ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2019
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
29
Ш.Х. Зулфиқоров,
Ўзбекистон Республикаси Миллий гвардияси
Ҳарбий-техник институти доценти, ю.ф.н.
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА СИЁСИЙ ПАРТИЯ
ФРАКЦИЯЛАРИ ФАОЛИЯТИДА ДЕПУТАТЛАРНИНГ
ИШТИРОКИНИ КУЧАЙТИРИШ МАСАЛАЛАРИ
Аннотация:
м
азкур мақолада сиёсий партиялар
фракциялари, уларни шакллантириш тартиби, илмий –
назарий қарашлар, фракциялар фаолиятининг ҳуқуқий
асослари, парламентдаги мухолифат фракциялар,
уларнинг парламент назоратини амалга оширишдаги
функцияларини кенгайтириш, хорижий мамлакатлар
тажрибалари,
ҳукуматни
шакллантиришда
фракцияларнинг иштирокини кучайтириш, қонунлар
ижроси назоратини амалга оширишдаги ролини
оширишга доир таклиф ва тавсиялар ёритиб берилган.
Калит сўзлар:
сиёсий партиялар, сиёсий партия
фракциялари,
депутатлар,
қонун
лойиҳалари,
депутатлар
бирлашмалари,
парламентдаги
мухолифат, демократик кучлар блоки, парламентдаги
кўпчилик.
Аннотация:
в этой статье фракции политических
партий, порядок их формирования, научные и теоре-
тические взгляды, правовые основы деятельности
фракций, оппозиционных фракций в парламенте и их
функции при осуществлении парламентского кон-
троля, опыт зарубежных стран, предложения и реко-
мендации по усилению участия фракций в формиро-
вании правительства, повышение их роли в реализа-
ции законодательства
Ключевые слова:
политические партии, фракции
политических партий, депутаты, законопроекты, депу-
татские коалиции, оппозиция в парламенте, блок де-
мократических сил, парламентское большинство.
Annotation:
in this article, factions of political parties,
the order of their formation, scientific and theoretical
views, the legal foundations of the activities of factions,
opposition factions in parliament and their functions in the
exercise of parliamentary control, experience of foreign
countries, suggestions and recommendations on strength-
ening the participation of factions in the formation of the
government, increasing their role in the implementation of
legislation.
Keywords:
political parties, factions of political parties,
deputies, bills, parliamentary coalitions, opposition in par-
liament, democratic forces bloc, parliamentary majority
.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Ш.М.Мирзиёев 2017 йил 12 июлда Олий Мажлис
палаталари, сиёсий партиялар ҳамда Ўзбекистон
Экологик ҳаракати вакиллари иштирокидаги йиғилшда
сўзлаган маърузаларида, “Сиёсий партиялар ва Олий
Мажлис Қонунчилик палатаси фаолиятида партия
фракциялари
томонидан
устувор
мақсад
ва
вазифаларни амалга оширишга қаратилган аниқ
таклиф ва ташаббуслар деярли сезилмаяпти”[1] деган,
танқидий
фикрларни
билдириб
ўтган
эдилар. Дарҳақиқат,
мамлакатимизда
олиб
борилаётган
барча
жабҳалардаги
ислоҳотларда
сиёсий
партиялар
етакчи
куч,
ислоҳотларнинг
ташаббускори бўлиши лозим
.
Бу ерда сиёсий
партияларнинг мамлакатни янгилаш ва давлат
ҳокимиятини демократлаштиришдаги роли тобора
кучайиб бораётгани муҳим аҳамият касб этмоқда.
Юридик луғатларда, “Парламент (депутатлар)
фракцияси бу парламентдаги бир партияга ёки
парламентнинг айни палатасига мансуб бўлган
депутатларнинг бирлашмаси” эканлиги таъкидлаб
ўтилган[2]. Шунингдек, В.В.Лапаева таъкидлаганидек,
“кўппартиявийлик тизими қарор топган давлатларда
парламент фракцияларини тузишнинг асосий мезони
депутатларнинг
партиявий
мансублигидир”[3]”.
В.В.Лапаеванинг
фикрига
қўшилган
ҳолда
депутатларнинг қайси сиёсий партиялар томонидан
кўрсатилишига қараб, парламентда ташкил этиладиган
ўша партия фракцияси аъзолигини ташкил қилади.
Таниқли олим Е.Михайлованинг таъкидлашича,
“депутатларнинг у ёки бу фракцияга бирлашуви тўғри
қонунлар
қабул
қилишга,
касбдошлари
билан
келишилган ҳолда фаолият юритишга, сиёсий
қарорларни келишган ҳолда қабул қилишда намоён
бўлувчи депутат касб маҳорати ривожланишига
салбий таъсир кўрсатувчи шахсий позицияларини
ошкор этишларини чеклайди”[4].
Хорижий
мамлакатлар
тажрибасига
эътибор
қаратсак, бирлашмалар турли давлатларда турлича
номлар билан аталади. Хусусан, Германияда фракция,
Буюк Британияда парламент партиялари, Испанияда
парламент
гуруҳлари,
Польшада
депутатлар
гуруҳлари
каби
номлар
билан
юритилади[5].
Ўзбекистон
Республикасида
эса
депутатлар
бирлашмалари сиёсий партия фракциялари ҳамда
депутатлар гуруҳи номи билан юритилади.
Ўзбекистон Республикасининг “Сиёсий партиялар
тўғрисида”ги қонуннинг 13-моддасида, Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
Қонунчилик
палатасидаги
сиёсий
партиялар
фракциялари
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
Қонунчилик
палатасидаги
сиёсий
партиялар
фракциялари ўз партияларининг сиёсатини уюшқоқлик
билан ўтказиш учун, сиёсий партиялардан кўрсатилган
депутатларнинг таъсис йиғилишларида тузилади,
деган қатъий норма белгилаб қўйилган.
Сиёсатчи
М.Ельшовнинг
фикрича:
“Олий
Мажлиснинг
бир
палатали
тизимдаги
олдинги
чақириқларда партиялар функцияларида парламент
сессияларида
тортишувчанлик
ва
ўз
нуқтаи
назарларида қатъиятлилик асосий аҳамиятга эга
бўлмаган[6].
“Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик палатасининг Регламенти тўғрисида”ги
қонуннинг 9-моддасига мувофиқ эса, Қонунчилик
палатасининг камида 9 нафар депутати фракция ёки
депутатлар гуруҳини тузиш ҳуқуқига эга. Қонунчилик
палатасининг депутати фақат бир фракция ёки
депутатлар гуруҳининг аъзоси бўлиши мумкин.
Фракция ва депутатлар гуруҳи ўз ташаббуси билан,
Қонунчилик палатасининг ваколат муддати тугаганда,
улар таркибига кирувчи депутатлар сони уларни тузиш
учун зарур бўлган миқдор чегарасидан камайиб
кетганда тугатилиши мумкинлиги қайд этилган.
Бизнингча,
“Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлис
Қонунчилик
палатасининг
регламенти
тўғрисида”ги қонуннинг 9-моддасига биноан, сиёсий
партиядан
Қонунчилик
палатасига
кўрсатилган
номзодлардан “агарда 9 та депутати сайланмай қолса,
яъни 7 ёки 8 та депутати бўлса, унда улар қандай
фаолият юритиши мумкинлиги тўғрисидаги нормани”
мустаҳкамлаб қўйиш мақсадга мувофиқ. Қолаверса,
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2019
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
30
мазкур қонунда фракция аъзолигидан чиқиш хохишини
билдирган депутатнинг кейинги мақоми ҳақида норма
мавжуд эмас. Ушбу масалага ҳам ойдинлик
киритилиши мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз.
“Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик палатаси тўғрисида”ги Конституциявий
қонуннинг
25-моддасида, Фракцияларнинг
ваколатлари белгилаб қўйилган. Мазкур ваколатларга
қуйидагиларни киритиб ўтишимиз мумкин. Хусусан:
Қонунчилик палатаси мажлисининг кун тартиби,
муҳокама қилинаётган масалаларни кўриб чиқиш
тартиби ва моҳияти юзасидан таклифлар ҳамда фикр-
мулоҳазалар
киритади;
Қонунчилик
палатаси
мажлисида
давлат
ҳокимияти
ва
бошқаруви
органларининг
мансабдор
шахсларига
уларнинг
тасарруфига
кирадиган
масалалар
юзасидан
асослантирилган тушунтириш бериш ёки нуқтаи
назарини баён қилиш талаби билан мурожаат этади ва
бошқа
шунга
ўхшаш
ҳуқуқлардан
бевосита
фойдаланади.
Бизнинг фикримизча, мазкур ваколатларни амалга
ошириш тартиби ва механизмини очиб берувчи
алоҳида “Сиёсий партия фракциялари тўғрисида”ги
Низомни ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқ деб
ўйлаймиз. Мазкур Низомда фракциянинг тўлиқ ва
қисқартирилган
номи;
тузилиши;
раис
ва
ўринбосарларини сайлаш тартиби; фракциянинг
раҳбар
органларини
сайлаш
тартиби;
палата
мажлисларида
фракция
номидан
чиқадиган
шахсларини сайлаш (тайинлаш) тартиби; бошқа
давлат органлари, жамоат бирлашмаларида фракция
манфаатларини ҳимоя қилиш, унинг номидан вакил
бўлиш тартибини белгилаш; қарор қабул қилиш
тартиби;
фаол
бўлмаган
фракция
аъзоларига
нисбатан таъсир этиш чоралари каби масалалар
ёритиб берилади.
Фракция ташкил этишнинг энг муҳим шартларидан
бири
муайян
миқдорда
депутатлар
сонининг
бўлишидир. Бундай талабнинг белгиланиши техник
аҳамият касб этмай, балки парламент тузилмасининг
оқилона ташкил этилишини таъминлаши билан ҳам
зарурдир. Бу авваламбор, сиёсий масала бўлиб, унинг
ҳал
этилиши
алоҳида
сиёсий
партияларнинг
парламент фаолиятидаги иштирокига қатъий таъсир
кўрсатади.Ушбу миқдорни белгилашда бир қатор
омиллар ( амалдаги партиявий тизимнинг, шунингдек,
сайлов тизимининг ўзига хослиги) инобатга олинади
ҳамда уни белгилаш бир томондан парламент
фаолиятининг самарадорлигини кафолатлаш ҳамда
шу билан бирга ўз депутатларига эга барча
партияларга тенг имкониятлар яратиб беришни ҳам
таъминлаши зарур.
Парламент фракцияларини тузишда қуйидаги икки
ҳолат алоҳида аҳамиятга эга: 1) фракцияларни ташкил
этиш мезонлари ( фракция аъзоси бўлиш ва бунга йўл
қўймайдиган ҳолатлар); 2) ташкил этилаётган фракция
таркиби.
Хорижий
мамлакатлар
тажрибасини
таҳлил
қиладиган бўлсак, Франция Миллий мажлисида
фракция тузиш учун 20 та, Италияда 20 та, ГФР
Бундестагида депутатларнинг беш фоизи, Австралия
ва Швейцарияда фракция тузиш учун эса бешта
депутат бўлиши лозим. Масалан, Португалия ва
Швеция қонунчилигида парламент фракцияси ёки
гуруҳларини
тузиш
учун
муайян
талаблар
белгиланмаган, яъни сайловда биттадан кўп мандатга
эга бўлган ҳар қандай партия ўз фракциясини тузиши
мумкин[7].
Бизнинг таклифимизга мувофиқ, “Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатасининг Регламенти тўғрисида”ги қонуннинг 9-
моддасига мувофиқ эса, Қонунчилик палатасининг
камида 9 нафар депутати эмас, 15 нафар депутати
фракция тузиш ҳуқуқига эга деб белгилаш мақсадга
мувофиқ, деб ўйлаймиз.
Негаки, биринчи навбатда сиёсий партияларнинг
масъулияти
ва
жавобгарлигини
кучайтиради;
иккинчидан, сиёсий партиялар ўртасида соғлом
рақобатнинг кучайишига имкон яратади; учинчидан,
ҳозирда давлат ҳокимияти вакиллик органларига
сайловларда номзодлар фақат сиёсий партиялар
томонидан
кўрсатилиши
сиёсий
партияларнинг
фаоллашувига туртки бўлади, тўртинчидан, жамиятда
сиёсий партияларнинг кенгроқ сайловчилар доирасини
қамраб олишига имкон яратиб беради.
2019 йил 22 декабрда бўлиб ўтган сайловларда
Ўзбекистон Экологик сиёсий партияси илк бора
иштирок этди ҳамда Қонунчилик палатасида ўз
фракциясини
тузиш
имкониятига
эга
бўлди.
Таҳлилларга эътибор қаратадиган бўлсак:
Дастлабки ҳамда такрорий овоз бериш натижасида,
яъни
сайловларнинг
умумий
якунларига
кўра,
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик
палатасида сиёсий партиялар қуйидагича депутатлик
ўринларига эга бўлдилар: 1. Тадбиркорлар ва
ишбилармонлар ҳаракати — Ўзбекистон Либерал-
демократик партияси
53
та
депутатлик
ўрни;
2.
Ўзбекистон
“Миллий
тикланиш”
демократик партияси 36
та
депутатлик
ўрни;
3.
Ўзбекистон “Адолат” социал-демократик партияси
24
та
депутатлик
ўрни;
4.
Ўзбекистон
Халқ
демократик партияси 22
та
депутатлик
ўрни;
5.
Ўзбекистон
Экологик партияси 15
та депутатлик
ўрнини эгаллашди[8]. Демак, барча сиёсий партиялар
Олий
Мажлис
Қонунчилик
палатасида
ўз
фракцияларига эга бўлдилар.
Энди
табиий
савол
туғилади,
Қонунчилик
палатасида тузиладиган депутатлар гуруҳи илгари
Ўзбекистон
Экологик
ҳаракатидан
сайланган
депутатлар томонидан шакллантирилар эди. Энди
мазкур депутатлар гуруҳи қандай шакллантирилади,
таркиби кимлардан иборат бўлади, деган саволларга
жавоб
топишимиз
ёки
қонунчиликдан
мазкур
тушунчани олиб ташлашимиз керак.
Беларусь давлати тажрибасига эътибор берсак,
“Беларусь Республикаси Миллий Мажлиси Кенгаши
аъзоси,
Вакиллар
палатаси
депутати
мақоми
тўғрисида”ги
қонуннинг
23-моддаси
“депутатлик
гуруҳлари, бирлашмалар, уюшмалар, клублар” деб
номланиб, Вакиллар палатаси депутатлари депутатлик
ваколатларини амалга ошириш учун ўзаро келишув
асосида
депутатлар
гуруҳларига,
уюшмаларга,
клубларга ва бирлашмаларга бирлашиши мумкин.
“Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик
палатаси депутатининг ва Сенати аъзосининг мақоми
тўғрисида”ги қонунга ҳам мазкур тузилмаларни
тузишни мустаҳкамлаб, уни фаолият механизмини
ёритиб ўтиш керак.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Ш.М.Мирзиёев 2017 йил 12 июлда Олий Мажлис
палаталари,
сиёсий
партиялар
вакиллари
иштирокидаги йиғилшда сўзлаган маърузаларида,
“Сиёсий партияларнинг Қонунчилик палатасидаги
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2019
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
31
фракциялари фаолиятини кучайтирмасак, қонун
ижодкорлиги ва қабул қилинган қонунлар ижроси
кутилган натижани бермайди” [9].
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик палатасида сиёсий партиялар иштироки
эса ҳар бир ривожланган демократик - ҳуқуқий давлат
парламентида сиёсий партиялар фаол иштироки
муқаррар бўлгани каби табиий ва муҳим ҳодисадир.
Олий Мажлис Қонунчилик палатасида сиёсий партия
фракцияларининг
фаолиятини
кучайтиришда
фракциялараро дебатларнинг ҳам ўрни муҳим
ҳисобланади. Негаки мазкур дебатлар фракциялар
ўртасидаги
ўзаро
соғлом
муҳитни
янада
ривожлантиради, янги креатив ғоялар билан олдинга
интилишларига бевосита туртки беради.
Фракциялараро дебат, сиёсий дебатнинг кўриниши
сифатида партиянинг ўз партияларининг сиёсатини
уюшқоқлик билан ўтказишга мўлжалланган муҳим
тадбири ва парламент фаолиятининг ажралмас
қисмидир.
Парламент
кенгашиладиган,
маслаҳатлашадиган, масалалар баҳс – мунозара
ҳамда музокара йўли билан муҳокама этиладиган
муассасадир.Бу ерда турли ижтимоий манфаатлар
тўқнашади. Шу боис парламентда мунозара ва
тортишув йўли билан фикрлар чархланади ҳамда
умумий келишув (консенсус) асосида қарор қабул
қилинади[10]. Мазкур таърифга қўшилмаган ҳолда, бу
ерда фракциялараро дебатлар муассаса ҳақида эмас,
сиёсий тортишувлар жараёни ҳақида сўз юритилиши
лозим эди.
Дебатнинг ўтказилишдан асосий мақсад – қонун
лойиҳаларини янада такомиллаштириш, фракциялар
ҳамда депутатлар гуруҳлари вакилларининг қонун
лойиҳалари юзасидан нуқтаи назарларини белгилаш,
билдирилган таклифлар асосида қонун лойиҳасини
маромига етказиш, пировардида унинг ҳаётийлигини
таъминлаш, қонун нормаларини таҳлил қилиш орқали
аниқ таклифларни шакллантиришдан иборат .
Албатта мазкур жараёнларда депутатлардан юқори
профессионаллик, чуқур билим ва тафаккур, зарурий
малака, юксак ҳаёт тажрибаси талаб этилади. Шу
орқали улар ўзларининг фракцияси манфаатларини
ҳимоя қилади ва жамиятдаги нуфузини янада ошириб
олади.
Юридик фанлар номзоди И.Р.Бековнинг фикрига
кўра,
депутат
бирлашмалари
бу
парламентда
депутатлар гуруҳлари ёки фракциялар шаклида
депутатларнинг биргаликда фаолият олиб боришида
намоён
бўлади.
Депутатлар
бирлашмаларида
депутатларнинг сиёсий мақсадлари ва манфаатлари
бир бирига ўхшаш бўлади ва парламентдаги муайян
масалаларни ҳал қилишда ягоналик асосида ҳаракат
қиладилар[11].
2007 йилда қабул қилинган “Давлат бошқарувини
янгилаш
ва
янада
демократлаштириш
ҳамда
мамлакатни
модернизация
қилишда
сиёсий
партияларнинг
ролини
кучайтириш
тўғрисида”ги
Конституциявий қонун сиёсий партиялар, партия
фракцияларининг
ҳуқуқий
мақомини
такомиллаштириш,
ҳуқуқ
ва
ваколатларини
кенгайтириш
орқали
давлат
бошқарувидаги
иштирокини янада фаоллаштиришда муҳим аҳамият
касб этади.
Мазкур
конституциявий
қонунда,
ўзларининг
дастурий вазифалари яқинлиги ёки ўзаро мослигидан
келиб чиққан ҳолда блок тузаётган бир неча сиёсий
партия фракцияси парламентдаги кўпчиликни ташкил
этиши; янгидан шакллантирилган ҳукуматнинг тутган
йўли ва дастури ёки унинг айрим йўналишларига
қўшилмайдиган сиёсий партия фракцияси ўзларини
мухолифат, деб эълон қилиши мумкинлиги; Ўзбекистон
Республикаси Бош вазири Қонунчилик палатасидаги
сиёсий партиялар фракцияларининг ташаббусига
биноан
Ўзбекистон
Президенти
томонидан
белгиланган тартибда лавозимидан озод қилиниши
мумкинлиги ва бошқа шунга ўхшаш қатор янги
қоидалар киритилди.
2011 йил 18 апрелда қабул қилинган “Ўзбекистон
Республикаси Конституциясининг айрим моддаларига
ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида (78, 80,
93, 96 ва 98-моддаларига)”ги Қонун асосида
Конституциянинг 98 -моддасига ўзгартиш киритилди.
Унга кўра Ўзбекистон Республикаси Бош вазири
номзоди Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг
Қонунчилик
палатасига
сайловларда
энг
кўп
депутатлик ўрнини олган сиёсий партия ёки тенг
миқдордаги энг кўп депутатлик ўринларини қўлга
киритган бир неча сиёсий партиялар томонидан
таклиф этилиши белгиланди.
Мазкур янги киритилган нормалар асосида
мамлакатимизда
фаолият
кўрсатаётган
сиёсий
партиялар нафақат парламентда энг кўп ўрин эгаллаш
ёки Бош вазир номзодини кўрсатиш ҳуқуқи учун, балки
ўз сиёсий платформаси ҳамда дастурларида акс этган
асосий ғояларини ҳаётга татбиқ этиш учун ҳам кураш
олиб боради, бу эса, пировардида мамлакатни
модернизация
қилиш
ва
демократик
янгилаш
жараёнларида сиёсий партиялар ролининг янада
ошишига ёрдам беради.
“Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик палатасининг Регламенти тўғрисида”ги
қонуннинг 13 - моддасида, Қонунчилик палатаси
Кенгаши Мувофиқлаштирувчи гуруҳнинг ахборотини
эшитиб, қонун лойиҳаси ҳамда унга илова қилинган
материалларни
фракцияларга
(депутатлар
гуруҳларига) топширади. Бунда фракцияларнинг
(депутатлар гуруҳларининг) қонун лойиҳаси бўйича
фикрлари ва таклифларисиз масъул қўмита ушбу
қонун лойиҳаси юзасидан ўз хулосасини чиқариш
ҳуқуқига эга эмас. Масъул қўмита қонун лойиҳаси
бўйича
барча
фракциялардан
(депутатлар
гуруҳларидан) фикрлар ва таклифларни тўплаб,
Қонунчилик палатаси Кенгашига қонун лойиҳасини
Қонунчилик палатаси кўриб чиқиши учун қабул қилиш
мумкинлиги тўғрисида белгиланган муддатда хулоса
тақдим этади.
Мазкур қонунда агарда айрим фракция ёки депутат
гуруҳи тегишли қонун лойиҳасини маъқуллаб хулоса
бермаса, унда масала қандай тартибда ҳал этилиши
ёритиб берилмаган. Шу мақсадда мазкур масаланинг
механизмини очиб берадиган қоидани киритиш
мақсадга мувофиқдир.
2015 йил 29 декабрда қабул қилинган қонун
асосида “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси
Қонунчилик палатасининг Регламенти тўғрисида”ги
қонунга киритилган мазкур қўшимчалар сиёсий партия
фракцияларининг
қонунчилик
жараёнидаги
иштирокини,
ролини
кенгайтириб
юборди.
Шу
маънода,
фракция
аъзолари
ҳам
ўзининг
профессионал хислатларини, билимларини, ҳаёт
тажрибаларини намоён этган ҳолда масъулиятларини
оширишлари лозим.
Қолаверса, Қонунчилик палатаси Кенгаши масъул
қўмитанинг
хулосаси
асосида,
фракцияларнинг
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2019
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
32
(депутатлар
гуруҳларининг)
фикрлари
ва
таклифларини ҳисобга олган ҳолда қонун лойиҳасини
Қонунчилик палатаси кўриб чиқиши учун қабул қилиш
тўғрисида ёки қонун лойиҳаси уни қонунчилик
ташаббуси ҳуқуқи субъектига қайтариш ҳақида қарор
қабул қилади.
Бизнинг
фикримизча,
қонун
лойиҳалари
муҳокамасининг ҳар томонлама сифат даражасини
кўтариш мақсадида, “Ўзбекистон Республикаси Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатаси
Регламенти
тўғрисида”ги
қонуннинг
14-моддасида
масъул
қўмитада дастлабки муҳокама жараёнида фракция
(депутлар гуруҳи) вакилининг мажбурий иштирокини
мустаҳкамлаб қўйиш лозим.
Депутатлар қонун лойиҳаларини кўриб чиқиш
чоғида
ўз
сиёсий
партияларининг
сайловолди
дастурларида белгиланган вазифаларга алоҳида
эътибор қаратдилар. Шунга мувофиқ фракцияларнинг
аниқ позициялари асосида айрим қонун лойиҳалари
маромига етказилиши учун қонунчилик ташаббуси
ҳуқуқи субъектларига қайтарилди. Бу кўрсаткич, 2018
йилда 9 тани ташкил этган бўлса, 2019 йилда 2 тани
ташкил қилди[12]. Албатта бу ижобий ўзгариш, негаки
қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлган субъектлар
юбораётган қонунларнинг мазмуни ва сифатига
алоҳида эътибор қаратияптилар.
Шунингдек, 2017-2021 йилларга мўлжалланган
Ўзбекистон Республикаси Ҳаракатлар стратегиясининг
“Илм,
маърифат
ва
рақамли
иқтисодиётни
ривожлантириш йили”да амалга оширишга оид Давлат
дастурида,Олий Мажлис Қонунчилик палатасидаги
фракцияларнинг фаоллигини ошириш, сайлов олди
учрашувларда аҳоли томонидан кўтарилган долзарб
масалаларни ҳал этиш бўйича аниқ дастур ва “йўл
харита”ларини ишлаб чиқиш ҳамда уларни мутасадди
идоралар билан ҳамкорликда тўлиқ амалга ошириш
вазифалари белгилаб қўйилган.
Ижро ҳокимияти фаолиятини шакллантиришдаги
Олий Мажлис Қонунчилик палатасининг ваколати ва
иштирокини янада такомиллаштириш мақсадида,
2019-
йил
5-мартдаги
“Ҳукуматни
шакллантириш
тартиби демократлаштирилиши ва унинг масъулияти
кучайтирилиши
муносабати
билан
Ўзбекистон
Республикасининг
айрим
қонун
ҳужжатларига
Ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги қонун
қабул
қилиниши
натижасида,
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
79,
93,
98-
моддаларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди
[13].
Мазкур
янги
қоидага
мувофиқ,
Вазирлар
Маҳкамаси
аъзолигига
номзод
у
Ўзбекистон
Республикаси Олий Мажлис Қонунчилик палатасининг
сиёсий партиялар фракциялари томонидан дастлабки
тарзда кўриб чиқилганидан кейин Олий Мажлис
Қонунчилик палатасининг мажлисида кўриб чиқилади
ва маъқулланади. Бу тартиб - қоидада ҳам сиёсий
партия
фракцияларининг
ижро
ҳокимятини
шакллантиришдаги
иштироки
ва
ваколатларини
кенгайтиришга ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилади.
Мазкур қонунга мувофиқ, парламент қуйи палатасига
ҳукумат аъзолигига номзодларни кўриб чиқиш ва
маъқуллаш ваколати берилди. 2019 йилда илк
маротаба ҳукумат аъзолигига 3 нафар номзод
Қонунчилик
палатасининг
мажлисларида
кўриб
чиқилди ва маъқулланди.
Буларга, Ўзбекистон Республикаси Бош вазир
ўринбосари – Хотин-қизлар қўмитаси раиси Э.Э.
Баситханова; Ўзбекистон Республикаси қурилиш
вазири Б.И. Закиров; Ўзбекистон Республикаси
бандлик ва меҳнат муносабатлари вазири Н.Б.
Ҳусановлардир[14]. Албатта юқорида таъкидланган
демократик ислоҳотлар сиёсий партиялар фаоллигига
ва ўзаро рақобат олиб боришига ижобий таъсир
кўрсатди. Ўтган қисқа вақт давомида мазкур
ўзгаришлар мувофаққиятли амалиётда қўлланиб
келинмоқда.
“Давлат
бошқарувини
янгилаш
ва
янада
демократлаштириш ҳамда мамлакатни модернизация
қилишда сиёсий партияларнинг ролини кучайтириш
тўғрисида”ги
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциявий Қонунининг 2-моддаси демократик
кучлар блокини ташкил этиш учун ҳуқуқий асос бўлиб,
унда бир нечта сиёсий партиялар фракциялари ўз
дастурий мақсад-вазифаларининг яқинлигидан ёки
ўхшашлигидан келиб чиққан ҳолда парламент
кўпчилигини тузиши мумкинлиги назарда тутилган.
Ушбу нормага асосланиб, 2015 йил14 март куни
Олий Мажлис Қонунчилик палатасида Тадбиркорлар
ва ишбилармонлар ҳаракати – Ўзбекистон Либерал-
демократик партияси ҳамда Ўзбекистон “Миллий
тикланиш” демократик партияси фракцияларининг
қўшма мажлиси бўлиб ўтди. Унда парламентнинг қуйи
палатасида “Демократик кучлар блоки”ни тузиш
масаласи муҳокама этилди ҳамда тегишли қарор қабул
қилинди.
Сиёсий
партияларни
уларнинг
амалдаги
ҳокимиятга
нисбатан
муносабатига
кўра,
ҳукмрон(ҳукуматдаги) ва мухолифат партияларга
бўлиш кенг тарқалган. Ҳукумат партиялар бу амалдаги
ҳокимият тепасида бўлган ҳамда кўпчилик ғарб
олимларнинг фикрича, улар давлат органларининг
ёрдамчиси ҳисобланадилар. Бундай партияларга
кўпинча консерватив йўналишдаги партиялар киради.
Мухолифат партиялар эса амалдаги ҳокимиятдан ўрин
ололмаган ҳамда ҳукмрон сиёсий партиянинг ғоявий –
сиёсий қарашларига қарши чиқувчи партиялардир,
бундай партияларга шартли равишда радикал типдаги
партиялар киритилади. Буюк Британияда агар
ҳокимият тепасига Консерваторлар партияси келса,
уларга мухолифат партия Лейбористлар партияси
бўлади ёки аксинча[15].
Юридик
фанлар
доктори
М.Ф.Чудаковнинг
фикрича,
Буюк
Британияда
барча
парламент
фаолияти фракциялар ташкил этилгандан бошланади.
Парламентда кўпчилик ўринга эга бўлган фракция
ҳукуматни шакллантирилади, мазкур фракция раҳбари
Ҳукуматда Бош вазир лавозимини эгаллайди. Сони
бўйича иккинчи ўриндаги партия фракцияси расмий
ўзини мухолифат деб эълон қилади. Фракция раҳбари
мухолифат партия фракциячи раҳбарига айланади.
Қиролича эса яширин кабинетга бошчилик қилади[16].
1937 йилги “Министрлар Каронаси тўғрисида”ги
актга
мувофиқ,
мухолифат
партия
фракцияси
етакчисига қиролича ҳар йил маош тулайди. Мазкур
партия депутатлари “Яширин кабинет”ни ташкил
этади.Улар ҳар доим ҳукумат фаолиятидан хабардор
бўлиб, ҳар вақтда амалдаги ҳукуматни ўзгартиришга
тайёр туради.
Ўзбекистон Республикасида мухолифат сиёсий
партиялар
ҳақида
қонунчилигимизда
қоидалар
мустаҳкамлаб қўйилмаган. Аммо мухолифат сиёсий
партия фракциялари фаолияти бўйича қоидалар
мустаҳкамлаб қўйилган.
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2019
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
33
Профессор
З.Исломовнинг
фикри
кўра,
“
Мухолифат сиёсий институт сифатида сиёсий
рақобатнинг муҳим институти” [17] деб ҳисоблайди.
Профессор
Ш.
Мамадалиев
эса
“оппозиция(
мухолифат) деб ўзининг жамиятни ривожлантиришга
оид сиёсий дастурига, электоратига эга бўлган, давлат
вакиллик органларидаги ўз вакиллари орқали расмий
ҳокимиятга таъсир этувчи, қонунлар доирасида сиёсий
ҳокимият учун кураш олиб борувчи сиёсий партияга
айтилади[18], деган фикрни билдиради.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 34 -
моддасида,
сиёсий
партияларда,
жамоат
бирлашмаларида, оммавий ҳаракатларда, шунингдек
ҳокимиятнинг вакиллик органларида озчиликни ташкил
этувчи
мухолифатчи
шахсларнинг
ҳуқуқлари,
эркинликлари ва қадр-қимматини ҳеч ким камситиши
мумкин эмас, деб белгилаб қўйилган.
2007 йилда қабул қилинган “Давлат бошқарувини
янгилаш
ва
янада
демократлаштириш
ҳамда
мамлакатни
модернизация
қилишда
сиёсий
партияларнинг
ролини
кучайтириш
тўғрисида”ги
Конституциявий қонунда, янгитдан шакллантирилган
ҳукуматнинг тутган йўли ва дастурига ёки унинг айрим
йўналишларига қўшилмайдиган фракциялар ўзларини
мухолифат деб эълон қилиши мумкин. Агар амалиётга
қарайдиган
бўлсак,
бирон
марта
янгитдан
шакллантирилган
ҳукуматнинг
тутган
йўли
ва
дастурига
ёки
унинг
айрим
йўналишларига
қўшилмайдиган фракциялар ўзларини мухолифат деб
эълон қилганлигини кузатмаганмиз. Шу маънода
мазкур тартибнинг механизмини очиб бериш лозим
деб ўйлаймиз.
Бизнинг фикримизча, тегишли қонунларимизга
Ҳукуматга нисбатан ўзини мухолифат деб эълон
қилган партия фракцияларига қуйидаги ҳуқуқларни
мустаҳкамлаб қўйсак, мақсадга мувофиқ бўлар эди.
Буларга:
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасидан ўзининг юборган сўровлари асосида
тегишли маълумотларни ҳамда улар қабул қилган
ҳужжатлардан нусхалар олиш; Вазирлар Маҳкамаси,
ижро ҳокимияти органлари ҳамда уларнинг мансабдор
шахслар фаолиятининг доимий мониторингини олиб
бориш; Парламент назорати доирасида Ўзбекистон
Республикаси Давлат бюджети лойиҳасини ишлаб
чиқиш ва ижросини назорат қилишни амалга ошириш;
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамаси
фаолияти дастурига нисбатан муқобил таклифларни
тайёрлаш; Ҳукумат томонидан киритилган қонун
лойиҳасига нисбатан муқобил лойиҳани киритиш;
Давлат дастурига нисбатан муқобил лойиҳани ишлаб
чиқиш. Бу орқали домий тарзда Ҳукумат томонидан
йўл қўйилаётган камчиликлар ва нуқсонлар тегишли
маълумотлар асосида уларга етказилиб турилади.
П.Брохмеднинг ёзишича, “Мухолифат – бу партия
кейинги умумхалқ сайловларида ютиб чиқишни
режалаштирган сиёсий кучдир” [19]. Дарҳақиқат,
кейинги сайловларда ғалаба қозониш, халқнинг
олқишига сазовор бўлиш учун сиёсий партия ҳамда
унинг
фракциялари
мавжуд
имкониятдан
фойдаланишлари лозим. Юридий фанлар доктори
Л.А.Нудненконинг мулоҳазасига кўра, “ Табиий савол
туғилади парламентда иккита мухолифат фракцияси
тузилиш
мумкинми?
Хорижий
мамлакатлар
Регламенти таҳлиллари натижаси шуни кўрсатадики,
парламентда битта мухолифат депутатлар фракцияси
ёки
битта
мухолифат
депутатлар
фракцияси
бирлашмаси бўлиши мумкин. Мухолифат парламенти
фаолиятини ташкил этиш ўзининг Низоми билан
тартбига солинади.
Сиёсатшуносларнинг фикрига кўра, ҳозирги ўзини
мухолифат деб ҳисоблайдиган партиялар, конструктив
мухолифат
сифатида
ўз
вазифасини
бажара
олмайдилар.
Кўпчилиги
асосан
қуруқ
сўзда
ифодаланади,
фуқароларнинг
манфаатларини
таъминлашдан эса анча йироқда[20].
Олий Мажлис Қонунчилик палатаси фаолиятига
эътибор қаратдиган бўлсак, мухолифат сиёсий партия
фракциялари, Демократик кучлар блокининг реал
фаолиятини, унинг ўзига хос йўналишини кузатиш
қийин. Шунинг учун мазкур мухолифат партия
фракциялари,
Демократик
кучлар
блокининг
палатадаги роли ва ўрнини ошириш мақсадида
мухолифат партия фракциялар, Демократик кучлар
блоки ўзини нима, унинг мақсад ва вазифалри, ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари,
фаолият
кафолталарини
белгилайдиган алоҳида “Парламент мухолифати
тўғрисида”ги Низомни қабул қилиш мақсадга мувофиқ
деб, ўйлаймиз.
Таҳлилларга қарайдиган бўлсак, сиёсий партия
фракциялари ташаббуси билан 15 маротаба “ҳукумат
соати” ўтказилиб, уларда вазирлик ва давлат
қўмиталари раҳбарлари халқ вакилларининг долзарб
масалаларнинг
ечими
юзасидан
саволларига
атрофлича жавоб берди. Ўзбекистон ХДП фракцияси 5
марта; “Адолат” СДП фракцияси 5 марта; ЎзЛиДеП
фракцияси 4 марта; “Миллий тикланиш” ДП фракцияси
1 марта мазкур ташаббус билан чиқишларини амалга
оширган[21].
“Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик палатаси Регламенти тўғрисида”ги қонунга
мувофиқ, фракция ва депутатлар гуруҳи фаолияти
қуйидаги
ҳолларда
тугатилади:
фракция
ёки
депутатлар гуруҳининг ўз ташаббусига биноан;
Қонунчилик
палатасининг
ваколатлари
муддати
тугаганда; фракция ёки депутатлар гуруҳи таркибига
кирувчи депутатлар сони уларни тузиш учун зарур
бўлган меъёрдан камайиб кетганда; тегишли сиёсий
партия фаолияти тугаганда (тугатилганда). Қонунчилик
палатасининг ваколатлари муддати тугашидан олдин
фракциялар ёки депутатлар гуруҳлари фаолиятининг
тугатилиши Қонунчилик палатасининг қарори билан
расмийлаштирилади.
Хулоса қилиб айтганда, истиқболда сиёсий партия
фракциялари парламент фаолиятида ўзининг ўрни ва
ролини янада ошириши, қолаверса, парламент
назорати
шаклларидан
унумли
ва
самарали
фойдаланишлари лозим.
Адабиётлар рўйхати:
1.
2.
Большой юридический словарь. – М.: Инфра- М,
1998.
– С.743.
3.
Лапаева В.В. Право и многопартийность в
современной России:Учебник. –М., 1999. –С.193.
4.
Михайлова
Е.
Теневые
структуры
Думы//Независимая газета”, 2001. -13 сентября.
5.
Конституционное право зарубежных стран
.Учебник.М., Том 1-2., ООО «Издательство БЕК».1999.
– С.515.
6.
Ельшов М. Парламентские фракции: правящые
большинство и оппозиционное меньшиство// Ҳуқуқ-
Право-law. – Тошкент, 2005. - №. – Б.15.
7.
Шнайдер Э. Политичуская система Российской
Федерации. – М.: ИНИОН РАН,2002. – С.176.
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2019
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
34
8.
9.
10.
Конституциявий
ҳуқуқ.Энциклопедик
луғат//
11.
Беков И.Р.Ўзбекистон Республикаси Олий
Мажлиси Қонунчилик палатаси ва сиёсий партиялар:
Монография. – Т.: ТДЮИ нашриёти, 2010. – Б.77.
12. https://
13. 2019-
йил 5-мартдаги “Ҳукуматни шакллантириш
тартиби демократлаштирилиши ва унинг масъулияти
кучайтирилиши
муносабати
билан
Ўзбекистон
Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш
ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги қонун. https://
14. https://
15.
Хорижий мамлакатлар конституциявий ҳуқуқи:
Дарслик/Мсъул муҳаррир: проф.А.А.Азизхўжаев: - Т.:
ТДЮИ нашриёти, 2010. –Б.183.
16.
Конституционное
право
зарубежных
стран.Учебник/М.Ф.Чудаков. Минск: Вышэйшая школа,
2018.
– С.301.
17.
Исломов З.М. Ўзбекистон модернизациялаш ва
демократик тараққиёт сари. – Т.: “Ўзбекистон”, 2005.-
Б.135.
18.
Мамадалиев
Ш.О.
Ўзбекистон
сиёсий
партиялари: шаклланиш жараёнлари ва ривожланиш
истиқболлари. – Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ
Академияси, 2004. – Б.43.
19.
Брохмед П.Эволюция британской конституции.
М.: ЮЛ,1978.С.144.
20.
Қаранг: Социальный заказна оппозицию в Рос-
сии//http:sococom.ru/2008/07/31/opposition-for-russia
21. https:// www.parliament.gov.uz
З.С. Исраилова,
докторант (PhD) Академии государственного
управления
О НЕКОТОРЫХ ПРАВОВЫХ, ОРГАНИЗАЦИОННЫХ
АСПЕКТАХ ПОВЫШЕНИЯ ЭФФЕКТИВНОСТИ
ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ПРЕДСТАВИТЕЛЬНЫХ ОРГАНОВ
ГОСУДАРСТВЕННОЙ ВЛАСТИ НА МЕСТАХ В
УЗБЕКИСТАНЕ
Аннотация
:
В Статье рассматриваются правовые,
организационные, социально-экономические аспекты
деятельности представительных органов государ-
ственной власти на местах, анализируется ряд объек-
тивных и субъективных показателей оценки эффек-
тивности данной деятельности.
Ключевые слова:
представительные органы госу-
дарственной власти на местах, эффективность, де-
централизация, фактор повышения эффективности,
критерии оценки.
Annotation:
The article is devoted to the process of
reforming the system of the representative div of state
power on the ground in Uzbekistan and to the problem of
assessing the factors influencing the efficiency. Factors
influencing the quality of activity of representative bodies
of state power are classified.
Key words:
representative bodies of state power in
the field, efficiency, decentralization, efficiency improve-
ment factor, evaluation criteria.
Значимыми событиями 2019 года являются пред-
стоящие в мае выборы председателей сходов граждан
и в декабре – выборы в Олий Мажлис Республики Уз-
бекистан и Кенгаши народных депутатов. Избиратель-
ные кампании будут проходить в новых организацион-
но-правовых условиях и станут важным фактором ро-
ста гражданской активности населения. Все это имеет
ключевое значение для оценки итогов работы пред-
ставительного органа государственной власти на ме-
стах и для определения приоритетных направлений
его деятельности в 2019 году.
В рамках “Концепции об Административных ре-
форм Республики Узбекистан” (далее Реформа) было
указано, что проводится поверхностное оценивания
механизма деятельности местных органов власти,
которые в большинстве случаев не отражают реаль-
ной ситуации на местах [1].
Оценка деятельности представительных органов
государственной власти представляет немалые труд-
ности для исследователей, которых интересует воз-
можности объективного и корректного обозначения
качества представительного органа государственной
власти на местах с использованием критериев и пара-
метров оцениваемого объекта. Оценка эффективно-
сти Кенгашей народных депутатов трудны, но в опре-
делённых случаях очень даже возможны. Для этого
необходимо, чтобы под представительным органам
государственной власти на местах в целом как объек-
том оценки понималось только то, что оно является, а
именно вид управленческой деятельности данного
органа, осуществляемый в жестко очерченных право-
вых границах исполнения конкретных полномочий.
Главная цель данной статьи – это поиск основных
факторов влияющих на эффективность деятельности
Кенгаша народных депутатов, правовые а также орга-
низационные аспекты повышении представительного
