ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
85
Список
литературы
:
1.
Мирзиёев
Ш
.
М
.
Инсон
манфаатларини
таъминлаш
учун
аввало
унинг
ҳуқуқ
ва
эркинликлари
ишончли
ҳимоя
қилинмоғи
зарур
//
Миллий
тараққиёт
йўлимизни
қатъият
билан
давом
эттириб
,
янги
босқичга
кўтарамиз
. –
Тошкент
, 2017. –
Б
.315.
2.
Уголовный
процесс
:
Учебник
для
вузов
/
Под
ред
.
В
.
П
.
Божьева
. -
М
.:
Спарк
, 2000. –
С
.288.
3.
Уголовный
процесс
:
Учебник
/
Под
ред
.
С
.
А
.
Ко
-
лосовича
,
Е
.
А
.
Зайцевой
. –
ВА
МВД
России
, 2002. –
С
.
320.
4.
Уголовно
-
процессуальное
право
(
Уголовный
процесс
):
Учебник
для
вузов
/
Под
ред
.
Г
.
П
.
Химиче
-
вой
,
О
.
В
.
Химичевой
. – 3-
е
изд
.,
перераб
.
и
доп
. –
М
.,
Закон
и
право
, 2004. –
С
.299.
5.
Уголовный
процесс
: (
Общая
часть
):
Учебник
для
студентов
юридических
вузов
и
факультетов
(
Под
общ
.
ред
.
доц
.
Никифоровой
Е
.
Н
.) –
Т
. «
Адолат
», 2000.
– 361
с
.
6.
Смирнов
А
.
В
.,
Калиновский
К
.
Б
.
Уголовный
про
-
цесс
:
Учебник
для
вузов
/ 2-
е
изд
.
Под
общ
.
ред
.
А
.
В
.
Смирнова
. –
СПб
.:
Питер
, 2006. –
С
.417-418.
7.
Рыжаков
А
.
П
.
Уголовный
процесс
:
Учебник
для
вузов
. – 3-
е
изд
.,
перераб
. –
М
.:
Норма
, 2004. –
С
.423.
8.
Криминалистика
:
Учебник
/
Под
ред
.
Е
.
П
.
Ищен
-
ко
. –
М
.:
Юристъ
, 2000. –
С
.212-213.
Р
.
С
.
Алтиев
,
ТДЮУ
катта
ўқитувчиси
ФИРИБГАРЛИКНИНГ
ОЛДИНИ
ОЛИШ
МАСАЛАЛАРИ
Аннотация
:
мазкур
мақолада
фирибгарликнинг
олдини
олиш
,
алдов
ва
ишончни
суиистеъмол
қилиш
йўли
билан
ўзганинг
мулкини
эгаллаш
билан
боғлиқ
қилмиш
содир
этилишига
йўл
қўймаслик
,
фирибгар
шахси
масалалари
статистик
маълумотлар
ва
ҳуқуқни
қўллаш
амалиёти
орқали
ёритилган
,
тегишли
хулоса
ва
тавсиялар
ишлаб
чиқилган
.
Калит
сўзлар
:
фирибгарлик
,
жиноят
,
олдини
олиш
,
криминология
,
мулк
,
алдов
,
ишончни
суиистеъмол
қилиш
,
шахс
.
Аннотация
:
в
данной
статье
были
освещены
во
-
просы
предупреждения
мошенничества
,
недопущения
совершения
деяния
,
связанного
с
завладением
чужим
имуществом
путем
обмана
или
злоупотребления
до
-
верием
,
личности
мошенника
на
основе
статистиче
-
ских
данных
и
правоприменительной
практики
,
были
разработаны
соответствующие
выводы
и
предложе
-
ния
.
Ключевые
слова
:
мошенник
,
преступление
,
пре
-
дупреждение
,
криминология
,
имущество
,
обман
,
зло
-
употребление
доверием
,
лицо
.
Annotation:
this article covered the issues of fraud
prevention, prevention of the act related to the acquisition
of other people's property by deception or abuse of trust,
the identity of the fraudster on the basis of statistical data
and law enforcement practice, the relevant conclusions
and proposals were developed.
Key words:
fraudster, crime, prevention, criminology,
property, deception, abuse of trust, person.
Ҳеч
бир
жамият
кишиларсиз
ҳамда
мулксиз
бўлиши
мумкин
эмас
.
Ҳар
қандай
жамият
асосида
мулк
ва
мулк
ҳуқуқи
мавжуд
бўлади
.
Демак
,
шахс
ва
мулк
жамият
асосини
ташкил
этадиган
асосий
элементлар
,
десак
хато
бўлмайди
.
Шахсни
ва
мулкни
ҳимоя
қилиш
жиноят
қонунининг
устувор
вазифаларидандир
.
Мулкни
фирибгарлик
йўли
билан
талон
-
тарож
қилишнинг
анча
кўп
тарқалганлиги
ва
унинг
жамиятга
кўп
миқдорда
зарар
етказиши
,
унинг
олдини
олиш
заруриятини
келтириб
чиқаради
.
Ҳозирги
кунда
фирибгарликнинг
умумий
динамикаси
,
унинг
кўринишлари
кўпайиб
бораётганлиги
ҳам
мавзунинг
долзарблигидан
далолат
беради
.
Ундан
ташқари
,
ҳаёт
кечириш
учун
зарур
маблағларни
одамларни
алдаш
йўли
билан
топаётган
шахс
фақат
жиноятчи
сифатида
хавфли
бўлмай
,
унинг
қилмиши
туфайли
давлатга
,
фуқароларга
моддий
зарар
етказилиши
билан
бир
қаторда
,
фирибгарлик
оқибатлари
аҳолига
,
айниқса
,
ёшлар
тарбиясига
салбий
таъсир
кўрсатади
.
Шундай
экан
,
жиноятчиликка
қарши
курашувчи
органларга
масъулият
юклайди
.
Зеро
,
Президентимиз
Ш
.
М
.
Мирзиёевнинг
2017
йил
15
ноябрдаги
“
Тартиб
-
интизом
ва
масъулиятни
кучайтириш
,
жиноятчиликнинг
олдини
олиш
муҳитини
мустаҳкамлаш
–
ҳуқуқбузарлик
профилактикаси
самарадорлигининг
асосий
омилидир
”
номли
марузасида
2017
йилнинг
10
ойи
мобайнида
умумий
жиноятлар
сони
ўтган
йилнинг
шу
даврига
нисбатан
14
фоизга
,
шундан
талончилик
16 –
фоизга
,
босқинчилик
– 19
фоизга
,
қотиллик
– 21
фоизга
,
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
86
товламачилик
– 22
фоизга
,
безорилик
– 34
фоизга
камайишига
эришилганлиги
ва
кўрилаётган
чораларга
қарамасдан
,
фирибгарлик
билан
боғлиқ
жиноятларни
кескин
камайтиришга
эришилмаётгани
таъкидлаб
ўтилди
.
Бундай
жиноятларнинг
асосий
сабаблари
фуқаролик
муносабатларини
қонун
доирасида
амалга
оширмасликка
бориб
тақалади
.
Оқибатда
бу
содда
одамларнинг
жиноят
қурбони
бўлишига
олиб
келмоқда
[1].
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Ш
.
Мирзиёев
раислигида
2017
йил
27
июль
куни
жиноятчиликнинг
олдини
олиш
,
давлат
идоралари
ва
жамиятнинг
бу
борадаги
масъулиятини
ошириш
масалаларига
бағишланган
видеоселектор
йиғилишида
,
давлатимиз
раҳбари
фирибгарлик
жиноятчилигининг
юқорилигига
алоҳида
эътибор
қаратди
.
Жиноятчилик
2017
йилда
жиноятлар
2016
йилга
нисбатан
16
фоизга
, 2017
йил
6
ойида
эса
39
фоизга
камайган
.
Лекин
қасддан
одам
ўлдириш
,
қасддан
баданга
оғир
шикаст
етказиш
,
талончилик
,
босқинчилик
,
ўғрилик
ва
фирибгарлик
жиноятларининг
сони
юқорилигича
қолганлиги
таъкидланди
.
Таҳлиллар
натижасига
кўра
2016
йилда
фирибгарлик
жинояти
жами
содир
этилган
жиноятларнинг
11,7
фоизини
ташкил
қилган
бўлса
,
2017
йилда
бу
кўрсаткич
13,1
фоизни
ташкил
қилган
[7]. 2018
йил
якуни
бўйича
республикада
6483
та
фирибгарлик
жинояти
содир
этилган
бўлиб
,
бу
кўрсаткич
2017
йилга
нисбатан
32,78
фоизга
камайган
.
2018
йилда
статистик
кўрсаткичлар
камайган
бўлсада
,
фирибгарликнинг
умумий
жиноятдаги
ҳиссаси
15,1
фоизни
ташкил
этмоқда
.
Фирибгарликнинг
салмоқли
қисми
Тошкент
шаҳри
(1296
та
ёки
умумий
жиноятчиликдаги
нисбати
20
фоиз
),
Фарғона
вилояти
(840
та
ёки
умумий
жиноятчиликдаги
нисбати
13
фоиз
),
Самарқанд
(632
та
ёки
умумий
жиноятчиликдаги
нисбати
9,7
фоиз
)
ва
Тошкент
вилояти
(557
та
ёки
умумий
жиноятчиликдаги
нисбати
8,6
фоиз
)
ҳисобига
тўғри
келган
.
Энг
ачинарлиси
, 2018
йилда
содир
этилган
фирибгарлик
жиноятининг
7,4
фоиз
(478
та
)
и
фош
этилмасдан
қолган
.
Ушбу
келтирилган
статистик
таҳлиллар
фирибгарликка
қарши
самарали
кураш
чоралар
дастурини
ишлаб
чиқиш
лозимлигини
,
фирибгарликнинг
кўпайишига
шароит
яратиб
берувчи
омилларни
аниқлаб
уларни
бартараф
этиш
лозимлигини
англатади
.
Мамлакатимизда
ўтган
давр
мобайнида
жиноятчиликка
қарши
курашиш
ва
ҳуқуқбузарликларнинг
профилактикасини
такомиллаштиришга
қаратилган
кенг
кўламли
ислоҳотлар
амалга
оширилмоқда
.
Бундай
саъй
-
ҳаракатлар
,
аввало
,
кенг
жамоатчиликнинг
иштироки
билан
2018
йилда
умумий
жиноятчиликни
36
фоизга
камайтиришга
эришилди
, 3
минг
205
та
ёки
35
фоиздан
зиёд
маҳаллада
эса
бирорта
ҳам
жиноят
содир
этилмади
[2].
Ўзбекистон
Республикаси
Ички
ишлар
вазирлигининг
2019
йил
27
апрелда
бўлиб
ўтган
ҳайъат
йиғилишида
таъкидланишича
, 2019
йилнинг
уч
ойи
давомида
республика
ҳудудида
ўтган
йилнинг
шу
даврига
нисбатан
барча
жиноятлар
31,6
фоизга
,
жиноят
-
қидирув
йўналишида
содир
этилган
жиноятлар
40,8
фоизга
камайишига
эришилди
.
Шунингдек
, 78
фоиз
маҳаллада
умуман
жиноят
содир
этилишига
йўл
қўйилмади
[10].
Бундан
ташқари
,
ушбу
соҳада
2017–2021
йилларда
Ўзбекистон
Республикасини
ривожлантиришнинг
бешта
устувор
йўналиши
бўйича
Ҳаракатлар
стратегиясида
“
жиноятчиликка
қарши
курашиш
ва
ҳуқуқбузарликларнинг
олдини
олиш
борасидаги
фаолиятни
мувофиқлаштиришнинг
самарадорлигини
ошириш
”
каби
вазифалар
белгиланди
[3].
Ўзбекистон
Республикасида
мустақиллик
йилларида
жиноятчиликка
қарши
курашиш
ва
ҳуқуқбузарликлар
профилактикасининг
ҳуқуқий
асослари
яратилди
ва
такомиллаштирилди
.
Хусусан
,
Ўзбекистон
Республикасининг
2014
йил
14
майдаги
“
Ҳуқуқбузарликлар
профилактикаси
тўғрисида
”
ги
371-
сон
қонуни
,
Ўзбекистон
Республикасининг
2010
йил
29
сентябрдаги
“
Вояга
етмаганлар
ўртасида
назоратсизлик
ва
ҳуқуқбузарликларнинг
профилактикаси
тўғрисида
”
ги
қонуни
қабул
қилинди
.
Бундан
ташқари
,
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2018
йил
24
декабрдаги
“
Жамоат
хавфсизлигини
таъминлаш
самарадорлигини
ошириш
бўйича
қўшимча
чора
-
тадбирлар
тўғрисида
”
ги
ПФ
–4075-
сон
Фармони
,
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2017
йил
14
мартдаги
“
Ҳуқуқбузарликлар
профилактикаси
ва
жиноятчиликка
қарши
курашиш
тизимини
янада
такомиллаштириш
чора
-
тадбирлари
тўғрисида
”
ги
ПҚ
–2833-
сон
қарори
билан
тасдиқланган
“
Ҳуқуқбузарликлар
профилактикаси
ва
жиноятчиликка
қарши
курашиш
бўйича
республика
идоралараро
комиссия
тўғрисида
”
ги
низом
,
“
Ҳуқуқбузарликлар
профилактикаси
ва
жиноятчиликка
қарши
курашиш
бўйича
республика
идоралараро
комиссияси
таркиби
”, “
Вояга
етмаганлар
ишлари
бўйича
идоралараро
комиссиялар
тўғрисида
”
ги
низом
, “
Вояга
етмаганлар
ишлари
бўйича
идоралараро
комиссия
таркиби
”, “
Одам
савдосига
қарши
курашиш
бўйича
республика
идоралараро
комиссияси
тўғрисида
”
ги
низом
, “
Одам
савдосига
қарши
курашиш
бўйича
республика
идоралараро
комиссияси
таркиби
”,
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2018
йилдаги
23
августдаги
“
Ички
ишлар
органлари
бошқарув
,
назорат
ва
шаҳсий
таркиб
билан
ишлашнинг
самарали
тизимини
жорий
этиш
бўйича
чора
-
тадбирлари
тўғрисида
”
ги
ПҚ
–3919-
сон
қарори
,
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2018
йил
14
февралдаги
“
Тошкент
шаҳрида
жамоат
тартибини
сақлаш
,
ҳуқуқбузарликлар
профилактикаси
ва
жиноятчиликка
қарши
курашишнинг
сифат
жиҳатидан
янги
тизимини
жорий
этиш
тўғрисида
”
ги
ПҚ
–3528-
сон
қарори
,
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2018
йил
19
июндаги
“
Тошкент
шаҳрида
жамоат
тартибини
таъминлаш
,
ҳуқуқбузарликлар
профилактикаси
ва
жиноятчиликка
қарши
курашиш
самарадорлигини
ошириш
бўйича
қўшимча
чора
-
тадбирлар
тўғрисида
”
ги
ПҚ
–3786-
сон
қарори
қабул
қилинди
.
Шунингдек
,
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
2018
йил
22
февралдаги
137-
сон
қарори
билан
тасдиқланган
“
Бириктирилган
ҳудудда
ички
ишлар
органларининг
ҳуқуқбузарликлар
профилактикаси
ва
жиноятчиликка
қарши
курашиш
бўйича
фаолиятини
баҳолаш
тартиби
тўғрисида
”
ги
низом
,
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
2018
йил
8
январдаги
“
Фуқаролар
ва
жамоат
ташкилотларини
ҳуқуқбузарликлар
профилактикаси
ва
жиноятчиликка
қарши
курашдаги
фаол
иштироки
учун
рағбатлантириш
тартиби
тўғрисидаги
”,
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
2017
йил
7
февралдаги
“
Ҳуқуқбузарликлар
профилактикасини
бевосита
амалга
оширувчи
орган
ёки
муассасаларнинг
мансабдор
шахслари
томонидан
чиқариладиган
расмий
огоҳлантириш
чиқариш
тартиби
тўғрисида
”
ги
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
87
низом
,
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
1999
йил
1
мартдаги
15-
сон
қарори
билан
тасдиқланган
“
Фуқаролар
ва
жамоат
ташкилотларини
ҳуқуқбузарликлар
профилактикаси
ва
жиноятчиликка
қарши
курашишдаги
фаол
иштироки
учун
рағбатлантириш
тартиби
тўғрисида
”
ги
низоми
,
тегишли
вазирликларнинг
2014
йил
4
ноябрдаги
5-
сон
қўшма
қарори
билан
тасдиқланган
“
Ҳуқуқбузарликлар
фактлари
ҳамда
ҳуқуқбузарликлар
билан
боғлиқ
бошқа
ҳолатлар
ҳақида
ички
ишлар
органларига
хабар
қилиш
тартиби
тўғрисида
”
ги
йўриқнома
қабул
қилинди
.
Шунга
қарамасдан
,
жиноятчиликка
қарши
курашиш
ва
ҳуқуқбузарликларнинг
профилактикасини
амалга
ошириш
тизими
ва
механизмларида
бир
-
қатор
ташкилий
ва
ҳуқуқий
муаммоларнинг
мавжудлиги
,
ушбу
масалаларни
ҳуқуқий
тартибга
солиш
борасида
илмий
изланиш
олиб
бориш
ва
тегишли
тавсия
ва
хулосаларни
ишлаб
чиқиш
мавзунинг
долзарблиги
ва
аҳамиятини
ташкил
этади
.
Юқорида
келтирилган
қонун
ҳужжатларида
умумий
профилактик
чора
-
тадбирлар
ишлаб
чиқарилган
бўлиб
,
ушбу
қонун
ҳужжатлари
асосида
фирибгарлик
жиноятларининг
олдини
олиш
юзасидан
аниқ
чора
-
тадбирлар
ишлаб
чиқиш
лозимлигини
билдиради
.
Фирибгарлик
жиноятларининг
олдини
олишдаги
асосий
йўналиш
умумижтимоий
миқёсдаги
иқтисодиётнинг
бир
маромда
ривожланишини
таъминлаш
,
ишлаб
чиқариш
самарадорлигини
ошириш
,
аҳолининг
иш
билан
бандлигини
таъминлаш
,
иқтисодий
самара
ва
ижтимоий
адолатни
мувофиқлаштириш
,
халқнинг
маънавий
анъаналарини
юзага
чиқариш
ва
ривожлантириш
каби
тадбирлар
билан
узвийдир
[8; 26-
б
.].
Шу
сабабли
фирибгарлик
жиноятини
олдини
олишда
махсус
профилактика
чораларини
жорий
этиш
мақсадга
мувофиқ
.
Фирибгарлик
жиноятининг
мулкий
муносабатлар
билан
узвий
боғлиқлиги
,
уни
содир
этишнинг
усуллари
ва
турларининг
ранг
-
баранглиги
сабабли
,
фирибгарликнинг
олдини
олишда
махсус
чораларни
тўғри
танлаш
ва
қўллашни
тақозо
этади
.
Фанда
махсус
чора
-
тадбирлар
сифатида
жиноятларнинг
сабаб
ва
шароитларини
бартараф
қилишга
қаратилган
профилактик
тадбирлар
тушунилиши
кўрсатилган
.
Махсус
профилактика
тадбирлари
доирасида
ахборот
-
тарбиявий
ва
виктимологик
чора
-
тадбирлар
сифатида
қуйидагиларни
кўрсатиш
мумкин
:
–
фирибгарлик
жиноятларининг
таркиби
,
динамикаси
ва
географиясини
криминологик
таҳлил
этиш
ҳамда
олинган
натижалардан
уларнинг
олдини
олиш
чора
-
тадбирларини
кўришда
фойдаланишни
йўлга
қўйиш
;
–
айрим
тоифадаги
шахсларнинг
фирибгарлик
жиноятларини
содир
этилаётгани
хусусида
аҳолини
огоҳ
этишни
йўлга
қўйиш
,
ижтимоий
тармоқларда
ҳамда
оммавий
ахборот
воситаларида
фирибгарлик
жиноятлари
,
уларни
содир
этилиш
усуллари
ва
фирибгарликни
касб
этиб
олган
шахслар
ҳақида
мунтазам
хабарлар
бериб
бориш
;
–
фирибгарлар
тажовузидан
сақланиш
учун
аҳолига
ҳуқуқий
маслаҳатлар
,
тарғиботлар
бериб
бориш
,
ишонч
телефонлари
ҳамда
фирибгарликдан
жабр
кўрганларга
хизмат
кўрсатиш
тизимини
йўлга
қўйиш
;
–
ўзларига
маълум
бўлиб
қолган
фирибгарлик
ҳолатлари
юзасидан
фуқаролар
,
адбиркорлар
,
корхона
,
муассаса
ва
бошқа
тузилмаларнинг
раҳбарларини
фирибгарлар
билан
тўқнаш
келиш
ҳолатлари
бўйича
ҳуқуқни
муҳофаза
қилиш
органларига
мурожаат
қилиш
тўғрисида
хабардор
қилиб
бориш
,
мурожаат
қилишнинг
соддалаштирилган
тартибини
йўлга
қўйиш
;
– “
Ёшлар
иттифоқи
”
ва
кенг
жамоатчиликни
жалб
этган
ҳолда
аҳоли
,
айниқса
,
ёшлар
ўртасида
фирибгарлик
ҳолатларининг
оқибатлари
тўғрисида
тушунтириш
ишларини
йўлга
қўйиш
;
–
фирибгарлик
содир
этган
ва
содир
этишга
мойил
бўлган
шахсларга
мунтазам
таъсир
кўрсатиш
ва
уларни
тўғри
йўлга
солиш
(
профилактик
суҳбатлар
ўтказиш
,
иш
ва
ўқиш
жойларида
хулқини
назорат
қилишни
ташкил
этиш
ва
зарур
ҳолларда
бошқа
машғулотлар
билан
бандлигини
таъминлаш
).
Фирибгарлик
жиноятлари
усуллари
ва
турларининг
кўплиги
,
замонавий
усулларнинг
қўлланилиши
,
жиноятчи
шахсининг
мослашувчанлиги
ва
профессионаллиги
бу
турдаги
жиноятларни
аниқлашда
ҳуқуқни
муҳофаза
қилувчи
органларга
қўшимча
қийинчиликлар
яратмоқда
.
Жамиятнинг
барча
соҳаларида
фирибгарлик
жиноятининг
содир
этилиши
,
кенг
тарқалганлиги
бу
турдаги
жиноятларнинг
криминологик
тавсифини
ўрганишни
тақозо
этади
.
Фирибгарлик
жинояти
сабаби
,
шарт
-
шароитлари
ва
фирибгар
шахсини
ўрганиш
жиноятни
тез
очилишига
кўмак
бериш
бир
вақтда
жиноят
содир
этилишини
олдини
олишга
хизмат
қилади
.
Фирибгарлик
жиноят
содир
этилишида
кўп
қўлланиладиган
алдов
усуллари
қуйидагилар
:
–
фирибгар
ўзини
жабрланувчининг
муаммосини
ҳал
қилишга
ваколатли
бўлган
шахс
сифатида
танитади
,
жабрланувчи
ишончига
киради
;
–
фирибгар
бирор
предметни
(
масалан
,
товар
)
бошқа
сифати
юқори
бўлган
товар
сифатида
ўтказишга
ҳаракат
қилади
;
–
фирибгар
олдиндан
ҳақини
тўламаслик
мақсадида
фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатларга
киришади
,
бунда
жабрланувчи
учун
қулай
ва
фойдали
таклиф
киритиш
орқали
,
битимни
қонунийлаштирмайди
;
–
фирибгар
жабрланувчига
ҳақиқатда
мавжуд
бўлмаган
фактларни
маълум
қилиш
йўли
орқали
мулкини
қўлга
киритади
(
масалан
ҳомийлик
,
эҳсон
ва
бошқалар
;
–
зарарли
компютер
дастурлари
орқали
электрон
савдода
иштирокчининг
пул
маблағларини
тасарруф
этиш
учун
зарур
бўлган
реквизитларни
қўлга
киритади
;
–
фирибгар
компьютер
тармоқлари
орқали
лоторея
ёки
бошқа
турдаги
ўйинларда
жабрланувчи
ютуққа
эришгани
тўғрисида
спам
жўнатиш
орқали
,
ушбу
ютуқни
қўлга
киритиш
учун
банк
реквизитларини
маълум
қилишни
ҳамда
хисоб
рақамини
муайян
сўммага
тўлдиришни
сўрайди
;
–
фирибгар
ваколатли
мансабдор
шахслар
орқали
жабрланувчи
муаммоларини
ҳал
қилиб
беришни
ваъда
қилиб
,
уни
ишончига
киради
ва
бошқалар
.
Юқорида
келтирилган
алдов
усуллари
тугал
бўлмай
унинг
замонавий
усуллари
кундан
кунга
кўпайиб
бормоқда
.
Энг
ёмони
шундаки
,
интернет
фирибгарлиги
бўлиб
,
интернет
фирибгарлигининг
хавфлилиги
унинг
чегара
танламаслигидадир
.
Яъни
дунёнинг
исталган
жойидан
туриб
бошқа
интернет
фойдаланувчисини
алдаш
орқали
унинг
мол
-
мулкини
талон
-
торож
қилиш
мумкин
.
Бунда
қилмиш
бир
ёки
бир
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
88
неча
давлат
юрисдикциясига
тааллуқли
бўлади
.
Аксарият
ҳолатларда
бундай
жиноятлар
латентлигича
қолади
.
Фирибгарлик
жиноятининг
криминологик
тавсифини
таҳлил
қилганда
жиноятчи
шахси
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Жиноятчи
шахсини
ўрганиш
жиноятга
сабаб
бўлган
шарт
-
шароитларни
аниқлашга
кўмаклашади
.
“
Жиноятчи
шахси
”
тушунчаси
инсон
шахси
ва
жиноят
субъекти
ўртасидаги
тушунча
бўлиб
,
жиноятчи
шахсида
аниқ
бир
жиноятни
содир
этган
шахс
тушунилади
.
Бунда
инсон
шахси
жуда
кенг
тушунча
бўлиб
,
ҳар
қандай
шахсга
нисбатан
қўлланилиши
мумкин
бўлади
.
Жиноят
субъекти
эса
жиноят
ҳуқуқида
белгиланган
талабларга
жавоб
берадиган
(
ақли
расолик
,
ёш
,
жисмоний
шахс
)
жиноят
таркибининг
элементидир
.
Жиноятчи
шахси
эса
аниқ
шароитларда
,
маълум
ижтимоий
жараёнда
,
руҳий
ҳолатда
ЖК
махсус
қисмида
келтирилган
қилмишни
бажарган
шахсдир
.
Фирибгарлик
жиноятини
содир
этган
шахснинг
криминологик
тавсифи
бошқа
турдаги
жиноятларни
содир
этган
шахсларнинг
криминологик
тавсифидан
фарқланади
.
Фирибгарлик
жиноятини
содир
этган
шахс
киришимли
,
ҳар
қандай
ҳолатга
тез
мослашувчан
,
ташқи
кўринишидан
ишончни
чақирувчи
ҳар
доим
тоза
-
озода
кийинувчи
,
диний
либослар
кийиб
юрувчи
,
нутқида
муқаддас
китоблардан
ёки
бошқа
манбалардан
иқтибослар
келтирувчи
,
ибодатли
шахс
эканлигини
билдириб
турувчи
),
аксарият
ҳолларда
зиёли
,
олий
маълумотли
бўлади
.
Кўпчилик
назариётчи
олимлар
жиноятчи
шахсини
криминологик
тавсифини
аниқлашда
қуйидаги
детерминатларни
санаб
ўтишади
.
1)
ижтимоий
-
демографик
белги
(
ижтимоий
келиб
чиқиши
,
яшаш
ҳудуди
ва
бошқ
);
2)
шахснинг
ижтимоий
функциялари
(
ақлий
ривожланиш
даражаси
,
тарбиявий
-
ахлоқий
ривожланганлик
,
билим
даражаси
,
қобилиятлари
) [8;
26-
б
.];
3)
ахлоқий
-
психологик
белгилари
[6; 134-
б
.].
Фирибгар
шахс
криминологик
тавсифи
умумий
жиноятчи
шахсидан
бир
қатор
жиҳатларга
кўра
фарқланади
.
Фирибгарлик
интеллектуал
(
ақл
билан
содир
этадиган
жиноят
)
жиноят
бўлиб
,
уни
содир
этилиши
жиноятчининг
илм
даражаси
билан
боғлиқ
бўлади
.
Жиноят
жабрланувчиси
ўзининг
мулкини
ёки
мулкий
ҳуқуқларини
тўлиқ
ишонилган
ҳолда
жиноятчига
ихтиёрий
топширади
.
Шунингдек
,
фирибгарлик
жиноятида
тайёргарлик
босқичи
мукаммал
даражада
амалга
оширилади
.
А
.
В
.
Швец
ўз
тадқиқот
ишида
70%
ҳолатда
фирибгарларнинг
қасди
бир
ой
муддат
давомида
шаклланишини
, 22%
ида
эса
бу
муддат
олти
ойни
ташкил
этишини
маълум
қилган
[9; 24-
б
.].
О
.
Зокирова
фирибгар
шахси
ҳақида
тўхталиб
,
ақлу
-
заковатлилик
(
интеллект
),
мамлакатимиз
ва
чет
элларда
бўлаётган
воқеалардан
хабардорлик
,
фан
ва
техника
ютуқларини
билишлик
ва
ҳ
.
к
.
маълумотли
жиноятчиларга
хосдир
.
Уларнинг
кўпчилиги
доимий
равишда
матбуот
билан
танишиб
борадилар
,
телевизор
кўрадилар
,
радио
эшитадилар
.
Буларнинг
ҳаммаси
жабрланувчининг
ишончини
қозониб
,
кўзланган
мақсадга
эришиш
учун
зарурдир
[4; 48-
б
.].
Фирибгарлик
жиноятини
содир
қилишда
жиноятчи
шахс
ҳаракатлари
тизими
унинг
ўзига
хослиги
ёрқинроқ
намоён
бўлади
.
Шунингдек
,
тегишли
равишда
жиноятчи
шахсини
ўрганиш
жиноятни
фош
этиш
,
тергов
қилиш
,
олдини
олиш
воситалари
,
усул
ва
услубларини
ишлаб
чиқиш
учун
криминологик
ахборот
манбаси
бўлиб
хизмат
қилади
.
Фирибгарлик
ҳолатларининг
олдини
олиш
соҳасидаги
сиёсат
ижтимоий
муносабатларнинг
барча
соҳаларида
,
шу
жумладан
,
иқтисодиёт
,
сиёсат
ва
бошқа
ўзгаришлар
билан
узвий
боғлиқ
бўлмоқлиги
лозим
.
Фирибгарлик
жиноятини
олдини
олиш
мақсадида
оммавий
ахборот
воситаларида
,
ижтимоий
тармоқларда
,
газета
ва
журналларда
содир
этилаётган
фирибгарлик
жиноятлари
ҳақида
маълумотлар
бериб
бориш
амалиётини
ташкиллаштириш
,
фирибгарлик
жиноятидан
жабрланганлар
учун
ишонч
телефонларини
жорий
этиш
,
фуқаролар
ҳуқуқ
ва
манфаатларига
даҳл
қиладиган
сунъий
тўсиқларни
бартараф
этиш
,
Жиноят
кодексидаги
фирибгарлик
учун
жавобгарлик
белгиловчи
нормадаги
рағбатлантирувчи
банд
қўлланилишига
чекловлар
ўрнатиш
мақсадга
мувофиқ
.
Адабиётлар
рўйҳати
:
1.
Ш
.
М
.
Мирзиёевнинг
2017
йил
15
ноябрдаги
“
Тартиб
-
интизом
ва
масъулиятни
кучайтириш
,
жиноятчиликнинг
олдини
олиш
муҳитини
мустаҳкамлаш
–
ҳуқуқбузарлик
профилактикаси
самарадорлигининг
асосий
омилидир
”
номли
марузаси
. www/uza.uz.
2.
Зокирова
О
.
Ғ
.
Фирибгарлик
учун
жиноий
жавоб
-
гарлик
.
Ўқув
қўлланма
/
Масъул
муҳаррир
:
ю
.
ф
.
д
.,
проф
.
М
.
Ҳ
.
Рустамбоев
. –
Т
.:
ТДЮИ
нашриёти
, 2007. –
248
б
.
3.
Криминология
/
В
.
Н
.
Бурлаков
,
В
.
П
.
Сальников
таҳрири
остида
.
СПб
., –1998. – 356
б
.
4.
Криминология
/
Н
.
Ф
.
Кузнецова
,
Г
.
М
.
Миньков
-
ский
таҳрири
остида
. –
М
., – 1998. – 260
б
.
5.
Мирзиёев
Ш
.
М
.
Билимли
авлод
–
буюк
келажакнинг
,
тадбиркор
халқ
–
фаровон
ҳаётнинг
,
дўстона
ҳамкорлик
эса
тараққиётнинг
кафолатидир
:
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси
қабул
қилинганининг
26
йиллигига
бағишланган
тантанали
маросимдаги
маъруза
//
Халқсўзи
// – 2018. – 8
дек
.
6.
Ўзбекистон
Республикаси
ИИВ
Академияси
Ил
-
мий
-
тадқиқотлар
маркази
маълумоти
.
7.
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
“
Ўзбекистон
Республикасини
янада
ривожлантириш
бўйича
Ҳаракатлар
стратегияси
тўғрисида
”
ги
2017
йил
7
февралдаги
ПФ
–4947-
сон
Фармони
//
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
, 2017., –
№
6, 70-
м
.
8.
Фирибгарлик
жиноятларини
очиш
,
тергов
қилиш
,
уларни
сабаблари
ва
шарт
-
шароитларини
аниқлаш
ва
бартараф
этиш
:
Амалий
-
услубий
қўлланма
/
Б
.
Э
.
Закиров
,
Я
.
А
.
Абдулхаков
,
Ж
.
С
.
Мухтаров
ва
бошқ
.
Масъул
мухаррир
ю
.
ф
.
д
.
Д
.
М
.
Мирзаев
.
Т
.:
Ўзбекистон
Республикаси
ИИВ
Академияси
2017. – 87
б
.
9.
Швец
А
.
В
.,
Состояние
и
динамика
мошенни
-
честв
,
совершаемых
женщинами
//
Российский
следо
-
ватель
, – 2014–
№
9. –
С
. 23-27.
10. www.mvd.uz.
