ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2019
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
60
Ф.Б. Зайнобиддинова,
ЖИДУ докторанти
ИНВЕСТИЦИЯВИЙ ФАОЛИЯТНИ ҲУҚУҚИЙ
ТАРТИБГА СОЛИШ МЕХАНИЗМИ
Аннотация:
Мазкур
мақолада
инвестиция
фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш масалалари –
инвестиция фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш
механизми борасидаги қарашларнинг ўзаро таҳлили
асосида ўрганиб чиқилган. Муаллиф фикрига кўра,
инвестициявий фаолиятнинг оптимал иқтисодий ва
ҳуқуқий мезанизми – ички ва ташқи инвестициялар
ҳажмини ошишига олиб келувчи шарт-шароитлардир.
Шунингдек, илмий ишда Ўзбекистон Республикасида
инвестиция фаолиятини самарали ҳуқуқий тартибга
солишни такомиллаштириш юзасидан таклифлар
илгари сурилган.
Калит
сўзлар:
инвестиция,
инвестиция
шартномаси, инвестициявий фаолият, шартномавий-
ҳуқуқий тартибга солиш.
Annotation:
In this article, the issues of legal regula-
tion of investment activity are studied on the basis of the
analysis on the main approaches to the concept mecha-
nism of legal regulation of investment activity. According to
the author, optimal economic and legal investment mech-
anism is a prerequisite for increasing domestic and foreign
investment. In addition, the scientific work has presented
some proposals to improve the effectiveness of legal regu-
lation of investment activities in the Republic of Uzbeki-
stan.
Keywords:
investment, investment agreement, in-
vestment activity, contractual regulation.
Аннотация:
В данной статье, изучены вопросы
правового
регулирования
инвестиционной
деятельности на основе анализа основных подходов
понятие
механизма
правового
регулирования
инвестиционной деятельности. По мнению автора,
оптимальные экономические и правовые механизмы
инвестирования
является
предпосылкой
для
увеличения внутренних и иностранных инвестиций.
Кроме
того,
научной
работе
представлены
предложения
по
повышению
эффективности
правового
регулирования
инвестиционной
деятельности в Республике Узбекистан.
Ключевые слова:
инвестиция, инвестиционное
соглашение,
инвестиционная
деятельность,
договорно-правовое регулирование.
Бугунги
кунда
инвестиция
сиёсати
билан
белгиланадиган инвестиция жараёнлари миллий
иқтисодиёт ва жаҳон иқтисодиёти тараққиётининг энг
муҳим
омилларидир.
Ўз
навбатида,
миллий
инвестиция сиёсати – инвестиция манбасидан келиб
чиққан ҳолда, ўз ичига миллий ва халқаро аспектларни
қамраб олади. Бу ҳолат эса давлат ривожининг бугунги
замонавий
босқичида,
яъни
халқаро
ҳуқуқ
трансформацияси
ва
рақобатнинг
кучайиши
жараёнларида, инвестиция фаолиятининг давлат-
ҳуқуқий тартибга солиниши, бошқача айтганда,
иқтисодиётнинг муҳим соҳаларига инвестицияларни
жалб қилиш билан шуғулланадиган ваколатли
тузилмаларнинг фаолиятини тартибга солиш ва
мазкур турдаги фаолият иштирокчилари ўртасидаги
барча муносабатларни ҳуқуқий жиҳатдан қамраб
олиниши билан боғлиқдир.
Инвестициялар
–
тадбиркорлик
фаолиятини
ривожлантириш ниятидаги қўйилмалар, инвестициявий
фаолият эса мазкур қўйилмаларнинг реализацияси [1]
бўлиб, қонун нормалари билан тартибга солинадиган,
инвестицияларнинг муҳофазаси ва кафолатларини
таъминлаш, инвесторлар ҳуқуқ ва манфаатларини
ҳимоя
қилишга
қаратилган
ташқилий-ҳуқуқий
воситаларни яратишдир.
Ҳозирги вақтда инвестициявий фаолиятнинг фаол
ўсиши кузатилмоқда. Ушбу жараёнинг барқарорлиги ва
самарадорлигини таъминлаш учун ҳамда айнан,
“Инвестиция фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш
механизми” тушунчаси қонун хужжатларида ҳуқуқий
жиҳатдан мустаҳкамланмаганлиги ва ўзбек ҳуқуқий
адабиётларида ноаниқ талқинлар ҳам мавжудлигини
инобатга
олган
ҳолда,
албатта,
инвестиция
фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш механизмини
яратиш зурурдир.
Ҳуқуқий адабиётларга кўра, “ Ҳуқуқий тартибга
солиш механизми – бу юридик воситалар тўплами
ҳисобланиб (ҳуқуқий нормалар, субъектив ҳуқуқлар ва
ҳуқуқий мажбуриятлар, юридик фактлар, ҳуқуқни
муҳофаза қилиш органларининг ҳуқуқий актлари,
давлат ва унинг органлари ташкилий фаолияти), улар
ёрдамида оммавий муносабатлар тартибга солинади
[2]”. Айнан, ушбу воситаларнинг сифати ва етарлилиги,
қонунлар самарали ишлашининг асосий шартидир.
Мутахассис И.A. Вдовин ўзининг диссертациясида
таъкидлашича: “Инвестициявий фаолиятни ҳуқуқий
тартибга солиш механизми” - бу ўзаро боғлиқ ва
ўзаро таъсир қилувчи ҳуқуқий воситалар, усуллар,
процедуралар, субъектлар ва объектлар тизими
бўлиб, улар орқали инвестиция соҳасидаги оммавий
муносабатларга
самарали
ҳуқуқий
таъсир
кўрсатадилади
[3].
Шунингдек,
мазкур
илмий
тадқиқотда,
инвестициявий
фаолиятни
ҳуқуқий
тартибга солиш механизмининг асосий таркибий
элементлари сифатида: “Инвестицион - ҳуқуқий
нормалар, инвестициявий ҳуқуқий муносабатлар,
инвестиция
соҳасида
қабул
қилинган
қонун
ҳужжатлари, инвестиция ҳуқуқий муносабатлари
субъектларининг ҳуқуқий маданияти ва ҳуқуқий онги”, -
қайд этилган.
Таъкидлаш жоизки, ҳуқуқий тартибга солиш
механизми ҳуқуқий воқеликнинг бўлакларини, яъни
кетма-кет боғлиқ ҳуқуқий воситалар мажмуасини
қамраб олади.
Юқорида қайд этилганларга асосланиб, қуйидагича
фикр қилишимиз мумкин: “Инвестиция фаолиятини
ҳуқуқий тартибга солиш механизми – бу турли хил
соҳадаги (ҳам хусусий ҳуқуқ, ҳам оммавий ҳуқуқда
фаолият соҳасида) юридик воситаларнинг (ҳуқуқий
нормалар, субъектив ҳуқуқ ва мажбуриятлар, юридик
фактлар, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг
давлат ҳужжатлари, давлат ва унинг органларининг
ташкилий фаолияти) бирлашмаси бўлиб, улар орқали
инвестициявий
муносабатлар
ҳуқуқий
тартибга
солинади”.
Ҳуқуқий тартибга солиш методи – бир қатор хилма-
хил, аммо бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлган
таркибий қисмлардан ташкил топган мураккаб тизимли
шаклланишдир
[4].
Инвестицион
иқтисодий
муносабатларни тартибга солишнинг ва уларни
юридик тадқиқот предметига айлантиришнинг асосий
усули сифатида қонун инвестиция жалб қилиш ва
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2019
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
61
амалга ошириш соҳасидаги муносабатларни тартибга
солувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўпламидан
иборат бўлган махсус инвестиция қонунчилиги каби
воситани қўллайди [5].
Н.И. Матузовнинг таъкидлашича: “Ўз табиатига
кўра, ҳуқуқий тартибга солиш бу - ижтимоий
бошқарувнинг
бир
шаклидир
[6]”.
Замонавий
жамиятда, тартибга солишнинг энг самарали ва
универсал воситаси бу – махсус тарзда давлат-
ҳокимият характерида ифода этилиб мустаҳкамланган
қонундир. Айнан, ҳуқуқ нормалари орқали (яъни,
юридик тартибга солиш орқали) жамиятда тартибга
солувчи ишларнинг асосий қисми амалга оширилади.
Чунончи, инвестиция фаолиятини ҳуқуқий тартибга
солиш механизмининг ишлаши асосан хусусий ҳуқуқ
соҳасида намоён бўлади. Оммавий-ҳуқуқий воситалар
эса инвестиция фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш
механизмида ҳуқуқий характерига кўра, хусусий
воситаларнинг самарали ишлашини таъминловчи ва
кафолатловчи ҳуқуқий стимул имтиёзлар (солиқ
имтиёзлари, бюджет маблағлари, субвенсиялар,
субсидиялар ва бошқалар) ва чекловлар (устунликдан
фойдаланишни тақиқлаш)дан иборатдир.
С.С. Aлексеев оммавий ва хусусий ҳуқуқни
фарқлашда, нафақат манфаат, балки мезон сифатида
ҳуқуқий тартибга солиш усулини ҳам қўллаш
зарурлигини асослайди [7].
Инвестициявий муносабатларни ҳуқуқий тартибга
солиш механизмида оммавий-ҳуқуқий воситалар
сифатида қуйидагиларни кўриб чиқиш мумкин.
1) “Инвестиция соҳада рухсат ва тақиқлар,
рағбатлантириш ва жазо чораларини белгиловчи
инвестицион-ҳуқуқий нормалар” [8];
2) Инвестиция муносабатлари субъектларининг
субъектив ҳуқуқ ва мажбуриятларининг бажарилишини
таъминловчи, юридик факт сифатида эътироф
этиладиган – ҳуқуқни қўллаш актлари;
3) Ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданият (булар ҳам
инвестиция муносабатларини ҳуқуқий тартибга солиш
механизмининг энг муҳим таркибий қисми сифатида
ҳам кўриб чиқилиши керак).
Шу билан бирга, давлат нивестициявий фаолиятни
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизмида
асосий
субьектлардан бири бўлиб иштирок етади, яъни,
қуйидагилар орқали давлат инвестициявий фаолиятни
ривожлантириш учун қулай шарт-шароитлар яратади:
солиқ
тизими,
амортизацияни
ҳисоблаш
механизми
ва
амортизациядан
фойдаланиш
механизмини такомиллаштириш;
индивидуал
хусусиятга
эга
бўлмаган
инвестиция
субъектлари
учун
махсус
солиқ
режимларини ўрнатиш;
ҳисоб сиёсатини шакллантиришда тавсиялар
бериш ёки таълим соҳасидаги тавсия усулини қўллаш
[9];
инвесторлар манфаатларини ҳимоя қилиш;
қонун хужжатларига зид бўлмаган ҳолатда,
инвестиция субъектларига ер ва бошқа табиий
ресурслардан фойдаланиш учун имтиёзли шарт-
шароитлар бериш;
уй-жой ва ижтимоий-маданий объектларни
қуришни молиялаштиришда давлат маблағлари ва
бошқа
бюджетдан
ташқари
манбалардан
фойдаланишни кенгайтириш;
кредитлашда
гаровдан
фойдаланиш
имкониятларини кенгайтириш;
инвестиция
фаолияти
субъектларига
ўз
инвестиция
фондлари
шакллантириш
учун
имкониятлар яратиш [10].
Таъкидлаш жоизки, ушбу юридик воситаларнинг
барчаси хусусий воситалар учун қулай муҳит яратиб
уларнинг самарали ишлашини таъминлайди.
Инвестиция жараёнлари турли давлатда турли хил
усулларда тараққий топади. Бироқ, қиёсий-ҳуқуқий
таҳлил орқали инвестиция фаолиятини ҳуқуқий
тартибга солишнинг ютук ва камчиликларини аниқлаш
– қулай инвестиция муҳитини яратишга ва халқаро
тажрибага асосланган ҳолда инвестиция фаолиятини
самарали ҳуқуқий тартибга солишга, хизмат қилади.
АҚШ инвестиция тарихига юзланадиган бўлсак,
миллий
иқтисодиётни
ривожлантириш
манфаатларидан келиб чиқиб ички ва хорижий
инвестицияларни жалб қилиш амалиёти, ушбу
давлатда анъанавий равишда рағбатлантирилган ва
рағбатлантириб келинмоқда. Инвестициялар доимо
миллий иқтисодиётни ривожлантириш учун “қимматли
восита” сифатида қаралади. Шу билан бир қаторда,
инвестиция фаолиятини тартибга солишнинг шундай
тизими ишлайдики, унда мамлакат иқтисодиётининг
стратегик тармоқларига инвестициялар киритишга
имкон берилмайди [11].
Aммо, умуман олганда ушбу давлатда инвестиция
фаолиятини тартибга солиш тизимини либерал
характерга эга, дейиш мумкин. Чунки, бунда хорижий
инвестицияларни тақиқловчи ёки чекловчи қоидалар
мавжуд эмас (лицензиялашнинг йўқлиги, валюта
операцияларини амалга оширишда жиддий чекловлар
ва бошқалар). Қоида тариқасида, кредит олиш,
капитални қайтариш, фойдани тўлаш учун молия
органларининг розилиги талаб қилинмайди, хорижий
инвесторларни айрим маҳаллий солиқлардан озод
қилиш методи (масалан, даромад солиғи, кўчмас мулк
солиғи) қўлланилади. Шунингдек, AҚШга чет ел
инвесторларини жалб қилиш учун, паст фоиз
ставкалари бўйича кредитлар олишга кўмаклашиш,
ходимларни ўқитишни ташкил этиш хизматлари
таклиф этилади.
Шунга алоҳида эътибор қаратиш лозимки, АҚШда
EB-
5 типидаги Визани олиш дастури мавжуд бўлиб, бу
янги иш ўринларини яратиш учун АҚШ иқтисодиётига
хорижий инвестицияларни жалб қилиш мақсадида
ишлаб чиқилган. Ушбу дастурда иштирок этиш AҚШ
фуқароси бўлмаган шахсга ушбу мамлакатда яшаш ва
ишлашга рухсат берувчи “яшил карта” ни олиш
имкониятини беради. AҚШнинг доимий резиденти
мақоми инвесторнинг ўзига, унинг турмуш ўртоғига ва
вояга етмаганларга болаларига (21 ёшгача) ҳам
берилади.
EB-
5 типидаги визалар Фуқаролик ва иммиграция
тўғрисидаги
қонуннинг
(INA)
203(b)(5)
бўлими
қоидалари [12]га мувофиқ берилади. Таъкидлаш
керакки, АҚШда ушбу чора-тадбирлар янги иш
ўринлари яратиш ва қулай инвестиция муҳитини
шакллантиришга ёрдам берди [13].
Қайд этиш керакки, Ўзбекистон Республикаси
Президентининг 19.09.2019 йилдаги ПФ-5833-сонли
Фармони [14] билан бизнинг давлатимизда ҳам
хорижий инвесторлар учун “Investment visa” жорий
этилди.
“Investment visa” — хорижий инвестиция киритиш
вақтида Ўзбекистон Республикасида белгиланган
базавий ҳисоблаш миқдорининг камида 8 500
бараварида хўжалик жамиятларининг акциялари ва
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2019
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
62
улушларини
сотиб
олиш,
шунингдек,
чет
эл
инвестициялари иштирокидаги корхоналар ташкил
этиш
шаклида
Ўзбекистон
Республикаси
иқтисодиётига инвестиция киритган чет эл фуқаролари
ва
фуқаролиги
бўлмаган
шахсларга
расмийлаштириладиган,
ушбу
корхоналарнинг
буюртмаси
бўйича
Ўзбекистон
Республикаси
ҳудудидан чиқмасдан муддатини узайтириш имконияти
билан бериладиган, амал қилиш муддати уч йилгача
бўлган кўп марталик инвестиция визасидир.
Бунда, инвесторнинг оила аъзолари (турмуш
ўртоғи, ота-онаси ва фарзандлари)га «Investment visa»
амал қилиш муддатига мос равишда меҳмон визаси
республикадан чиқмасдан туриб узайтириш ҳуқуқи
билан расмийлаштириб берилади [15].
Инвестициявий-ҳуқуқий
муносабатлар
бошқа
турдаги
ҳуқуқий
муносабатлардан
ўзининг
мураккаблиги билан ўзига хос бўлиб, турли соҳаларга
оид нормалар асосида вужудга келади, ўзгаради ва
бекор бўлади. Айнан ушбу ҳолат, мазкур турдаги
муносабатларни чуқурроқ тадқиқ этиш заруруриятини
намоён этади. Юқоридаги изланишлар асосида,
Ўзбекистон Республикасида инвестиция фаолиятини
ҳуқуқий
тартибга
солишни
такомиллаштириш
мақсадида қўйидаги таклифларни илгари суриш
мумкин:
Биринчидан,
Ўзбекистон
Республикасида
инвестиция фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш
механизмини
ишлаб
чиқиш
ва
“Инвестиция
фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш механизми”
тушунчасини қонун хужжатларида ҳуқуқий жиҳатдан
мустаҳкамлаш;
Иккинчидан,
қонун
доирасида
инвестиция
шартномаси тушунчасини мустаҳкамлаш ва кенгроқ
ёритиш, инвестиция шартномаси белгиларини қайд
этиш ҳамда инвестиция шартномалари тизимини
ишлаб чиқиш;
Учинчидан, инвестициявий фаолиятни тартибга
солишга оид қонунчиликка “Барқарорлик ҳаволаси”
(стабилизационная оговорка) хусусидаги ҳуқуқий
нормани қуйидагича кўринишда киритиш лозим:
“Инвестиция фаолияти субьектларининг ҳуқуқларини
чеклайдиган
янги
қабул
қилинган
қонунчилик
нормалари Ўзбекистон Республикаси ҳудудидаги
инвестиянинг
устувор
обьектларига
инвестиция
киритган инвесторларга нисбатан тадбиқ этилмайди,
жамоат
ва
давлат
хавфсизлиги
таъминлаш
мақсадидаги ҳолатлар бундан мустасно”.
Тўртинчидан, тадбиркорлик фаолиятини амалга
ошираётган инвесторнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш
кафолатларининг қўшимча элементи сифатида –
“Нотижорат
инвестиция
таваккалчилиқларини
суғурталаш” механизмини яратиш, мақсадга мувофиқ.
Бу ўз навбатида, мамлакатдаги барқарор инвестиция
муҳитини мустаҳкамлаш билан бирга, Ўзбекистон
Республикаси фаолият юритаётган маҳаллий ва
хорижий инвесторлар томонидан янада кўпроқ капитал
қуйилмаларга олиб келади.
Хулоса қилиб айтганда, мамлакатимизга ички ва
ташқи
инвестициялар
оқимини
кўпайтиришда
инвестициявий фаолиятни тартибга солишнинг энг
мақбул иқтисодий ва ҳуқуқий механизмларини яратиш
зарурдир. Шунингдек, Ўзбекистон иқтисодиётига
хорижий инвестицияларни жалб қилиш учун бошқа
мамлакатлардагига қараганда кўпроқ қулай шарт-
шароитларни
яратиш,
инвесторлар
ҳуқуқларини
таъминлашнинг замонавий усулларини жорий этиш ва
инвестициявий фаолият тараққиётига салбий таъсир
этувчи мавжуд иқтисодий ва сиёсий тўсиқларни
бартараф етиш, энг асосийси, барқарор, ўзгармас
инвестиция қонунчилигини яратиш, долзарб аҳамиятга
эга.
Адабиётлар рўйхати:
1.
Духно Н.А., Цевольникова И.Ю. Правовая при-
рода инвестициионной деятельности выражающая
необходимость их регулирования комплексной отрас-
лью права // Право и государство: теория и практика.
2015. №8 С.30.
2.
Червонюк В. И. Элементарные начала общей
теории права. М.: КолосС, 2003. С.544.
3.
Вдовин И.А. Механизм правового регулирова-
ния инвестиционной деятельности (исторический и
теоретико-правовой анализ): дис. … докт. юр. наук.
СПб., 2002. С.208.
4.
Фаткуллин Ф.Н., Фаткуллин Ф.Ф. Проблемы
теории государства и права. Казань: КЮИ МВД, 2013
С.82.
5.
Ча Ю.Х. Правовой механизм обеспечения усло-
вий привлечения инвестиций (сравнение инвестицион-
ного законодательства в России и Корее) // «Черные
дыры» в Российском Законодательстве. Юридический
журнал. 2003. № 1 С.369.
6.
Матузов Н. И. Правовая система и личность.
Саратов, 1987. С.13.
7.
Алексеев С.С. Гражданское право в современ-
ную эпоху. М.: Юрайт, 1999. С.8.
8.
Айзетулова Н.А. Система правовых стимулов и
правовых ограничений инвестиционной деятельности
в сфере предпринимательства: цивилистическое ис-
следование: дис. … канд. юр. наук. Казань, 2014.
С.207.
9.
Михайлов А.В. Методы правового регулирова-
ния отношений с участием предпринимателей // Уче-
ные записки Казанского университета. 2012. Гумани-
тарные науки. №154/4. С.125.
10.
Мингазова
М.А.
Механизм
правового
регулирования инвестиционной деятельности. //
Matters of Russian and International Law. 5’ 2016 C.59.
11.
Киселев С.Г. и другие. Международно-правовое
регулирование инвестицияонной деятельности. (Меж-
дународнқй опыт). Вестник Акадамии экономической
безопасности МВД России. №3 / 2015. С.46.
12. Immigration
and
Nationality
Act
//
https://www.uscis.gov/legal-resources/immigration-and-
nationality-act
.
13.
ЕВ-5
Виза:
Инвесторы-
иммигранты.https://business-visa-usa.ru/business-
immigration-usa
.
14.
Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий
базаси, 20.09.2019 й., 06/19/5833/3774-сон.
15.
Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий
базаси, 20.09.2019 й., 06/19/5833/3774-сон.
