda muhim bioinformatik vosita hisoblanadi.
Nukleotidlar va aminokislatalar ketma-ketligini solishtirish orqali ularning biologik funksiyasini
tushunish, filogenetik tahlil o‘tkazish va yangi genetik elementlarni aniqlash mumkin. Tadqiqotchilar
uchun BLAST - tez, ishonchli va keng qo‘llaniladigan dasturiy yechimdir. BLASTn va MegaBLAST
kabi variantlar yordamida turli biologik namunalarning DNK ketma-ketliklari aniq va samarali
identifikatsiya qilindi, natijalar esa mavjud genomik ma’lumotlar bazalari bilan muvaffaqiyatli
solishtirildi. Bu esa dasturdan diagnostika, molekulyar identifikatsiya, evolyutsion tahlil va genetik
diversitetni baholashda keng foydalanish imkonini beradi [3].
BLAST dasturida quyidagilar bajariladi: Ketma-ketlik kiritish – maqsadga muofiq belgilangan
genetik ketma-ketlik FASTA formatida BLAST saytiga joylanadi. Ma’lumotlar bazasini tanlash -
ya’ni, nt (nucleotides) yoki aminokislota ketma-ketligi. Qidiruvni boshlash - BLAST mos ketma-
ketliklarni topadi. Natijalarni tahlil qilish: Identity (%) – o‘xshashlik foizi E-value – tasodifiy mos
“ZAMONAVIY BIOLOGIYANING DOLZARB MUAMMOLARI VA
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI”
xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari
adu.uz
universaljurnal.uz
350
kelish ehtimoli (qanchalik kichik bo‘lsa, shunchalik aniq). Alignment – ketma-ketliklar tugagach,
MEGA dasturida "Compute Pairwise Distances" funksiyasini tanlanadi. Bu orqali ketma-ketliklar
orasidagi nukleotid yoki aminokislota farqlari hisoblanadi. olingan natijalar shuni ko‘rsatdiki, bir xil
turga mansub organizmlar orasida genetik o‘xshashlik yuqori bo‘lsa-da, ular o‘rtasida kichik farqlar
mavjud. Bu esa ularning evolyutsion rivojlanishi davomida ro‘y bergan mutatsiyalar natijasidir. E.
coli shtammlari orasidagi kichik farqlar esa bakteriyaning turli sharoitlarga moslashganligi yoki
antibiotiklarga nisbatan qarshilik hosil qilganligi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Shuningdek, BLAST dasturi orqali topilgan natijalar qanday baholanadi, ularning biologik
ahamiyati aniqlanadi. Natijalar BLAST dasturining laboratoriya sharoitida DNK tahlilini tezkor va
samarali bajarishdagi muhim vosita ekanini tasdiqlaydi. Umuman olganda, organizmlar orasidagi
genetik tafovutlar, mutatsion faollik va ehtimoliy evolyutsion yo‘nalishlar haqida alignmentdan keyin
bajarilgan genetik masofa tahlili, o‘zgarishlar statistikasi va nukleotidlararo farqlar orqali aniqlanadi.
Bu tahlillar kasallik chaqiruvchi mikroorganizmlarni aniqlash, ularning tarqalish tarixini tushunish
va kelajakdagi vaksina, diagnostika yoki terapiya strategiyalarini ishlab chiqishda muhim asos bo‘lib
xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abdukarimov A.A., Ruziboev S.R. Genetika va DNK texnologiyalari, Toshkent: O‘qituvchi,
2018.
2. Raximov R.R Molekulyar biologiya va bioinformatika, Toshkent: Fan va texnologiya, 2022
3. To‘xtayev N.T., Jo‘rayev O.A. Bioinformatika asoslari, Toshkent: O‘zbekiston Milliy
universiteti nashriyoti, 2021. (BLAST, DNK/oqsil tahlillari va biologik ma’lumotlar bazalari haqida
umumiy ma’lumotlar)
UO‘K: 594.5:591.3
