ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2009
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
76
Н
.
Пулатова
ТДЮИ
аспиранти
ҲУҚУҚИЙ
ТАРТИБГА
СОЛИШ
МЕХАНИЗМИ
ВА
УНИ
ТУШУНИШ
МАСАЛАЛАРИ
Ҳуқуқнинг
ижтимоий
моҳияти
унинг
мавжуд
ижтимоий
муносабатларни
тартибга
солиш
орқали
жамиятда
тартибот
ва
адолат
ўрнатишида
ифодаланади
.
Шунга
кўра
ижтимоий
муносабатларни
тартибга
солиш
ҳуқуқнинг
бош
вазифаси
ҳисобланади
.
Айни
пайтда
,
ижтимоий
муносабатларни
тартибга
солиш
мураккаб
ва
босқичли
жараёндир
.
Шу
муносабат
билан
,
ҳуқуқ
ижтимоий
муносабатларни
қай
тарзда
,
қандай
восита
ва
йўллар
билан
тартибга
солишига
,
яъни
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механзимининг
амал
қилишига
оид
масала
илмий
аҳамиятга
моликдир
.
Шу
ўринда
“
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизми
”
категориясининг
шаклланиш
тарихига
бир
назар
ташлаш
лозим
.
М
.
М
.
Рассоловнинг
ёзишича
,
ҳуқуқий
тартибга
солиш
,
бамисоли
бир
ташкиллашган
механизм
эканлиги
ҳақида
дастлаб
С
.
С
.
Алексеев
мушоҳада
этган
.
У
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизми
деганда
“
ижтимоий
муносабатларга
ҳуқуқий
таъсир
этишни
таъминлашга
ёрдам
берадиган
бирликда
олинган
барча
юридик
воситалар
мажмуини
”
тушуниш
кераклиги
ҳақидаги
фикрни
илгари
сурган
1
.
Муаллифнинг
“
бирликда
олинган
барча
юридик
воситалар
мажмуи
”
деган
ибораси
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизмини
жуда
кенг
тушунишга
йўл
очиб
берган
.
Кейинчалик
,
ушбу
олим
бошқа
ишларида
юқорида
қайд
этилган
ибора
ўрнига
“
юрдик
воситалар
тизими
”
сўзини
ишлата
бошлаган
.
Эътибор
қилиш
керакки
,
мазкур
муаллиф
ҳуқуқий
тартибга
солиш
ҳуқуқий
таъсир
орқали
белгиланади
,
аниқланади
деб
талқин
этган
.
Таъкидлаш
керакки
,
ҳозирги
кунда
илмий
юридик
адабиётда
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизми
,
унинг
ички
тузилиши
,
юридик
воситалар
тизими
таркиби
масаласида
турли
қарашлар
мавжудлигини
эътироф
этиш
мумкин
.
Бу
ҳолат
ушбу
категория
юридик
фаннинг
муҳим
масалаларидан
эканлигидан
далолат
беради
.
Бу
табиий
ҳолат
,
чунки
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизми
давлат
ва
ҳуқуқ
назариясининг
кўп
қиррали
ва
сермазмун
категориялари
қаторига
киради
.
Проф
.
З
.
Исломов
таъкидлаганларидек
, “
Бу
муаммога
алоҳида
қизиқиш
жамият
ҳаётида
ҳуқуқнинг
ташкилотчилик
,
ижодий
ролини
ошириш
зарурати
юзага
келиши
билан
боғлиқ
ҳолда
пайдо
бўлган
,
десак
янглишмаган
бўламиз
”
2
.
Маълумки
,
илмда
бирон
-
бир
ҳодиса
ёки
категорияни
объектив
тушуниб
етишда
дефинициялар
,
яъни
илмий
таърифлар
алоҳида
ўрин
тутади
.
Чунки
,
дефиницияларда
ўрганилаётган
категорянинг
энг
муҳим
ва
моҳиятий
жиҳат
ва
хусусиятлари
ўзининг
ихчам
ифодасини
топади
.
Дефинициялар
орқали
биз
ҳодиса
ҳақида
тўғри
тасаввурга
эга
бўла
борамиз
.
Шунга
боғлиқ
ҳолда
,
бизни
қизиқтираётган
категорияга
йирик
ҳуқуқшунос
олимларнинг
берган
таърифларига
эътибор
қаратамиз
.
1
Рассолов
М
.
М
.
Проблемы
теории
государства
и
права
.
М
.:
ЮНИТИ
-
ДАНА
.
Закон
и
право
, 2007.
С
.283.
2
Исломов
З
.
Давлат
ва
ҳуқуқ
назарияси
.
Тошкент
:
Адолат
,
2007. 767-
б
.
Жумладан
,
А
.
Пиголкиннинг
таърифича
, “
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизми
бу
-
ижтимоий
муносабатларни
тартибга
солиш
,
ҳуқуқ
субъектлари
манфаатларини
қондириш
мақсадида
ўзаро
узвий
ташкилий
юридик
воситалар
тизимидир
”
3
.
Таниқли
россиялик
ҳуқуқшунос
олим
С
.
С
.
Алексеев
ҳуқуқий
тартибга
солишни
ҳуқуқий
борлиқнинг
асосий
ифодаси
,
юридик
воситалар
ёрдамида
ижтимоий
муносабатларга
самарали
норматив
-
ташкиллашган
ҳолда
таъсир
кўрсатиш
сифатида
талқин
этади
4
.
А
.
В
.
Мальконинг
ёндашуви
ўзига
хос
бўлиб
,
унинг
ёзишича
, “
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизми
бу
–
ҳуқуқ
субъектларининг
манфаатларини
қондириш
йўлида
турадиган
тўсиқларни
бартараф
этиш
мақсадида
мунтазамлик
асосида
ташкиллашган
юридик
воситалар
тизимидир
”.
Муаллиф
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизмини
бу
йўлдаги
тўсиқларни
бартараф
этиш
учун
кураш
сифатида
талқин
этиш
баробарида
,
унинг
бош
мақсади
,
ҳуқуқ
субъектларининг
манфаатларини
ҳеч
бир
тўсиқларсиз
қондиришда
кўради
.
Унинг
фикрича
,
ижтимоий
муносабатларни
тартибга
солиш
жараёнида
ҳуқуқ
субъектларининг
позитив
манфаатларини
амалга
ошириш
йўлида
турли
-
туман
тўсиқларга
дуч
келинади
,
ушбу
тўсиқлар
ўз
вақтида
бартараф
этилмаса
,
натижада
ҳуқуқий
тартибга
солишнинг
самараси
пасаяди
.
Шундай
тўсиқлар
қаторига
муаллиф
ҳуқуқбузарликлар
,
қонунчиликдаги
“
бўшлиқлар
”,
ҳуқуқий
нормаларнинг
ўзаро
коллизияси
каби
ҳолатларни
киритиб
,
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизми
айнан
шундай
тўсиқларга
қарши
курашиши
кераклигини
таъкидлайди
”
5
.
В
.
В
,
Лазарев
“
Ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизмининг
асосий
аҳамияти
ҳуқуқда
мустаҳкамланган
талабларнинг
реал
ҳуқуқий
ҳулққа
ўтиши
,
айланиши
,
унга
сингиши
жараёнини
тўла
тушуниб
олишга
имкон
яратишидадир
”,
деб
талқин
этади
6
.
Таъкидлаш
лозимки
,
илмий
адабиётда
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизмини
тушунишдаги
фикрлар
хилма
-
хиллиги
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизмини
кенг
ва
тор
маънода
тушуниш
шаклланишига
маълум
даражада
таъсир
этган
дейиш
мумкин
.
Айни
пайтда
,
айтиш
керакки
,
ижтимоий
муносабатларни
тартибга
солишни
кенг
маънода
тушуниш
илмий
адабиётда
ҳали
етарлича
ўрганилмаган
7
.
Бундай
ёндашувга
кўра
давлат
-
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизми
:
-
юридик
тизимнинг
барча
қисмларини
ва
унга
таъсир
этувчи
омилларни
бирга
йиғиш
ва
жой
-
жойига
қўйиш
;
-
ҳуқуқий
тартибга
солиш
жараёнида
юридик
,
ижтимоий
ва
бошқа
омиллар
бажарадиган
функцияларни
кўриш
;
-
ҳуқуқий
принциплар
ва
нормаларнинг
тегишли
хулқга
(
ҳуқуқий
ёки
ноҳуқуқий
)
айланиш
ҳамда
қонунийлик
,
ҳуқуқий
тартибот
ёхуд
ҳуқуқий
3
Қаранг
:
Теория
государства
и
права
/
Под
ред
.
А
.
С
.
Пиголкина
.
М
.:
Юрайт
-
Издат
, 2006.
С
.457.
4
Алексеев
С
.
С
.
Теория
права
.
М
.:
Изд
.
БЕК
,1995. 209-
б
.
5
Матузов
Н
.
И
.,
Малько
А
.
В
.
Теория
государства
и
права
.
М
.,
2004.
С
. 256.
6
Лазарев
В
.
В
.,
Липень
С
,
В
,
Теория
государства
и
права
.
М
.,
2004.
С
. 412.
7
Рассолов
М
.
М
.
Кўрсат
.
асар
. 279-
б
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2009
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
77
нигилизмнинг
вужудга
келиши
жараёнини
тушуниб
олиш
;
-
жамиятда
ҳуқуқий
тартибга
солишни
,
бутун
аҳолининг
юридик
маданияти
ва
барча
мансабдор
шахслар
,
айниқса
,
ҳуқуқ
муҳофаза
қилувчи
органлар
ходимларининг
касбий
маданиятини
такомиллаштириш
зарурлигини
асослашга
имкон
яратади
1
.
А
.
С
.
Пиголкиннинг
фикрича
,
ҳозирги
замон
жамияти
учун
ижтимоий
муносабатларни
тартибга
солишга
бундай
кенгайтирилган
ҳолдаги
ёндашув
фойдали
ва
долзарбдир
2
.
Назаримизда
,
ҳуқуқий
тартибга
солишга
кенг
маънода
ёндашув
ушбу
мураккаб
жараённи
ҳар
томонлама
тушуниб
олишга
ёрдам
беради
.
Шу
тариқа
,
ҳуқуқий
тартибга
солиш
ва
уни
амалга
ошириш
кўп
қиррали
ва
мураккаб
ҳодиса
бўлиб
,
у
айни
пайтда
ўз
тузилиши
,
ҳаракати
ва
амал
қилишига
кўра
ўзига
хос
,
ташкиллашган
бир
механизм
сифатида
намоён
бўлади
.
Ҳақиқатан
,
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизми
моҳияти
,
вазифаси
ва
аҳамиятига
кўра
турлича
бўлган
,
бироқ
бир
мақсадга
,
яъни
ижтимоий
муносабатларни
тартибга
солишга
қаратилган
,
шу
боис
яхлитлик
ва
умумийлик
хусусиятига
эга
бўлган
юридик
воситалар
тизимидан
иборат
.
Шунга
боғлиқ
ҳолда
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизми
унинг
ҳар
бир
бўғини
умумий
ва
пировард
мақсадга
эришишда
қандай
роль
ўйнайди
,
умумий
тизимда
тутган
ўрни
қанақа
,
каби
масалаларни
ёритиб
беради
.
Ваҳоланки
,
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизми
бу
юқорида
қайд
этилган
юридик
воситалар
орқали
қўйилган
мақсадга
,
яъни
ҳуқуқий
тартибга
солишнинг
самарадорлиги
ва
натижали
бўлишига
эришилади
.
Шу
тариқа
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизми
амалдаги
қонун
ҳужжатларида
мустаҳкамланган
талаблар
,
қоидалар
қай
тарзда
ҳуқуқ
субъектларининг
қонунга
мос
хулқига
айлана
бориши
жараёнини
,
унинг
босқичларини
ҳамда
қайси
босқичда
ҳуқуқни
амалга
оширишга
тўсиқлар
пайдо
бўлиши
ва
уларни
бартараф
этиш
мумкинлигини
англашга
,
тушуниб
олишга
ёрдам
беради
.
Шу
ўринда
бир
ҳолатни
таъкидлаб
ўтиш
мақсадга
мувофиқ
.
Миллий
юридик
адабиётда
,
асосан
,
давлат
ва
ҳуқуқ
назариясига
оид
дарсликлар
ва
ўқув
қўлланмаларда
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизмига
оид
умумий
масалалар
етарлича
баён
этилгани
ҳолда
,
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизмини
ташкил
этган
юридик
воситалар
ва
уларнинг
бу
жараёндаги
роли
ва
ўрни
масаласи
алоҳида
илмий
тадқиқот
объекти
бўлмаган
.
Шу
боис
,
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизмини
ташкил
этувчи
юридик
воситалар
ҳар
бирининг
бу
жараёндаги
ролини
тадқиқ
этишга
йўналтириладиган
илмий
тадқиқотларни
кенгайтириш
зарурати
мавжуд
.
Хулоса
ўрнида
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизмига
муаллифлик
таърифини
беришга
ҳаракат
қиламиз
: ”
Ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизми
бу
–
мазмуни
ва
вазифасига
кўра
турлича
,
бироқ
мақсади
муштарак
бўлган
,
ижтимоий
муносабатларни
тартибга
келтирадиган
ва
ҳуқуқ
субъектларининг
қонуний
манфаатларини
қондиришга
ёрдам
берадиган
ўзаро
1
Лазарев
В
.
В
.
Действие
права
и
государства
:
Общая
теория
права
и
государства
.
М
., 2003.
С
.439 – 440.
2
Қаранг
:
Теория
государства
и
права
/
Под
ред
.
А
.
С
.
Пиголкина
.
С
.457.
узвий
алоқадорликда
ташкил
этилган
юридик
воситалар
мажмуидир
”.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
по
-
нятие
и
сущность
правового
регулирования
.
В
основной
части
всесторонне
рассматриваются
разные
точки
зрения
в
понимании
механизма
правово
-
го
регулирования
.
В
заключении
автор
формулирует
своё
понятие
механизма
правового
регулирования
.
Abstract
In the introductory part of the article the author
characterizes concept and essence of legal regulation.
In the basic part the different points of view in
understanding of the mechanism of legal regulation are
comprehensively considered.
In the conclusion the author formulates the concept
of the mechanism of legal regulation.
