ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2019
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
5
Р.Хакимов,
Ўзбекистон Республикаси адлия вазири
ўринбосари – ректор, юридик фанлар доктори,
проф.в.б.
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА ҚОНУН
ЧИҚАРУВЧИ ҲОКИМИЯТНИНГ ВАКОЛАТЛАРИ ВА
НАЗОРАТ ФУНКЦИЯЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
Аннотация:
мақола Ўзбекистон Республикасида
қонун чиқарувчи ҳокимият ваколатлари ва назорат
функцияларини кучайтиришнинг ташкилий-ҳуқуқий
жиҳатларига
бағишланган.
Муаллиф
парламент
назорати
ва
ҳокимият
тармоқлари
ўртасида
мувозанатни сақлаш муаммоларини очиб беради.
Жамиятда қонун устуворлигини таъминлаш ва
самарали парламент
назорати
орқали
давлат
бошқарувини
такомиллаштиришнинг
ҳуқуқий
асосларига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Амалдаги
миллий
қонунчиликда
уни
таъминлаш
нуқтаи
назаридан келиб чиқадиган ҳуқуқий камчиликларни
таҳлил қилиш асосида норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга
янги таклифлар тақдим этилади.
Калит сўзлар:
қонунчилик, парламент, Ўзбекистон,
парламент назорати, Олий Мажлис, демократик
ислоҳотлар, ҳокимиятни бўлиш принципи, парламент
назорати тартиби.
Аннотация:
статья посвящена организационно-
правовым
аспектам
усиления
полномочий
и
контрольных функций законодательной власти в
Республике Узбекистан. Автор раскрывает проблемы
парламентского контроля и поддержания разумного
баланса между ветвями власти. Особое внимание
уделяется
правовой
основе
для
обеспечения
верховенства закона в обществе, верховенства права
и совершенствования государственного управления
посредством эффективного парламентского контроля.
На
основе
анализа
правовых
пробелов
в
действующем национальном законодательстве с точки
зрения его обеспечения, представлены новые
предложения по законодательству.
Ключевые слова:
законодательство, парламент,
Узбекистан, парламентский контроль, Олий Мажлис,
демократические реформы, принцип разделения
властей, порядок осуществления парламентского
контроля.
Annotation:
the article is devoted to organizational
and legal aspects of strengthening the powers and control
functions of the legislative power in the Republic of
Uzbekistan. The author reveals the problems of parlia-
mentary control and maintaining a reasonable balance
between the branches of government. Special attention is
paid to the legal basis for ensuring the rule of law in socie-
ty, the rule of law, and improving public administration
through effective parliamentary control. Based on the
analysis of legal gaps in the current national legislation in
terms of its provision, new proposals for legislation are
given.
Key words:
legislation, parliament, Uzbekistan, par-
liamentary control, Oliy Majlis, democratic reforms, princi-
ple of separation of powers, procedure for exercising par-
liamentary control
Ҳокимиятлар бўлиниши принципига асосланган
демократик бошқарув тизимида давлат ҳокимияти
органлари фаолиятини ошкоралик ва ҳисобдорлик
тамойилларидан
айри
ҳолда
тасаввур
қилиб
бўлмайди. Бу ўз навбатида ҳар қандай демократик
давлат, унинг ҳуқуқий тизими асосида ётган яна бир
демократик принцип бўлмиш – халқ ҳокимиятчилиги
принципининг мазмуни ва асосий талабларидан
ҳисобланади. Ушбу принципларни давлат қурилиши ва
жамият тараққиёти соҳасида босқичма-босқич амалга
ошириш кўп жиҳатдан бевосита халқ томонидан
шакллантириладиган ва унинг номидан иш юритадиган
парламентнинг самарали фаолият юритишига боғлиқ
бўлади.
Ўзининг вакиллик, қонун ижодкорлиги ва назорат
каби асосий функцияларини амалга ошира бориб
парламент ҳукумат сиёсати, унинг ҳаракатлари халқ,
жамият манфаатларига ва эҳтиёжларига мос келиши
ва самарали бўлишининг муҳим кафили бўлиб қолади.
Бунда ижроия ҳокимияти фаолияти самарадорлиги
ва қонунийлигини таъминлаш, ҳокимият тармоқлари
ўртасида оқилона мувозанатни қўллаб-қувватлашда
ҳаққоний
сиёсий-ҳуқуқий
воситаларидан
бирини
парламент назорати ташкил қилади.
Қайд
этиш
жоизки,
парламент
назорати
институтининг аҳамияти борасида ҳуқуқшунос олимлар
ўртасида хилма-хил қарашлар учрайди. Япониялик
олим Хиронори Ямамотонинг таъкидлашича, халқ
манфаатларини
ифодаловчи
орган
сифатида
парламент фаолияти маъмурият (ижроия ҳокимияти
органлари) томонидан амалга ошириладиган давлат
сиёсати инсонлар эҳтиёжларини намоён этиши ва
қаноатлантиришига
қаратилган.
Шунингдек,
парламентлар
давлат
сиёсатини
умуммиллий
манфаатларни ҳисобга олган ҳолда амалга ошириш
самарадорлигини,
келишувчанликни
таъминлашга
йўналтирилган бўлиши лозим [1]. Унинг фикрича,
парламент назоратининг роли айнан шунда намоён
бўлади.
Профессор А.Акиловнинг фикрича, парламент
назорати институтининг аҳамияти унинг бевосита
ҳукумат фаолиятини ва энг аввало, инсон ҳуқуқ ва
эркинликларини таъминлаш соҳасида янада юқори
самарадорлигига
эришиш
мақсадида
амалга
оширилишида намоён бўлади [2].
Юқорида
гувоҳ
бўлганимиздек,
парламент
назоратининг аҳамияти борасида олимлар ўртасида
хилма-хил қарашлар мавжуд бўлса-да, парламент
назорати институтининг аҳамияти давлат ҳокимияти
тармоқлари ўртасида ўзаро тийиб туриш ва
манфаатлар мувозанатини таъминлаш воситаси
сифатида хизмат қилишини таъкидлаш жоиз.
Ўзбекистонда мустақилликнинг ўтган йилларида
босқичма-босқич
ва
изчилликда
парламент
–
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
ҳокимиятлар бўлиниши принципи, ўзаро тийиб туриш
ва манфаатлар мувозанатини таъминлаш тизимини
муҳим элементи сифатида назорат функциясини
кучайтиришга қаратилган кенг кўламли ислоҳотлар
олиб борилди. Парламент назоратининг асосий
шакллари ҳали 1992 йилдаёқ қабул қилинган мамлакат
Конституциясида мустаҳкамланган эди. Жумладан,
бюджет сиёсатини амалга ошириш соҳасида назорат
қилишнинг
муҳим
шакли
бўлган
Вазирлар
Маҳкамасининг тақдимига биноан Давлат бюджетини
қабул қилиш ва унинг ижроси устидан назорат қилиш
назарда тутилган эди.
Умумхалқ
референдуми
якунлари
бўйича
Конституцияга 2003 йилнинг апрелида киритилган
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2019
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
6
тузатишлар
[3]
Ўзбекистонда
икки
палатали
парламентни шакллантириш ва фаолият юритишининг
конституциявий-ҳуқуқий асосларини белгилаб берди,
унинг назорат соҳасидаги ваколатларини сезиларли
даражада
кенгайтирди.
Парламент
назоратини
таъминлашнинг
муҳим
омилларидан
бўлиб,
Конституцияга Вазирлар Маҳкамасининг Ўзбекистон
Республикаси Олий Мажлиси олдида жавобгарлиги
тўғрисидаги норманинг мустаҳкамланиши хизмат
қилди. Иккала палатанинг биргаликдаги ваколатига
Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига
биноан Бош вазир ваколатини кўриб чиқиш ва
тасдиқлаш бўйича ваколати киритилган эди. Бунда
илгари
парламент
фақатгина
Ўзбекистон
Республикаси Президентининг Бош вазирни тайинлаш
тўғрисидаги фармонини тасдиқлаган холос. Ҳисоб
палатасининг ҳисоботларини кўриб чиқиш сингари
парламент назоратининг муҳим шакли жорий этилди.
Шунингдек,
қайд
этилган
тузатишлар
билан
парламентнинг юқори палатаси – Сенатнинг мутлақ
ваколатига Бош прокурор, Марказий банк бошқаруви
раиси ҳисоботларини эшитиш киритилган эди. Ундан
ташқари, Сенатга Ўзбекистон Республикасининг
хорижий давлатлардаги дипломатик ва бошқа
вакилларини тайинлаш ва лавозимдан озод этиш,
амнистия тўғрисидаги актларни қабул қилиш бўйича
ваколатлар берилди.
Парламент
назорати
тараққиёти
соҳасидаги
ислоҳотларнинг мантиқий ва объектив давоми
сифатида 2010 йилда қабул қилинган Мамлакатимизда
демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва
фуқаролик жамиятини ривожлантириш Концепциясини
алоҳида эътироф этиш мумкин.
Ушбу Концепцияга мувофиқ Конституцияга, давлат
қурилиши соҳасидаги бошқа қонун ҳужжатларига 2011
[4]ва 2014 [5] йилларда киритилган тузатишлар
парламент
назоратининг
конституциявий-ҳуқуқий
асосларининг янада тараққий этишини, ҳокимиятнинг
қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд тармоқлари
ўртасида ўзаро тийиб туриш ва манфаатлар
мувозанатини таъминлаш механизмини таъминлади.
Мазкур тузатишларга мувофиқ Асосий Қонунга
сайловларда
парламентнинг
қуйи
палатасида
нисбатан кўпроқ депутатлик ўринларини қўлга киритган
сиёсий партиялардан Бош вазир номзодини илгари
суриш тартиби белгиланиб, Бош вазирга нисбатан
ишончсизлик вотуми институти (Конституциянинг 98-
моддаси),
парламент
ва
жамоат
назорати
(Конституциянинг 78, 32-моддалари) жорий этилди.
Мамлакат
парламентига
мамлакат
ижтимоий-
иқтисодий ривожланишининг долзарб масалалари
юзасидан Бош вазирнинг ҳисоботларини эшитиш ва
муҳокама қилиш; ҳар йили мамлакат ижтимоий-
иқтисодий ҳаётининг энг муҳим масалалари юзасидан
маърузалар тақдим этиш қўшимча ваколатлар
берилди.
Сўнгги йилларда амалга оширилган ушбу барча
янгиликлар 2016 йилда қабул қилинган Ўзбекистон
Республикасининг “Парламент назорати тўғрисида”ги
Қонунни қабул қилиш учун ўзига хос замин ҳозирлади
[6].
Парламент назоратини амалга оширишда унинг
вазифасини аниқ белгилаб олиш муҳим аҳамият касб
этади. Парламентлараро иттифоқ экспертларининг
(1889 йилда ташкил этилган, БМТда халқаро ташкилот
сифатида рўйхатдан ўтказилган ва унда доимий
кузатувчи мақомига эга бўлган 167 мамлакат
парламентларининг мустақил халқаро ташкилоти)
фикрича,
парламент
назоратининг
муҳим
вазифаларидан бўлиб, қуйидагилар ҳисобланади:
инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳукумат ва
давлат муассасалари томонидан ўзбошимчалик ёки
ноқонуний ва конституцияга зид бўлган мансабни
суиистеъмол қилишларни аниқлаш ва олдини олиш;
ҳукумат
фаолияти
самарадорлиги
ва
тежамкорлигини
ошириш
мақсадида
фуқаролар
тўлаётган солиқларнинг ҳукумат томонидан масъуллик
билан сарфланишини таъминлаш;
қонун ҳужжатлари ва ҳукумат дастурларида
назарда тутилган мақсадларга эришиш устидан
назорат қилиш;
давлат сиёсатини юритиш самарадорлигининг
шарти бўлган давлат операциялари ошкоралигини ва
жамиятнинг ҳукуматга бўлган ишончини ошириш [7].
“Парламент
назорати
тўғрисида”ги
Қонунда
парламент назоратининг вазифаси сифатида юқорида
қайд этилган вазифалар тўғридан-тўғри назарда
тутилмаган бўлса-да, уларнинг асосий мазмуни
мустаҳкамланган. Чунончи, Қонунга биноан парламент
назоратининг асосий вазифалари давлат ҳокимияти ва
бошқаруви органларининг ҳамда улар мансабдор
шахсларининг
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси
ва
қонунларини,
Ўзбекистон
Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг ва улар
органларининг қарорларини, давлат дастурларини
ижро этиш, шунингдек ўз зиммаларига юклатилган
вазифалар ҳамда функцияларни самарали амалга
оширилишини таъминлаш ҳисобланади [8].
Қонунда парламент назоратини амалга ошириш
соҳасидаги
ҳуқуқий
муносабатлар
субъектлари
таркиби аниқ белгиланган. Хусусан, қуйидагилар
парламент
назорати
субъектлари
эканлиги
белгиланди:
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
Қонунчилик
палатаси;
Ўзбекистон
Республикаси Олий Мажлисининг Сенати; Қонунчилик
палатасининг, Сенатнинг қўмиталари, комиссиялари;
Қонунчилик
палатасидаги
сиёсий
партиялар
фракциялари, депутатлар гуруҳлари; Қонунчилик
палатаси депутатлари; Сенат аъзолари; Ўзбекистон
Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари
бўйича вакили (омбудсман).
Қонунда парламент назоратининг объектлари
доираси батафсил тартибга солинган бўлиб, бунда
парламент назоратини амалга ошириш чегараси аниқ
белгилаб берилди. Жумладан, Қонуннинг 4-моддасида
белгиланишича, давлат ҳокимияти ва бошқаруви
органларининг ҳамда улар мансабдор шахсларининг
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси
ва
қонунларини, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси
палаталарининг ва улар органларининг қарорларини,
давлат дастурларини ижро этиш, шунингдек ўз
зиммаларига
юклатилган
вазифалар
ҳамда
функцияларни амалга ошириш бўйича фаолияти
парламент назорати объектидир.
Сиёсий-ҳуқуқий тадқиқот натижаларининг таҳлили
кўрсатишича, ижроия ҳокимияти фаолияти устидан
назорат қилиш бўйича фаолият парламент назорати
тўғрисидаги
тасаввурлардан
нисбатан
эскирган
тушунча ҳисобланади. Хусусан, америкалик олим
Жоэль
Абербахнинг
таъкидлашича,
парламент
назорати – бу Конгресс томонидан федерал
департаментлар,
муассаса
ва
комиссияларнинг
ҳаракатлари, улар томонидан амалга оширилаётган
дастурлар ва сиёсатлар, шу жумладан, ушбу дастур ва
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2019
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
7
сиёсатларни амалга ошириш вақтида, шунингдек,
мазкур фаолият натижалари бўйича маълумотларнинг
кўриб чиқилишидир [9].
Парламентаризм
тараққиёти
халқаро
тажрибасининг кўрсатишича, сиёсий ёки ҳуқуқий
омиллар
билан
асослантирилмаган
ҳолда
парламентнинг назорат ваколатларини кенгайтириш
ёки торайтириш ҳокимият тармоқлари ўртасидаги
мувозанатнинг бузилишига, ҳокимият тармоқларининг
бир-бири фаолиятига аралашуви билан боғлиқ салбий
оқибатларни келтириб чиқиши мумкин. Масалан,
иқтисодий
тараққиётнинг
тегишли
соҳаларида
қонунларнинг, давлат дастурларининг ижро этилишига
бағишланган парламент эшитувлари якунлари бўйича
парламент ўзи чиқарган қарорлари билан давлат
бошқарув органлари вазифасини бажармаслиги керак.
Айнан шу муносабат билан Қонунда тезкор-қидирув
фаолиятини
амалга
оширувчи
органларнинг,
суриштирув ва тергов органларининг, судларнинг иш
юритувидаги муайян ишлар ва материалларни,
шунингдек ижро иши юритиш ҳамда нотариал иш
юритишнинг муайян материалларини кўриб чиқиш
билан боғлиқ фаолият парламент назоратининг
объекти бўлиши мумкин эмаслиги белгиланган.
Парламент назоратини амалга оширишда парламент
назорати субъектлари давлат ҳокимияти ва бошқаруви
органларининг, бошқа ташкилотларнинг ва улар
мансабдор шахсларининг ўз ваколатлари доирасида
амалга ошираётган фаолиятига аралашмаслиги қайд
этилган.
Хорижий тажрибани ўрганиш натижалари бўйича,
назорат чегараси қуйидаги икки мезон ёки усул билан
аниқланади: парламент назоратининг объектини
қонунда белгилаш йўли (ҳуқуқий жиҳат) билан ва
парламент, ижро этувчи ҳокимият конституциявий
ваколатлари соҳасини аниқ чекловчи ҳокимиятлар
бўлиниши принципининг ҳаракат соҳаси (сиёсий-
ҳуқуқий жиҳат) билан.
Қайд
этиш
жоизки,
хорижий
давлатлар
конституциявий ҳуқуқи назариясида одатда, парламент
фаолиятининг
назорат
шаклларига
қуйидагилар
киритилади:
давлат
бюджетини
кўриб
чиқиш,
тасдиқлаш, унинг ижро этилиши устидан; Инсон
ҳуқуқлари бўйича вакил фаолияти устидан назорат
қилиш; парламент тергови; депутатларнинг назорат
ваколатлари;
парламент
назоратининг
объекти
ҳисобланувчи
органлар
мансабдор
шахсларига
бериладиган оғзаки ва ёзма саволлар; парламент
эшитувлари; ҳукумат соати; ҳукуматнинг йиллик
ҳисоботлари [10].
Аксарият
хорижий
давлатлар
қонунчилигида
парламент назоратининг мунозаралар, ишончсизлик
вотуми тўғрисидаги масалани қўйиш; палаталар ялпи
мажлисларида
ўз
фаолиятлари
тўғрисида
вазирларнинг маърузалари ва ҳисоботлари; ҳукуматга
унинг фаолият мақсадлари, ҳукумат сиёсатининг
муайян жиҳатларига тегишли бўлган масалалар
бўйича унинг кейинги ҳаракатлари юзасидан мурожаат
қилиш каби шакллари назарда тутилган. Ундан
ташқари,
парламент
назоратининг
ишончсизлик
вотуми институтидан палаталар таклифига кўра
киритилиши билан фарқланувчи танбеҳ бериш
резолюцияси; тергов қўмиталари ва комиссияларининг
фаолияти;
алоҳида
фавқулодда
ҳолатларда
(фавқулодда
ҳолат
режими
жорий
этилганда,
импичмент эълон қилинганда, қонунчилик ваколати
берилиши устидан назорат ва б) ижро этувчи ҳокимият
органлари ҳаракати устидан назорат қилиш учун
парламент махсус йиғилишларини чақириш сингари
назорат шаклларидан ҳам кенг фойдаланилади [11].
Ўз навбатида парламент назорати сиёсий-ҳуқуқий
механизмнинг мазмуни жамият ўзининг тараққиёт
даражаси, унинг сиёсий институтлари ва бошқа қатор
омиллар билан асосланувчи объектив қонуният
таъсири остида шаклланади.
Агар парламент назоратининг у ёки бу шакли унинг
мазмун ҳолати, ушбу сиёсий-ҳуқуқий институтнинг
тараққиёт даражасини ҳисобга олмаган ҳолда
қонунчиликда эркин белгиланса, халқаро амалиёт
натижалари
кўрсатганидек,
ҳуқуқни
қўллаш
амалиётида
ишламаслигига,
уларга
нисбатан
жамиятда ҳеч қандай эҳтиёж мавжуд бўлмаслигига ёки
ҳокимият
қонун
чиқарувчи
ва
ижро
этувчи
тармоқларида мавжуд ўзаро ҳамкорлик тартибига
салбий таъсир кўрсатишига олиб келиши мумкин.
Жамиятда
қонунийликни,
қонун
устунлигини
таъминлаш,
давлат
бошқарув
самарадорлигини
ошириш,
давлат
ҳокимияти
барқарорлигини
таъминлашни бевосита ҳуқуқни муҳофаза қилувчи
органларнинг самарали фаолиятисиз тасаввур қилиб
бўлмайди. Шу сабабли Қонунда (19-моддасида)
прокуратура органлари фаолияти устидан парламент
назоратини
амалга
ошириш
тартибини
қонун
даражасида белгилашга асосий эътибор қаратилган.
Прокуратура органлари фаолияти устидан парламент
назоратини амалга ошириш, мамлакатда қонун
устуворлиги ва қонунийликни, фуқароларнинг ҳуқуқ ва
эркинликларини, жамият ва давлат манфаатлари
ҳимоя қилинишини таъминлаш бўйича улар ишининг
самарадорлигини ошириш мақсадида Олий Мажлис
палаталари
томонидан
Сенатнинг
прокуратура
органлари фаолияти устидан назорат қилувчи
комиссияси
тузилиши
белгиланган.
Ўзбекистон
Республикаси Бош прокурори ҳар йили Сенатга
ҳисобот тақдим этади, ҳисобот Сенатнинг навбатдаги
мажлисида кўриб чиқилади.
Парламент томонидан амалга оширилган назорат
тадбирлари якуни бўйича санкциялар, шунингдек
қонунчилик
талабларига
риоя
этилишини
таъминламаётган парламент назорати объектлари
учун салбий оқибатларни келтириб чиқарувчи турли
парламент таъсир чоралари (ишончсизлик вотуми,
танбеҳ бериш ҳужжати ва бошқалар) ёки самарали
давлат сиёсатини ўтказишни қўллаш имкониятининг
мавжудлиги парламент назорати ҳаққонийлигининг
муҳим белгиларидан бири ҳисобланади. Бунда мазкур
функцияларни
амалга
оширишда
парламент
мухолифатининг роли алоҳида таъкидланади [12].
Ҳуқуқшунос
олим
А.Зубареванинг
фикрича,
тегишли давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг
парламент назоратини амалга ошириш жараёнида
аниқланган камчиликларга диққатни жалб этиш,
уларни бартараф этиш ва амалдаги қонунчиликка
мувофиқ айбдор шахсларни жавобгарликка тортиш
парламент назоратининг мақсадларидан бири бўлиб
ҳисобланади [13]. Ўз навбатида А.Зубареванинг
мазкур фикри билан келишиб бўлмайди. Нега деганда
парламент назоратининг асосий мақсади давлат
органлари мансабдор шахсларини айбини аниқлаш ва
уларни фош этиш бўлса, бунда давлат ҳокимиятининг
олий вакиллик органи бўлган парламент шунчаки
суриштирув ёки жиноят-қидирув органидан фарқи
бўлмай қолади. Қолаверса, давлатнинг олий вакиллик
органи парламент назоратини амалга ошириш
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2019
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
8
жараёнида
ижро
этувчи
ҳокимият
мансабдор
шахсларнинг
жиноятларини
аниқлаш,
уларни
жавобгарликка тортиш билан шуғулланадиган бўлса,
бу қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимият ўртасида
кучли зиддиятларни келтириб чиқаради.
Немис ҳуқуқшуноси В.Стеффаннинг фикрича
парламент назорати ҳукумат ва бошқарув органлари
фаолиятини текшириш жараёни, уни бевосита
(парламент кўпчилиги) ёки билвосита (мухолифат)
маъқуллаш ёки аксинча танқид қилиш, баҳолаш
шунингдек, ҳукумат томонидан қабул қилинган қарорга
нисбатан санкциялар қўллаш имкониятини англатади
[14].
Америкалик мутахассис Вальтера Олежеканинг
фикрига кўра “парламент назоратининг фундаментал
мақсади ижро этувчи мансабдор шахсларни қонунга
биноан мавжуд ваколатларини амалга оширмаганлик
учун жавобгарликка тортиш бўлиб ҳисобланади.
Замонавий даврда ижроия ҳокимияти таъсирининг
жуда тез кенгайишини ҳисобга оладиган бўлсак,
парламент
назоратининг
ушбу
мақсади
жуда
муҳимдир” [15].
Ҳуқуқшунос олимнинг қайд этганларидан келиб
чиққан ҳолда таъкидлаш жоизки, қайд этилган қонунда
парламент назорати натижалари бўйича таъсир
кўрсатиш қатъий чораларини қабул қилишнинг зарурий
ҳуқуқий асослари белгиланган. Жумладан, парламент
назорати натижалари бўйича парламент назорати
субъектлари ўз ваколатлари доирасида:
парламент назорати субъектлари томонидан қабул
қилинган қарорларнинг кўриб чиқилиши ва ижро
этилишини таъминлайди;
парламент назорати натижалари бўйича ишлаб
чиқилган таклифлар ва тавсияларни амалга оширишга
қаратилган зарур тадбирларни ишлаб чиқади ва (ёки)
қарорлар қабул қилади;
таклифлар
ва
тавсияларни
кўриб
чиқиш
натижалари ҳамда улар бўйича кўрилган чора-
тадбирлар
тўғрисида
парламент
назорати
субъектларига хабар қилади;
қонун ҳужжатларининг бузилишига йўл қўйган
давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларининг
мансабдор
шахсларига
нисбатан
жавобгарлик
чораларини кўради.
Давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари
мансабдор
шахслари
зиммасига
қуйидаги
мажбуриятлар юклатилган:
парламент назорати амалга оширилиши учун зарур
шарт-шароитлар яратиши;
парламент назорати субъектларининг қонуний
талабларини
бажариши,
шунингдек
уларнинг
фаолиятига тўсқинлик қилмаслиги;
парламент назорати субъектларига парламент
назоратини амалга ошириш учун зарур бўлган
ҳужжатлар
ва
маълумотларни
тақдим
этиши,
шунингдек уларнинг ишончлилиги ва холислигини
таъминлаши шарт.
Шу билан бирга Қонунда давлат ҳокимияти ва
бошқаруви
органларининг
мансабдор
шахслари
парламент назорати субъектларининг парламент
назорати
натижалари
бўйича
қабул
қилинган
қарорларини кўриб чиқиши ва кўриб чиқиш натижалари
ҳамда кўрилган чора-тадбирлар тўғрисида уларни
белгиланган муддатда хабардор қилиши шартлиги
қатъий белгиланган.
Умуман олганда таъкидлаш жоизки, Ўзбекистон
Республикасининг “Парламент назорати тўғрисида”ги
Қонуни қабул қилиниши парламентнинг ўз олдида
турган
вазифаларини
амалга
оширишнинг
конституциявий-ҳуқуқий
имкониятларини
кучайтиришга, демократик давлатчилик асосларини
ривожланиши ва мустаҳкамланишига шунингдек,
мамлакатда
халқ
ҳокимиятчилиги
ва
прламентаризмнинг кучайишига хизмат қилади. Ўз
навбатида қайд этилган миллий қонунчилик тизимида
ўзига хос ўринга эга бўлган Қонун нормаларининг
ҳуқуқни қўллаш амалиётида жорий этилиши Олий
Мажлис палаталари назорат функцияларини амалга
оширишнинг замонавий усуллари ва шакллари,
механизмлари, парламент назорати принципларининг
мазмуни ва моҳияти, унинг ҳуқуқий табиатини очиб
беришга
йўналтирилган
тизимли
тадқиқотларни
ўтказиш,
уларни
фундаментал
илмий-назарий
жиҳатдан таъминлаш ва асослантиришни шунингдек,
қайд этилган қонуннинг мазмуни ва моҳиятини ижрочи
ва аҳоли ўртасида тарғиб қилиш бўйича кенг
тушунтириш ишларини олиб боришни талаб этади.
Мамлакатимизда
парламент
назорати
институтининг умумий ҳуқуқий асослари тўлиқ
шакллантирилган бўлса-да, уни ташкилий-ҳуқуқий
жиҳатдан таъминлаш борасида амалдаги миллий
қонунчилигимизда қатор ҳуқуқий бўшлиқлар учрайди.
Хусусан, қайд этиш жоизки, “Парламент назорати
тўғрисида”ги Қонунда бевосита парламент назорати
шакллари аниқ кўрсатилган бўлса-да, уларни амалга
оширишни ташкилий-ҳуқуқий жиҳатдан таъминлаш
билан боғлиқ масалалар батафсил ўз ифодасини
топмаган. Бундай ҳолатни бевосита юқорида қайд
этилган Қонунда белгиланган парламент назоратининг
асосий
шаклларидан
бири
бўлган
қонун
ҳужжатларининг
ижросини,
ҳуқуқни
қўллаш
амалиётини Қонунчилик палатасининг, Сенатнинг
қўмиталари
томонидан
ўрганиш
ва
қонуности
ҳужжатларининг қабул қилиниши юзасидан улар
томонидан мониторингни амалга ошириш шаклида
кўришимиз мумкин.
“Парламент назорати тўғрисида”ги Қонун 17-
моддасида
белгиланган
нормада
Қонунчилик
палатасининг, Сенатнинг қўмиталари янги қабул
қилинган қонунлар ижросини таъминлаш учун
қонуности ҳужжатларининг ўз вақтида қабул қилиниши
юзасидан
мониторингни
амалга
ошириши,
мониторингни амалга ошириш якунлари Қонунчилик
палатасининг, Сенатнинг қўмиталари мажлисларида
кўриб чиқилиши мумкинлиги қайд этилган.
Ўз навбатида эса, юқорида қайд этилган Қонунда
ҳам парламент палаталари фаолиятига тааллуқли
бўлган амалдаги бошқа қонун ҳужжатларида янги
қабул қилинган қонунлар ижросини таъминлаш учун
қонуности ҳужжатларининг ўз вақтида қабул қилиниши
юзасидан мониторингни амалга ошириш механизми
белгиланмаган. Хусусан, 2015 йилнинг 29 декабрида
қабул
қилинган
Ўзбекистон
Республикасининг
“Ўзбекистон
Республикасининг
айрим
қонун
ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш
тўғрисида”ги
Қонуни
билан
Ўзбекистон
Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатасининг
Регламенти
тўғрисида”ги Қонунига айнан янги қабул қилинган
қонунлар ижросини таъминлаш учун қонуности
ҳужжатларининг ўз вақтида қабул қилиниши юзасидан
мониторингни амалга оширишга бағишланган норма
киритилган
бўлиб,
унда
Қонунчилик
палатаси
қўмиталари вақти-вақти билан қонунларнинг ва
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2019
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
9
Қонунчилик палатаси қарорларининг ижроси устидан
назоратни амалга ошириш доирасида ҳуқуқни қўллаш
амалиётини ўрганиши ҳамда янги қабул қилинган
қонунлар ижросини таъминлаш учун қонуности
ҳужжатларининг
қабул
қилиниши
юзасидан
мониторингни амалга ошириши қайд этилган холос.
Ундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Олий
Мажлиси Қонунчилик палатасининг 2016 йил 29
январдаги Қарори билан тасдиқланган “Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатасининг Регламенти”нинг 243-моддасида ҳам
айнан қўмиталар вақти-вақти билан қонунларнинг ва
Қонунчилик палатаси қарорларининг ижроси устидан
назоратни амалга ошириш доирасида ҳуқуқни қўллаш
амалиётини ўрганиши ҳамда янги қабул қилинган
қонунлар ижросини таъминлаш учун қонуности
ҳужжатларининг
қабул
қилиниши
юзасидан
мониторингни амалга ошириши ҳақидаги норма
белгиланган. Эътиборли жиҳати, айнан қонуности
ҳужжатларининг айниқса, янги қабул қилинган
қонунлар ижросини таъминлаш учун қонуности
ҳужжатларининг қабул қилиниши юзасидан Қонунчилик
палатасининг мониторингни ташкил этиш ва амалга
ошириш тартиби аниқ белгиланмаган.
Фикримизча, санаб ўтилган ҳуқуқий бўшлиқларни
бартараф этиш бевосита “Парламент назорати
тўғрисида”ги Қонун ва бошқа тегишли қонун
ҳужжатларига қўшимча ва ўзгартиришлар киритишни
тақозо этади.
Адабиётлар рўйхати:
1. Hironori Yamamoto. Tools for parliamentary over-
sight: A comparative study of 88 national parliaments. -
Inter-Parliamentary Union 2007.
– Switzerland. – Р.6.
2.
Ответственность правительства перед парла-
ментом: политико-правовой концепт. Актуальные про-
блемы развития парламентаризма на современном
этапе демократических реформ. Сборник статей и ин-
формационно-аналитических материалов / под общей
редакцией к.ю.н. Ф.Э.Мухамедова – Ташкент: Институт
мониторинга действующего законодательства при
Президенте Республики Узбекистан, 2016 – 33 с.
3.
Ўзбекистон Республикасининг 24.04.2003 й. 470-
II-
сон “Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига
ўзгартишлар ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги
Қонуни.
“Ўзбекистон
Республикаси
қонунлари
тўплами”, 2003 й., 9-10-сон, 67-модда.
4.
Ўзбекистон Республикасининг 18.04.2011 й.
ЎРҚ-284-сон
“Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг айрим моддаларига ўзгартиш ва
қўшимчалар киритиш тўғрисида (78, 80, 93, 96 ва 98-
моддаларига)”ги Қонуни. Ўзбекистон Республикаси
Олий Мажлиси палаталарининг Ахборотномаси, 2011
йил, 4-сон, 100-модда.
5.
Ўзбекистон Республикасининг 16.04.2014 й.
ЎРҚ-366-сон
“Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг айрим моддаларига ўзгартиш ва
қўшимчалар киритиш тўғрисида (32, 78, 93, 98, 103 ва
117-
моддаларига)”ги
Қонуни.
“Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
палаталарининг
Ахборотномаси”, 2014 йил, 4-сон, 85-модда
6.
Ўзбекистон
Республикасининг
“Парламент
назорати тўғрисида”ги Қонуни. 11.04.2016 й. ЎРҚ-403-
сон. “Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари
тўплами”, 2016 йил 18 апрель, 15-сон, 141-модда
7. www.ipu.org
–
официальный
веб-сайт
Межпарламентского союза
8.
Ўзбекистон
Республикасининг
“Парламент
назорати тўғрисида”ги Қонуни. 11.04.2016 й. ЎРҚ-403-
сон. “Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари
тўплами”, 2016 йил 18 апрель, 15-сон, 141-модда
9. Joel D. Aberbach, Keeping a Watchful Eye: The
Politics of Congressional Oversight (Washington, DC: The
Brookings Institution, 1990).
– Р.2.
10.
Коровникова Е.А. Отрешение от должности
как форма парламентского контроля // Конституцион-
ное и муниципальное право. - 2007. - № 17. - С.18-22;
Чиркин В.Е. Конституционное право: Россия и зару-
бежный опыт. – М., 1998. - С. 359.; Maffio R. (2002)
“Quis custodiet ipsos custodes? Il controllo parlamentare
dell’attivita’ di governo in prospettiva comparata”,
Quaderni di Scienza Politica, vol. 9, n. 2, pp. 333-383.;
Pennings P.J.M. (2000). Parliamentary control of the ex-
ecutive in 47 democracies. ECPR Joint Sessions: Copen-
hagen (2000, April 14 - 2000, April 19).
11. Morton Rosenberg. The Constitution Project,
When Congress Comes Calling: A Primer on the Princi-
ples, Practices, and Pragmatics of Legislative Inquiry
(2009); Anirudh Burman. Legal framework for the parlia-
mentary oversight of the executive in India // Nujs Law
Review. Vol.
3. (2013); Контрольные функции Парла-
мента: зарубежный опыт и казахстанская специфика в
новом конституционном поле (Аналитическая записка)
/ http://www.ipd.kz; Чиркин В.Е. Конституционное право:
Россия и зарубежный опыт. – М., 1998. - С. 359.
12. Pelizzo R., Stapenhurst R. and Olson D. Trends
in parliamentary oversight. World Bank Institute (2004) //
URL: http://www.siteresources.worldbank.org (
дата об-
ращения: 09.06.2016).
13.
Зубарев А.С. Контроль Государственной Думы
Федерального Собрания Российской Федерации за
деятельностью федеральных органов исполнительной
власти: Дисс. … канд. юрид. наук. – Белгород: БГНИУ,
2015.
– С. 11.
14. Steffani W.F. Verfahren und Wirkungen der Par-
lamentarischen Kontrolle // Parlamentsrecht und Parla-
mentspraxis in der Bundesrepublik Deutschland.
– Berlin;
N. Y., 1989.
– S. 1325.
15. Walter J. Oleszek. Congressional Oversight: An
Overview // Congressional Research Service. 7-5700
URL:
http://www.crs.gov.R41079
(
дата обращения:
09.06.2016).
