ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
87
Э
.
Ахунджвнов
,
ТДЮУ
Бизнес
ҳуқуқи
кафедраси
катта
ўқитувчиси
ХАЛҚАРО
ТИЖОРАТ
АРБИТРАЖЛАРИДА
НИЗОЛАРНИ
КЎРИШДА
АРБИТРАЖ
КЕЛИШУВИНИНГ
МОҲИЯТИ
Аннотация
:
Мазкур
мақолада
халқаро
тижорат
арбитражида
турли
низоларни
ҳал
этишда
қўлланиладиган
арбитраж
келишувларининг
моҳияти
,
арбитраж
келишуви
тушунчаси
ва
унинг
тузилиши
таҳлил
этилган
,
тегишли
таклиф
ва
тавсиялар
ишлаб
чиқилган
.
Калит
сўзлар
:
халқаро
тижорат
арбитражи
,
низо
,
арбитраж
келишуви
,
ҳуқуқий
табиат
,
шартлар
.
Аннотация
:
В
данной
статье
проанализированы
сущность
арбитражных
соглашений
,
применяемых
в
разрешении
различных
споров
в
международном
ком
-
мерческом
арбитраже
,
понятие
арбитражного
согла
-
шения
и
его
структура
,
разработаны
предложения
и
рекомендации
.
Ключевые
слова
:
международный
коммерческий
арбитраж
,
спор
,
арбитражное
соглашение
,
правовая
природа
,
условия
.
Annotation
: This article analyzes the essence of arbi-
tration agreements used in the resolution of various dis-
putes in international commercial arbitration, the concept
of arbitration agreement and its structure, developed pro-
posals and recommendations.
Key words
: international commercial arbitration, dis-
pute, arbitration agreement, legal nature, terms.
Юридик
моҳиятига
кўра
Халқаро
тижорат
арбитраж
суди
ҳакамлик
суди
ҳисобланади
.
Шу
боис
халқаро
тижорат
судининг
ишни
кўришга
нисбатан
ваколати
пайдо
бўлиш
шарт
,
бу
тарафлар
ўртасида
ишни
мазкур
арбитраж
судида
кўриш
ҳақидаги
шартнома
–
арбитраж
келишув
деб
аталадиган
битим
тузилиши
ҳисобланади
.
Аслида
,
бизнингча
,
бу
борада
“
арбитраж
шартномаси
”
атамасини
қўллаш
тўғрироқ
бўларди
,
боиси
келишув
–
бу
тарафларнинг
шартнома
тузиш
ҳақида
ўзаро
розилиги
,
шартномани
амалга
ошириш
нияти
холос
. “
Халқаро
тижорат
арбитражи
тўғрисида
”
ги
миллий
қонуннинг
7-
моддасида
арбитраж
келишув
легал
атамаси
берилган
бўлиб
,
унга
кўра
тарафлар
ўртасида
муайян
ҳуқуқий
муносабатга
боғлиқ
ҳолда
юзага
келадиган
низоларнинг
барчасини
ёки
айримларини
арбитражда
кўриш
ҳақида
битим
арбитраж
келишув
ҳисобланади
.
Арбитраж
келишув
шартномадаги
арбитраж
изоҳ
ёки
алоҳида
шартнома
шаклида
тузилиши
мумкин
.
Арбитраж
келишувининг
ушбу
атамаси
умумий
жиҳатдан
1985
йилги
ЮНСИТРАЛ
намунавий
қонунининг
7-
моддасида
берилган
атамани
такролайди
[1].
Тарафлар
ўртасидаги
битимга
асосан
келиб
чиққан
низо
арбитражга
ўтказилиши
учун
асос
ҳисобланадиган
арбитраж
келишуви
иккиламчи
–
моддий
-
ҳуқуқий
ва
процессуал
ҳуқуқий
табиатга
эга
.
Бу
фикр
В
.
В
.
Ярков
томонидан
ҳам
айтилган
.
Унингча
,
арбитраж
келишув
ўзига
хос
юридик
фактлар
туркумига
кириб
,
бир
вақтнинг
ўзида
моддий
-
процессуал
тусга
эга
дуалистик
мазмун
касб
этади
[2].
Айнан
шу
иккиламчилик
арбитраж
келишувининг
ҳуқуқий
табиати
ҳақида
турли
назарияларни
вужудга
келтиради
.
Бироқ
айрим
ҳуқуқшунослар
,
жумладан
,
М
.
Л
.
Рожкова
,
арбитраж
келишувлар
ҳуқуқий
табиати
таҳлилидан
қатъий
назар
,
улар
ўзига
хос
сифатларга
эга
эканлигига
шубҳа
қилмайди
[3].
Бизнингча
,
арбитраж
келишув
низони
халқаро
тижорат
арбитражда
кўриб
чиқиш
сабабчиси
бўлган
ҳолда
,
ташқи
иқтисодий
битим
иштирокчилари
ўртасида
тузилган
,
юз
бериши
эҳтимоли
мавжуд
низоларни
ўзаро
розилик
асосида
танланган
нодавлат
арбитраж
муассаса
ёки
ad hoc
арбитражга
ўтказишга
қаратилган
ўзаро
процессуал
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларни
ўрнатиш
ҳақидаги
фуқаролик
ҳуқуқий
шартномадир
.
Ўзининг
ҳуқуқий
табиатига
кўра
,
арбитраж
келишуви
,
биринчидан
ўзига
хос
мақомга
эга
фуқаролик
ҳуқуқий
шартнома
шакли
,
иккинчидан
,
арбитраж
келишув
ташқи
иқтисодий
битимга
нисбатан
“
шартнома
ичидаги
шартнома
”
деб
тушунилиши
лозим
,
шунинг
учун
ҳақиқий
эмас
деб
топилган
битим
арбитраж
келишув
учун
бирорта
ҳуқуқий
оқибат
келтириб
чиқариши
мумкин
эмас
,
зеро
асосий
шартнома
билан
арбитраж
келишув
ўртасида
бевосита
алоқадорлик
мавжуд
.
Айтиш
лозимки
,
арбитраж
келишувнинг
алоҳида
ҳуқуқий
мақоми
арбитраж
келишув
процессуал
хусусиятлари
,
жумладан
,
уни
тузиш
процессуал
оқибатлари
–
арбитраж
келишувнинг
пророгациявий
ва
дерогациявий
хусусиятлари
билан
изоҳланади
.
Тузилган
арбитраж
келишувининг
пророгациявий
хусусияти
шунда
ифодаланадики
,
арбитраж
келишув
тарафлар
ўртасида
юзага
келган
ёхуд
келиши
мумкин
бўлган
низони
кўриб
чиқиш
бўйича
арбитражнинг
ваколат
доирасини
белгилайди
.
Ҳақиқий
арбитраж
келишуви
тузилганидан
сўнг
ҳеч
бир
тараф
ундан
бир
ёқлама
воз
кечиши
мумкин
эмас
.
Гарчи
адабиётда
арбитраж
келишувнинг
ҳар
икки
тарафи
исталган
пайтда
ушбу
келишувдан
бир
ёқлама
воз
кечиши
мумкинлиги
ҳақида
фикрлар
берилган
[4].
Бу
каби
ёндашув
билан
рози
бўлиш
қийин
,
чунки
арбитраж
келишувни
бир
ёқлама
бекор
қилиш
нафақат
халқаро
шартномаларда
,
миллий
қонунчиликда
кўзда
тутилмаган
,
балки
мажбуриятларни
лозим
даражада
бажариш
зарурлиги
хусусидаги
универсал
фуқаролик
-
ҳуқуқий
қоидага
бевосита
зид
келади
.
Арбитраж
келишувининг
дерегациявий
хусусияти
шундаки
,
унинг
мавжудлиги
низони
давлат
судида
ҳал
этишни
инкор
этади
.
Нью
-
Йорк
конвенцияси
II
моддаси
3-
бандига
мувофиқ
унга
арбитраж
келишув
тузилган
масала
юзасидан
даъво
ариза
келиб
тушган
тақдирда
қайд
қилинган
келишув
ҳақиқий
эмас
деб
топилган
,
кучини
йўқотган
ёки
бажарилиши
мумкин
бўлмаган
деб
топмаган
тақдирда
тарафлардан
бирининг
илтимосига
асосан
,
уларни
арбитражга
юбориши
шарт
.
Яъни
Нью
-
Йорк
конвенцияси
умумий
тарзда
,
давлат
суди
зиммасига
арбитраж
келишув
тузилган
низо
юзасидан
киритилган
даъво
аризасини
мазмунан
кўриб
чиқмаслик
мажбуриятини
юклайди
,
боиси
бу
ҳолатда
давлат
судида
ушбу
низони
кўриб
чиқишга
ваколати
йўқ
.
Шундай
қилиб
,
тузилган
арбитраж
келишув
,
биринчидан
,
тарафларни
маълум
ҳаракатларни
содир
этишга
мажбурлайди
, –
низони
ҳал
этиш
учун
арбитражга
мурожаат
қилиш
(
позитив
оқибатлар
),
иккинчидан
,
тарафларни
айрим
хатти
-
ҳаракатларни
содир
этишдан
тийиб
туришга
–
давлат
судига
низони
ҳал
этиш
учун
мурожаат
қилмасликка
(
негатив
оқибатлар
)
мажбурлайди
.
Юридик
адабиётда
ҳакамлик
шартномаси
ва
арбитраж
келишув
атамалари
синонимлар
сифатида
қўлланилади
.
Назаримизда
,
шартнома
тушунчасига
нисбатан
цивилистик
доктрина
сезиларли
таъсир
кўрсатади
,
боиси
мазкур
категория
айнан
унинг
доирасида
фаол
ишланган
ва
юристлар
томонидан
тушунишга
ўзига
хос
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
88
жиҳатларни
киритган
.
Мисол
учун
,
В
.
А
.
Шенинг
“
ҳакамлик
шартномаси
ҳолатида
сўз
шартнома
ҳақида
боради
”
деб
ёзган
ҳамда
ўз
нуқтаи
назарини
ҳеч
бир
шартнома
учта
таркибий
қисмсиз
бўлмаслиги
билан
изоҳлаган
: 1)
келишув
субъектлари
; 2)
келишув
объектлари
; 3)
унинг
ташқи
шакли
.
Хуллас
,
арбитраж
келишувни
мазкур
тушунчанинг
кенг
қамровли
эканлигига
қарамасдан
,
ўз
ичига
цивилистик
хусусиятларни
киритмаслиги
ҳолатини
инкор
этиб
бўлмайди
.
Бу
мулоҳаза
,
аввало
,
шунга
асосланадики
,
арбитраж
келишув
доимо
қарор
қабул
қилишда
учинчи
шахс
,
шу
жумладан
давлатга
боғлиқ
бўлмаган
хусусий
субъектлар
бўлган
иккита
мустақил
ифода
этган
ирода
натижаси
ҳисобланади
.
Қоида
тариқасида
,
арбитраж
муҳокама
,
тарафларнинг
ўзаро
келишган
ихтиёрини
ифодалаган
ҳамда
улар
ўртасида
юзага
келган
низоларни
давлат
судлари
ваколатидан
чиқариб
,
уларни
арбитражга
ўтказишга
қаратилган
арбитраж
келишувида
асосланади
.
Демак
,
арбитраж
келишув
арбитраж
процесснинг
асосий
бошланғич
нуқтаси
ҳисобланади
,
у
сиз
муҳокама
бошланиши
мумкин
эмас
.
Замонавий
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
доктринаси
шундан
келиб
чиқадики
,
арбитраж
келишув
манфаатдор
тарафларнинг
ўрталарида
юзага
келган
низоларни
халқаро
тижорат
арбитражга
ўтказиш
тўғрисидаги
битим
ҳисобланади
.
Бир
қарашда
арбитраж
келишув
(
айниқса
,
контрактга
алоҳида
киритиб
қўйилган
арбитраж
изоҳ
)
асосий
контракт
шартларидан
бири
ҳисобланади
.
Эҳтимол
,
айни
шу
ҳолат
арбитраж
келишувга
нисбатан
контрактга
нисбатан
татбиқ
этиладиган
ҳуқуққа
бўйсунадиган
,
контрактнинг
ажралмас
таркибий
қисми
сифатида
анъанавий
қарашнинг
пайдо
бўлишига
сабаб
бўлган
.
Ушбу
асосли
нуқтаи
назарга
кўра
,
контракт
ҳақиқий
эмас
деб
топилганда
,
шунингдек
амал
қилиш
муддати
ўтганида
,
арбитраж
келишув
ўз
-
ўзидан
юридик
кучни
йўқотади
.
Масалан
,
асосий
шартнома
,
қонунда
белгиланган
шаклига
номувофиқлиги
учун
тузилган
пайтдан
ҳақиқий
эмас
бўлиши
мумкин
(ab initio),
ёхуд
контракт
бўйича
тарафлардан
бири
мажбуриятларни
бажармаслиги
,
уни
бажариш
имконияти
йўқлиги
,
тузилган
муддат
ўтганлиги
ва
бошқа
ҳолатларда
юридик
кучни
йўқотиши
мумкин
.
Ушбу
нуқтаи
назар
тарафдорлари
фикрига
кўра
,
барча
ушбу
ҳолатлар
арбитраж
келишув
ҳақиқийлигига
ҳам
бевосита
таъсир
этади
.
Арбитраж
келишувнинг
мураккаб
табиати
оқибатида
,
юристлар
унинг
квалификация
қилиш
борасида
анча
эҳтиёткорлик
билан
фикр
юритади
.
Мисол
учун
,
Е
.
В
.
Кудрявцева
ёзишича
«
ҳакамлик
келишуви
ўзининг
ҳуқуқий
табиатига
кўра
,
процессуал
тусга
эга
ҳуқуқий
битимлар
туркумига
киритилиши
лозим
” [5].
Айнан
шу
ерда
у
қуйидаги
хулосага
келади
: “
демак
,
унинг
устидан
низолашув
вақтида
ФКнинг
тегишли
қоидалари
қўлланиши
мумкин
:
келишувнинг
ёзма
шаклига
риоя
этилмаган
,
у
ваколатсиз
шахс
томонидан
имзоланган
,
алдаш
,
зўрлик
,
қўрқитиш
таъсири
остида
,
лаёқатсиз
тараф
томонидан
тузилган
”.
Арбитраж
келишуви
тузиш
натижасида
вужудга
келадиган
мураккаб
эффект
,
уни
икки
тарафдан
баҳолаш
зарурлигини
келтириб
чиқаради
:
биринчидан
,
битим
(
шартнома
)
сифатида
;
иккинчидан
,
фуқаролик
-
ҳуқуқий
низони
кўриб
чиқишга
тааллуқлигини
ўзгаришини
келтириб
чиқарадиган
юридик
факт
тариқасида
.
Бу
борада
судловга
тааллулилик
ўзгаришига
олиб
келадиган
пророгациявий
келишувлар
тузиш
билан
қиёслаш
қизиқиш
уйғотади
.
Юридик
адабиётда
таъкидланишича
,
агар
низо
иштирокчилари
ўзининг
хатти
-
ҳаракатлари
ёки
арзлари
билан
мазкур
ишни
кўриб
чиқишга
ваколатли
бўлмаган
судда
кўриб
чиқишга
розилик
билдирган
бўлса
,
улар
низони
ушбу
судда
низони
ҳал
этишдан
воз
кечишга
ҳақли
эмас
.
Бунда
шартноманинг
ҳақиқийлиги
икки
тарафдан
кўриб
чиқилиши
мумкин
:
ҳар
қандай
битим
сифатида
ҳамда
қонунда
белгиланган
судловга
тааллуқлиликни
ўзгартирувчи
юридик
факт
тариқасида
[6].
Арбитраж
келишув
худди
пророгациявий
келишув
каби
иккиламчи
табиат
ва
икки
ёқлама
ҳуқуқий
натижага
эга
.
Аммо
пророгациявий
келишувдан
фарқли
ўлароқ
арбитраж
келишуви
низони
ҳал
қилишда
давлат
иштирокини
мутлақо
инкор
этади
.
Арбитраж
келишувини
хусусий
-
ҳуқуқий
шартнома
тариқасида
тан
олиш
,
фуқаролик
қонунчилигининг
шартномавий
муносабатларни
юзага
келиши
,
бажарилиши
ва
тугалланишини
тартибга
соладиган
турли
хил
нормаларини
қўллаш
нуқтаи
назаридан
ҳам
муҳимдир
.
Масалан
,
ҳакамлик
келишувларини
бирёқлама
бекор
қилиш
ёки
ўзгартиришнинг
ўзига
хос
хусусиятларини
тартибга
солиш
ҳақидаги
фуқаролик
қонунчилиги
нормаларини
татбиқ
этиш
мумкинми
?
Бу
борада
энг
долзарб
муаммолардан
бири
–
арбитраж
келишувга
нисбатан
вазиятнинг
жиддий
ўзгариши
,
яъни
тарафлар
буни
олдиндан
билган
тақдирда
,
шартнома
тузилмаслиги
ёки
анча
бошқа
шартларда
тузилиши
мумкин
бўлган
тақдирда
,
шартномани
ўзгартириш
ёки
бекор
қилиш
учун
асос
бўлиши
ҳақидаги
ЎзР
ФКнинг
384-
моддасини
қўллаш
мумкинлиги
масаласидир
.
Бизнингча
,
ЎзР
ФКнинг
тегишли
моддаси
арбитраж
келишувини
бекор
қилишга
нисбатан
татбиқ
этилиши
мумкин
,
бунда
унинг
айнан
фуқаролик
-
ҳуқуқий
(
хусусий
-
ҳуқуқий
)
битим
моҳияти
кўзда
тутилади
.
Арбитраж
келишувни
фуқаролик
қонунчилиги
қоидалари
асосида
бекор
қилишга
нисбатан
бу
каби
ёндашув
,
В
.
В
.
Ярковнинг
ҳаққоний
таъкидига
кўра
,
арбитраж
келишувининг
мураккаб
табиати
билан
изоҳланади
,
бу
эса
уни
бекор
қилишда
оддий
фуқаролик
-
ҳуқуқий
битим
сифатида
ёндашишга
имкон
беради
[7].
Арбитраж
келишувини
фуқаролик
-
ҳуқуқий
шартнома
сифатида
тавсифлаш
нуқтаи
назаридан
унинг
предмети
ва
объектини
чегаралаш
шарт
.
Арбитраж
келишувнинг
предмети
–
бу
тарафларнинг
низони
халқаро
тижорат
арбитражи
судига
ўтказишга
оид
фаол
ҳаракатлари
.
Амалда
бу
шуни
англатадики
,
агар
тарафлар
арбитраж
келишувини
тузишда
унинг
предмети
,
яъни
низо
ҳакамлик
судида
кўриб
чиқиш
ва
ҳал
қилиш
учун
ўтказилиши
хусусида
келишувга
эришмаган
бўлса
,
бундай
келишув
тузилмаган
ҳисобланади
.
Бу
борада
В
.
Хвалейнинг
фикрлари
тўғри
,
унинг
назарида
агар
тарафлар
шартноманинг
барча
асосий
бандлари
бўйича
келишувга
эришмаган
бўлса
,
шартнома
(
шу
жумладан
,
ҳакамлик
келишуви
)
ҳақиқий
эмас
деб
топилади
[8].
Бу
вазиятда
арбитраж
келишув
тузилмаган
деб
топилиши
шарт
.
Арбитраж
келишув
объекти
остида
тарафлар
томонидан
тузилган
,
мажбуриятлари
бажарилмаган
ёки
лозим
даражада
бажарилмаган
ташқи
иқтисодий
битим
тушунилиши
лозим
.
Айнан
битим
бўйича
шартларни
бажарилмаслиги
арбитраж
келишув
учун
ҳуқуқий
оқибат
келтириб
чиқаради
.
Аммо
,
назаримизда
,
арбитраж
келишувни
фақатгина
фуқаролик
-
ҳуқуқий
битимлар
алоҳида
кўриниши
тариқасида
билиш
ушбу
ҳодисанинг
ҳуқуқий
табиатини
тўлақонли
акс
этмайди
.
Низони
арбитражга
кўриб
чиқиш
учун
ўтказиш
ҳақидаги
шартнома
,
фуқаролик
-
ҳуқуқий
шартнома
белгиларига
эга
бўлсада
,
айни
чоғда
фуқаролик
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларни
келтириб
чиқаришдан
ўзга
ҳуқуқий
оқибатларни
юзага
келтириб
чиқаради
.
Арбитраж
келишув
фуқаролик
-
ҳуқуқий
шартнома
сифатида
амал
қилиши
туфайли
,
шартномалар
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
89
ҳақиқийлигига
оид
умумий
асослар
уларга
ҳам
тегишли
.
Аммо
ушбу
масаланинг
халқаро
тижорат
арбитражга
нисбатан
муҳимлиги
сабабли
,
бу
масалага
батафсил
тўхташ
лозим
топилди
.
Арбитраж
келишувида
“
чет
эл
элементи
”
иштироки
,
унинг
юридик
жиҳатдан
ҳақиқийлигини
тан
олиш
учун
қуйидаги
ҳолатларга
ғоят
муҳимлик
касб
этади
.
1.
Ушбу
келишув
тарафлари
ҳуқуқий
субъектив
лаёқати
лозим
даражада
эканлиги
ва
ўз
иродасини
ихтиёрий
равишда
ифода
этганлиги
.
Арбитраж
келишувида
чет
эл
элементи
кўпинча
турли
хил
давлатларга
оид
тарафлар
кўринишида
намоён
бўлиши
туфайли
тарафларнинг
ҳуқуқий
субъектив
лаёқати
мақбуллиги
масаласи
қўллаш
учун
тегишли
миллий
қонунлар
билан
тартибга
солинади
.
Кенг
тарқалган
коллизиявий
нормалар
асосида
жисмоний
шахсларнинг
ҳуқуқий
лаёқати
уларнинг
шахсий
қонуни
(
фуқаролик
қонуни
ёки
турар
жой
қонуни
)
билан
,
юридик
шахсларнинг
ҳуқуқий
лаёқати
–
юридик
шахс
қонуни
(
унинг
инкорпорация
жойи
қонуни
,
бир
жойда
ишлаш
қонуни
ёки
асосий
хўжалик
юритиш
жой
қонуни
)
билан
аниқланади
.
Арбитраж
келишув
ҳақиқий
деб
топилиши
учун
,
уни
тузган
тарафлар
,
уларнинг
шахсий
мақомини
тартибга
соладиган
ҳуқуққа
асосан
лозим
даражада
ҳуқуқий
лаёқатли
бўлиши
шарт
.
Тарафлар
иродаси
ихтиёрийлиги
уларнинг
нияти
алдаш
,
зўрлик
,
қўрқитиш
таъсиридан
ҳоли
равишда
ҳақиқий
эканлигини
назарда
тутади
.
Фақат
шу
ҳолатда
тарафларнинг
арбитраж
муҳокамасини
уларнинг
ўртасидаги
низоларни
ҳал
қилиш
воситаси
сифатида
танланишига
оид
ихтиёрини
ҳақиқатда
шаклланган
деб
тан
олиш
мумкин
.
Шунга
кўра
,
арбитраж
келишув
негизида
тарафларнинг
ўзаро
келишилган
ва
ҳеч
бир
камчилик
ва
хатосиз
иродаси
ётади
.
2.
Низонинг
арбитраж
муҳокамаси
предмети
бўлиши
мумкинлиги
.
Турли
давлат
қонунчилигида
айнан
қайси
низолар
арбитраж
муҳокамаси
предмети
бўлиши
мумкинлиги
,
қайсилари
эса
фақат
суд
тартибида
кўрилиши
турлича
белгиланган
.
Шунга
мувофиқ
,
арбитраж
келишув
амал
қилиши
соҳаси
аниқланади
.
Айрим
давлатлар
қонунида
арбитражнинг
предметли
ваколатига
нисбатан
чекловлар
кўзда
тутилади
,
жумладан
,
арбитраж
томонидан
тижорий
тусга
эга
бўлмаган
низоларни
ҳал
қилиш
(
мисол
учун
,
истеъмолчилар
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
билан
боғлиқ
);
оммавий
тартибга
оид
низолар
;
корохоналар
банкротлиги
ва
тугалланиши
билан
боғлиқ
низолар
;
давлат
манфаатларига
оид
ва
бошқа
низоларни
кўриб
чиқиш
ман
қилинади
.
Миллий
қонунчиликдан
ташқари
айрим
халқаро
конвенциялар
ҳам
алоҳида
тоифадаги
низоларни
арбитраж
предметли
ваколати
доирасидан
чиқариб
ташлайди
.
Масалан
, 1929
йилдаги
Халқаро
ҳаво
транспорти
орқали
ташишга
оид
қоидалар
тўғрисидаги
Варшава
конвенцияси
,
халқаро
ҳаво
транспорти
орқали
юк
,
йўловчи
ва
багажни
ташишга
оид
шартномалардан
келиб
чиқадиган
низоларни
,
юк
ташувчи
турар
жойи
ёхуд
юк
ташувчи
корхона
бош
бошқарув
органи
жойлашган
манзил
,
ёки
юкни
етказиб
бериш
жойидаги
давлат
судида
ҳал
қилишни
кўзда
тутади
(28-
м
.).
Арбитраж
предметли
ваколати
доирасини
аниқлашнинг
ғоят
муҳимлиги
,
унинг
арбитраж
қарори
тан
олиниши
ва
ижро
этилиши
жараёнига
таъсир
кўрсатиши
билан
изоҳланади
.
Жумладан
, 1961
йилги
Европа
конвенциясида
назарда
тутилишича
,
арбитраж
келишувининг
мавжудлиги
ёки
мавжуд
эмаслиги
хусусидаги
иш
қўзғатилган
суд
,
башарти
унинг
давлатидаги
қонун
бўйича
низо
арбитраж
муҳокамаси
предмети
бўлиши
мумкин
этиб
белгиланган
бўлса
,
келишувни
ҳақиқий
эмас
деб
топиши
мумкин
(VI
мод
.
2-
б
.). 1958
йилги
Нью
-
Йорк
конвенциясига
мувофиқ
,
Конвенция
иштирокчиси
бўлган
ҳар
қандай
давлат
қонуни
бўйича
низо
арбитраж
муҳокамаси
предмети
бўлиши
мумкин
этиб
белгиланган
бўлса
,
ушбу
давлат
ҳудудида
арбитраж
келишувини
тан
олиш
ва
ҳақиқий
деб
топиш
рад
этилиши
мумкин
(V
мод
. 2-
б
.).
3.
Арбитраж
келишувнинг
лозим
шаклда
эканлиги
.
Арбитраж
келишуви
шакли
масаласини
ҳал
этишда
бу
борадаги
милий
қонунчилик
императив
нормаларини
инобатга
олиш
зарур
.
Аксарият
давлатлар
арбитраж
келишувнинг
ёзма
шаклини
талаб
қилади
,
айни
чоғда
айрим
давлатлар
уни
оғзаки
шаклда
тузишга
имкон
беради
(
масалан
,
Дания
,
Швеция
).
1958
йилги
Нью
-
Йорк
конвенцияси
II
мод
. 1-
бандига
мувофиқ
ҳар
бир
аҳдлашаётган
давлат
,
объекти
арбитраж
муҳокамаси
предмети
бўлиши
мумкин
конкрет
шартномавий
ёки
бошқа
ҳуқуқий
муносабат
юзасидан
вужудга
келган
ёки
келиши
мумкин
бўлган
низо
,
тарафлар
томонидан
арбитражга
берилиши
хусусидаги
ёзма
келишувни
тан
олади
. 1961
йилги
Европа
конвенциясида
арбитраж
келишув
остида
ёзма
битим
таркибидаги
арбитраж
изоҳ
ёки
тарафлар
томонидан
имзоланган
,
бирорта
қонуни
арбитраж
келишувнинг
ёзма
шаклини
талаб
этмайдиган
давлатлар
ўртасидаги
муносабатларда
,
мазкур
қонунларда
руҳсат
этилган
шаклда
тузилган
алоҳида
келишув
тушунилади
(1-
м
. 2-
б
.).
Бундан
келиб
чиқадики
,
агар
Конвенция
иштирокчиси
бўлган
ҳеч
бир
аъзо
давлат
қонуни
арбитраж
келишувнинг
ёзма
шаклда
тузилишини
талаб
этмаса
,
у
оғзаки
шаклда
тузилиши
мумкин
.
Шу
билан
бирга
,
Нью
-
Йорк
ва
Европа
конвенцияларида
арбитраж
келишувларга
доир
талаблари
бир
-
биридан
фарқ
қилиши
туфайли
,
ҳар
икки
конвенцияда
иштирок
этаётган
давлатлар
учун
маълум
қийинчиликлар
юзага
келади
.
Уларни
бартараф
этиш
учун
ҳар
ҳолда
,
барибир
ёзма
шаклни
тавсия
этган
маъқул
.
Арбитраж
келишув
мазмуни
тарафлар
ўртасидаги
низонинг
арбитраж
муҳокамасининг
турли
жиҳатларига
оид
шартлардан
иборат
.
Арбитраж
келишуви
шартларни
аниқ
,
ҳуқуқий
жиҳатдан
асосли
шакллантириш
тарафларнинг
юзага
келган
низони
арбитражда
кўриб
чиқишга
оид
ихтиёрини
аниқ
билиш
,
низони
кўриб
чиқишга
ваколатли
арбитраж
органни
аниқ
белгилаш
,
арбитраж
ваколати
устида
низолашиш
имконини
истисно
этиш
ва
арбитраж
қарорни
ижро
этишда
машаққатларни
йўққа
чиқаришга
имкон
яратади
.
Арбитражда
низоларни
ҳал
этишда
юзага
келадиган
муҳим
муаммолардан
бири
–
бу
арбитраж
келишувини
шарҳлашдир
,
бу
тушунча
остида
келишувда
аниқланган
ноаниқ
,
мавҳум
ҳолатларни
бартараф
этиш
орқали
унинг
мазмуни
(
маъноси
)
ни
билиш
,
англаш
тушунилади
.
Арбитраж
шартномани
тўғри
талқин
этилиши
,
одатда
,
арбитраж
суди
таркиби
конкрет
низони
ҳал
этишда
ечиши
зарур
бўлган
асосий
процессуал
вазифалардан
бири
ҳисобланади
.
Амалий
жиҳатдан
арбитраж
шартномани
талқин
этиш
қийинчилиги
шундаки
,
тарафлар
кўпинча
унинг
мазмунини
турлича
тушунади
.
Арбитраж
келишувида
манфаатдор
бўлмаган
жавобгар
,
арбитраж
келишув
мазмуни
ноаниқлиги
ёки
мавҳумлиги
туфайли
баъзан
арбитраж
ваколати
устидан
низолашишга
уринади
,
бунда
жавобгарнинг
важлари
арбитраж
келишуви
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
90
матнидаги
айрим
атамалар
,
таҳририй
ёки
бошқа
шунга
ўхшаш
камчиликларга
асосланиши
мумкин
.
Халқаро
тижорат
арбитраж
масалаларига
бағишланган
юридик
адабиётда
,
ҳар
доим
арбитраж
келишув
шартларни
аниқ
шакллантириш
зарурлигига
эътибор
қаратилади
,
тарафлар
арбитраж
шартномада
келишиши
мумкин
бўлган
масалалар
доираси
,
инобатга
олиш
зарур
бўлган
мотивлар
,
арбитраж
шартномаларга
ҳуқуқий
жиҳатдан
мавҳум
қоидалар
киритилиши
оқибатлари
хусусида
фикрлар
айтилади
.
Бунда
,
назаримизда
,
тадқиқотчилар
арбитраж
шартнома
тузилиши
ва
унинг
ҳақиқийлиги
тушунчаларини
етарлича
изчиллик
билан
фарқлашмайди
[9].
Арбитраж
келишув
ҳақиқийлиги
ёки
ҳақиқий
эмаслиги
масаласи
фақатгина
тузиб
бўлинган
,
яъни
барча
асосий
шартларга
эга
арбитраж
келишувига
нисбатан
кўриб
чиқилиши
мумкин
.
ФКнинг
432-
моддаси
1-
қисмига
асосан
агар
тарафлар
ўртасида
шартноманинг
барча
муҳим
шартлари
юзасидан
шундай
ҳолларда
талаб
қилинадиган
шаклда
келишувга
эришилган
бўлса
,
шартнома
тузилган
ҳисобланади
.
Муҳим
шартлар
деганда
,
келишиш
лозим
бўлган
шартлар
тушунилади
,
зотан
уларнинг
ҳатто
биттаси
бўйича
келишувга
эришилмаслик
ҳолатида
,
шартнома
тузилмаган
,
яъни
мавжуд
эмас
.
Ўзбекистон
Республикаси
фуқаролик
қонунчилигига
асосан
шартноманинг
предмети
тўғрисидаги
шартлар
,
қонун
ҳужжатларида
бундай
турдаги
шартномалар
учун
муҳим
ёки
зарур
деб
ҳисобланган
шартлар
,
шунингдек
тарафлардан
бирининг
аризасига
кўра
келишиб
олиниши
зарур
бўлган
ҳамма
шартлар
муҳим
шартлар
ҳисобланади
.
Демак
,
арбитраж
шартномада
,
биринчидан
,
муҳим
шартларни
фарқлаш
лозим
,
улар
йўқлигида
арбитраж
шартнома
тузилмаган
ҳисобланиб
,
юридик
факт
шаклида
мавжуд
бўлмайди
,
демакки
,
юридик
оқибатни
келтириб
чиқармайди
;
иккинчидан
,
тарафлар
келишувига
кўра
арбитраж
шартномага
киритилиши
мумкин
бўлган
тасодифий
шартларни
фарқлаш
зарур
,
уларнинг
мавжуд
эмаслиги
шарноманинг
юридик
мазмунини
бекор
қилмайди
.
Халқаро
-
ҳуқуқий
шартномаларни
арбитраж
тўғрисидаги
қонунлар
,
суд
ва
арбитраж
амалиёти
негизида
таҳлил
қилиш
келишувнинг
ҳам
муҳим
,
ҳам
тасодифий
шартларини
аниқлашга
имкон
беради
.
Арбитраж
келишувнинг
муҳим
шартларига
қуйидагиларни
киритиш
мумкин
:
-
арбитражда
низони
кўриб
чиқиш
тартиби
;
-
низони
кўриб
чиқишга
ваколатли
аниқ
арбитраж
орган
[10];
-
арбитражда
кўриб
чиқилиши
лозим
масалалар
доираси
[11];
-
қўлланиладиган
ҳуқуқ
.
Арбитраж
келишувининг
тасодифий
шартлари
қуйидагилардан
иборат
-
арбитраж
ўтказиш
жойи
;
-
арбитраж
муҳокама
тили
ҳақидаги
шарт
;
-
арбитрлар
сони
;
-
арбитраж
муҳокама
тартиби
;
-
арбитраж
қарори
устидан
шикоят
қилиш
мумкинлиги
ёки
мумкин
эмаслиги
.
Арбитраж
келишув
аниқ
-
равшан
тилда
ёзилган
бўлиши
,
низо
келиб
чиқиши
мумкин
аниқ
муносабатга
боғлиқ
бўлиши
ҳамда
икки
хил
талқин
этилиши
мумкин
иборалардан
ҳоли
бўлиши
шарт
.
Мавҳум
шаклда
ифодаланган
арбитраж
келишувнинг
ҳақиқий
эмас
деб
топилиши
эҳтимоли
анча
юқоридир
.
Шу
каби
салбий
воқеаларни
олдини
олиш
учун
арбитраж
институтлар
ва
ассоциациялар
намунали
арбитраж
келишув
шаклларини
тавсия
этади
.
Жумладан
,
Халқаро
савдо
палатаси
қуйидаги
намунали
арбитраж
келишувдан
фойдаланишни
тавсия
этади
:
ушбу
контракт
билан
боғлиқ
ҳолда
юзага
келадиган
ҳар
қандай
низолар
,
Халқаро
савдо
палатаси
Арбитраж
регламентига
асосан
мазкур
регламент
асосида
тайинланадиган
бир
ёки
бир
неча
арбитрлар
томонидан
узил
-
кесил
ҳал
этилиши
шарт
[12].
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Арбитраж
келишув
–
бу
тарафларнинг
муайян
ҳуқуқий
муносабат
юзасидан
келиб
чиққан
ёки
келиб
чиқиши
мумкин
бўлган
барча
ёки
маълум
низоларни
,
унинг
шартномавий
тусга
эга
эканлиги
ёки
эга
эмаслигидан
қаъий
назар
,
арбитражга
ўтказиш
тўғрисидаги
келишувдир
.
Арбитраж
келишув
шартнома
ичидаги
арбитраж
изоҳ
ёки
алоҳида
келишув
шаклида
тузилиши
мумкин
.
2.
Ярков
В
.
В
.
Юридические
факты
в
механизме
реализации
норм
гражданского
процессуального
пра
-
ва
.
Екатеринбург
, 2012. –
С
.24;
Ярков
В
.
В
.
Постатей
-
ный
научно
-
практический
комментарий
к
Федерально
-
му
закону
«
О
третейских
судах
в
Российской
Федера
-
ции
» //
Третейский
суд
.2013. –
№
4 (28). –
С
.21.
3.
Рожкова
М
.
А
.
Компетентный
суд
по
соглашению
сторон
//
Третейский
суд
. 2014.
½
1 (31). –
С
.77.
4.
Законодательство
. – 2002. –
№
7. –
С
.4.
5.
Кудрявцева
Е
.
В
.
Оспаривание
решений
третей
-
ских
судов
//
Заметки
о
современном
гражданском
и
арбитражном
процессуальном
праве
/
Под
ред
.
М
.
К
.
Треушникова
. –
М
.:
Издательский
дом
«
Городец
»,
2004. –
С
.173.
6.
Рябова
Е
.
В
.,
Хейфец
Б
.
С
.
Подсудность
споров
в
связи
с
морскими
авариями
. –
М
.:
Юридическая
лите
-
ратура
. –
М
., 2003. –
С
.116
7.
Ярков
В
.
В
.
Постатейный
научно
-
практический
комментарий
к
Федеральному
закону
«
О
третейских
судах
в
Российской
Федерации
» //
Третейский
суд
. –
2013. –
№
4 (28). –
С
.21.
8.
Хвалей
В
.
Как
убить
арбитражное
соглашение
//
Третейский
суд
. – 2003. –
№
5 (29). –
С
.51.
9.
Ануфриева
Л
.
П
.
Международное
частное
право
:
В
3-
х
т
.
Том
3. –
М
.:
Издательство
«
БЕК
», 2011. –
С
.179.
10.
Тарафлар
бу
орган
сифатида
муайян
доимий
фаолият
юритадиган
арбитраж
судни
(
шартнома
тарафи
жойлашган
конкрет
давлатдаги
ёки
учинчи
давлатда
жойлашган
)
ёхуд
ad hoc
арбитраж
судни
танлаши
мумкин
.
11.
Арбитраж
келишув
,
шунингдек
тарафлар
арбитражда
кўриб
чиқиш
учун
ўтказишга
келишиб
олган
низоларга
кўрсатмани
кўзда
тутиши
шарт
.
Буларга
контрактдан
келиб
чиқаётган
барча
низолар
ёки
уларнинг
бир
қисми
кириши
мумкин
.
Арбитраж
суд
ваколати
доирасини
ўрнатувчи
арбитраж
келишувлар
тузиш
мумкин
.
12.
Международное
регулирование
внешнеэкономи
-
ческой
деятельности
/
Д
.
П
,
Александров
,
А
.
В
.
Бобков
,
С
.
А
.
Васьковскнй
н
др
.;
Под
ред
. B.C.
Каменкова
. –
М
.:
Изд
-
во
деловой
и
учебн
.
лнт
-
ры
. –
Мн
.:
Дикга
, 2005. –
С
. 644.
