ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
47
қайси
суднинг
судловлилигига
тааллуқли
ҳисобланади
?
Фикримизча
,
ФПК
241-
моддаси
иккинчи
хатбошисига
қуйидаги
қўшимча
киритилиши
мақсадга
мувофиқ
: “
агар
жавобгар
Ўзбекистон
Республикаси
ҳудудида
яшамаган
ва
мол
-
мулки
мавжуд
бўлмаса
даъволар
даъвогар
ўзи
яшаб
турган
ёки
рўйхатдан
ўтган
жойда
тақдим
этилиши
мумкин
”.
Бунда
бузилган
деб
таҳмин
қилинаётган
интеллектуал
мулк
ҳуқуқига
оид
низоларнинг
судловга
тааллуқлилик
масаласидаги
очиқ
қолган
ҳолатлар
бартараф
этилган
бўлар
эди
.
Хулоса
қилиб
айтганда
интеллектуал
мулкка
оид
низоларнинг
тааллуқлилик
ва
судловлилик
масалаларига
оид
қонунчиликдаги
бўшлиқларни
тўлдирилиши
ўз
навбатида
фуқароларнинг
сансалорлик
ва
ортиқча
вақт
йўқотилишини
олди
олинишига
ҳамда
мулкий
ва
номулкий
ҳуқуқларини
судлар
томонидан
ўз
вақтида
,
қонуний
,
адолатли
ва
асосли
ҳал
қилинишини
амалда
кафолатлайди
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
, 2016
й
., 40-
сон
, 467-
модда
; 2017
й
., 37-
сон
,
982-
модда
2. http://lex.uz.
3.
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
процессуал
кодекси
. –
Т
.:
Адолат
, 2016. – 400
б
.
4.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиснинг
Ахборотномаси
, 2017
й
., 15-
сон
, 242
модда
.
5. “
Ўзбекистон
Республикаси
Интеллектуал
мулк
агентлигининг
Апелляция
кенгаши
тўғрисида
”
Низом
.
6.
Данилова
.
И
.
А
.
К
вопросу
о
подведомственности
и
подсудности
дел
по
спорам
об
интеллектуальных
правах
.//
Право
, 2012. –
С
.115.
7.
Маргунова
Е
.
А
.
Судебная
защита
интеллектуальных
прав
.
Вестник
университета
имени
О
.
Е
.
Кутафина
. –
№
9. – 2015. –
С
. 87-96.
8. cafc.uscourts.gov
9. bundespatentgericht.de
10. ip.courts.go.jp
Ф
.
Хасанова
,
ЖИДУ
Халқаро
хусусий
ва
фуқаролик
ҳуқуқи
кафедраси
катта
ўқитувчиси
ИНГЛИЗ
ҲУҚУҚИ
БЎЙИЧА
ШАРТНОМАВИЙ
ЖАВОБГАРЛИКДАН
ОЗОД
ҚИЛИШ
ВА
“
ФРУСТРАЦИЯ
”
ДОКТРИНАСИ
Аннотация
:
ушбу
мақола
инглиз
ҳуқуқи
бўйича
шартномавий
жавобгарликдан
озод
қилиш
масалаларига
ҳамда
“
фрустрация
”
доктринасининг
моҳитини
очиб
беришга
бағишланган
.
Унда
инглиз
ҳуқуқи
бўйича
шартноманинг
моҳияти
,
шартнома
шартлари
бажарилмаганда
вужудга
келадиган
жавобгарликнинг
ўзга
хослиги
ва
жавобгарликдан
озод
қилиш
асослари
ва
шартлари
ўрганиб
чиқилди
.
Мақолада
инглиз
суд
прецеденти
билан
бир
қаторда
Англия
қонунчилиги
ҳам
кенг
қўлланилди
.
Калит
сўзлар
:
инглиз
ҳуқуқи
,
умумий
ҳуқуқ
,
шартнома
,
фрустрация
,
“
мутлақ
шартнома
”,
имконсизлик
,
мавжуд
бўлмаслик
,
олдиндик
кўра
билмаслик
.
Аннотация
:
данная
статья
посвящена
вопросам
освобождения
от
договорной
ответственности
по
ан
-
глийскому
праву
,
также
раскрытию
сущности
доктрины
«
фрустрация
».
В
ней
изучены
сущность
договора
,
особенность
ответственности
за
неисполнение
дого
-
ворных
обязательств
также
основания
и
условия
освобождения
от
ответственности
по
английскому
праву
.
В
статье
широко
использованы
как
судебные
прецеденты
,
так
и
законодательство
Англии
.
Ключевые
слова
:
английское
право
,
общее
право
,
договор
,
фрустрация
,
теория
“
абсолютного
договора
”,
невозможность
,
отсутствие
,
непредсказуемый
.
Annotation:
this article is devoted to the issues of ex-
emption from contractual liability in English law, as well as
the exposure of the essence of the doctrine of "frustra-
tion". The essence of the contract, the peculiarity of liability
for non-performance of contractual obligations, as well as
the grounds and conditions for exemption from liability
under English law has been studied. Both judicial prece-
dents and English law have been widely used in this arti-
cle.
Key words:
english law, common law, con-
tract, frustration, theory of absolute contract,
impossibility, unavailability, unforeseeable.
Инглиз
ҳуқуқи
бўйича
шартнома
бу
–
тарафлар
ўзлари
учун
олган
ваъда
ёки
ваъдалар
мажмуасидир
[1].
Умумий
ҳуқуқ
тизимида
мажбуриятни
бажармаганлик
учун
жавобгарликдан
озод
қилиш
масаласининг
моҳиятини
тушуниш
учун
аввал
“
ваъда
”
нима
эканлигини
тушиниб
етишимиз
керак
. “
Ваъда
” –
шартнома
бўйича
бирор
ҳаракатни
амалга
ошириш
ёки
уни
амалга
оширишдан
ўзини
тийишдир
.
Ваъда
берган
тараф
,
ваъданинг
пердмети
ҳисобланган
ҳаракатни
амалага
ошириш
ёки
ҳаракатдан
ўзини
тийиш
учун
тўлиқ
ва
сўзсиз
жавобгарликни
ўз
бўйнига
олади
.
Жавобгарлик
фақатгина
шартномада
назарда
тутилсагина
чекланиши
мумкин
.
Шартномада
жавобгарликнинг
чегараси
белгиланмаган
бўлса
,
ваъда
берган
тараф
уни
бажармаганлиги
учун
ҳар
қандай
шароитда
ҳам
жавобгар
бўлиб
қолаверади
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
48
Демак
,
шартнома
мақсадига
эришишга
тўсқинлик
қиладиган
ҳолатни
олдиндан
кўра
олмаганликлари
уларни
шартномани
ижро
этишдан
озод
қилмаслиги
керак
[2].
XIX-
асрнинг
охирларигача
инглиз
ҳуқуқида
юқорида
келтирилган
мазмундаги
мутлақ
шартнома
доктринаси
ҳукм
суриб
келган
.
Ўша
пайтда
шартнома
шартлари
мутлақ
ҳисобланган
ва
кейинчалик
вужудга
келган
ҳодисалар
шартнома
шартини
ижро
этмаслик
учун
асос
бўлмаган
[3].
Тарафлар
шартнома
бўйича
мажбуриятларини
ўзларига
боғлиқ
бўлмаган
ташқи
ҳолатлар
туфайли
ҳам
ижро
этолмасаларда
,
жавобгарликдан
озод
қилинмаган
.
Мажбуриятини
бажармаган
ва
бу
орқали
кредиторнинг
ҳуқуқларини
бузган
қарздор
унинг
олдида
мажбуриятини
ижро
эта
олмаганлигининг
барча
оқибати
учун
жавобгар
бўлади
.
Инглиз
ҳуқуқининг
шартномавий
жавобгарлик
масаласи
бўйича
ўзига
хослиги
қуйидагиларда
намоён
бўлади
: 1)
умумий
ҳуқуқ
бўйича
(“
адолат
ҳуқуқи
”
бундан
мустасно
)
кредитор
қарздордан
мажбуриятни
асл
ҳолда
бажаришни
эмас
,
балки
мажбурият
ижро
этилмаганлиги
натижасида
унга
етказилган
зарар
учун
товон
талаб
қилиши
мумкин
; 2)
ижрони
амалга
оширишнинг
кейинчалик
имкони
йўқлиги
,
қарздорни
ижро
эта
олмаганлиги
учун
жавобгарликдан
озод
қилмайди
.
Инлиз
ҳуқуқи
шартнома
шарти
бузилганда
кредитор
ҳуқуқини
ҳимоя
қилишнинг
энг
мос
усули
зарарни
қоплаш
деб
ҳисоблайди
.
Қоидаларда
жабр
кўрган
тараф
йўқотишлари
учун
товон
олиш
кераклиги
белгиланган
[4].
Шартнома
ижро
этилмаганлиги
сабабли
кредиторнинг
бузилган
ҳуқуқлари
зарарни
қоплашни
талаб
қилиш
орқали
ҳимоя
қилиниши
бугунги
кунда
ҳам
бошқа
ҳимоя
усулларига
қараганда
кенг
қўлланилади
.
Агар
қарздор
шартномани
асл
ҳолида
бажариш
учун
жавобгар
бўладиган
бўлса
,
кейинчалик
шарномани
бажариш
имкониятининг
йўқолиши
қарздорни
жавобгарликдан
озод
қилади
.
Аммо
,
шартномавий
жавобгарлик
кафолат
ҳарактерига
эга
бўлса
,
яъни
шартнома
бўйича
мажбурият
олган
тараф
шартнома
тузилгандан
сўнг
қандай
ўзгариш
бўлишидан
қатъий
назар
унинг
ижроси
учун
жавобгар
бўлса
,
қарздор
зарарни
қоплаш
мажбуриятига
эга
бўлса
,
кейинчалик
шартнома
шартини
бажаришнинг
имконияти
йўқолган
тақдирда
ҳам
қарздор
жавобгарликдан
,
яъний
зарарни
қоплашдан
озод
қилинмайди
.
Чунки
объектив
маънода
зарарни
пул
кўринишида
қоплашни
ҳар
қачон
амалга
оширса
бўлади
.
1873-
йилда
Англияда
амалга
оширилган
суд
соҳасидаги
ислоҳатдан
сўнг
“
умумий
судлар
”
ва
“
адолат
судлари
”
қўшиб
юборилди
.
Шундан
сўнг
“
адолат
ҳуқуқи
”
да
мавжуд
шартномани
асл
ҳолида
бажаришни
(Specific Performance)
талаб
қилиш
орқали
кредитор
бузилган
ҳуқуқларини
тиклаши
умумий
судларда
ҳам
қўлланила
бошланди
.
Аммо
,
кредиторнинг
ушбу
талабини
қондириш
судьянинг
ихтиёрига
боғлиқ
бўлган
[5].
Кредиторнинг
бузилган
ҳуқуқини
ҳимоя
қилишнинг
ушбу
усули
кўп
чеклашларга
учраган
ва
учраб
келмоқда
[6].
Фақат
бир
ҳолатдагина
,
яъни
шартноманинг
ижросида
кредитор
ёки
қарздорнинг
шахси
муҳим
бўлган
ҳоллардагина
судья
уни
қўллайди
.
Қолган
ҳолларда
бу
судьяларнинг
ҳуқуқидир
.
Судьяларнинг
мажбуриятни
асл
ҳолда
бажариш
талабини
қондириш
ҳуқуқи
ҳатто
норматив
ҳужжатда
ҳам
белгилаб
қўйилган
. 1979
йилда
қабул
қилинган
“
Товарлар
олди
-
сотдиси
тўғрисида
”
ги
Қонунинг
52-
моддаси
1-
банди
қуйидаги
норма
ўрнатилган
: “
Белгиланган
ёки
ўрнатилган
товарларни
топшириш
юзасидан
шартноманинг
ҳар
қандай
шарти
бузилганда
,
даъвогарнинг
талабига
асосан
суд
,
агар
буни
мақсадга
мувофиқ
деб
ҳисобласа
,
ўз
қарорида
ёки
буйруғида
жавобгарга
товарни
топшириш
ўрнига
зарарни
қоплаш
ҳуқуқини
бермаган
ҳолда
шартнома
асл
ҳолида
бажарилиши
кераклигини
белгилаши
мумкин
” [7].
Юқорида
айтганимиздек
, 19-
асрнинг
охирларигача
мажбуриятни
кейинчалик
бажариш
имкониятининг
мавжуд
эмаслиги
,
тарафни
жавобгарликдан
озод
этмайди
деган
қоида
ҳукм
сурган
.
Ушбу
тамойил
Paradine v Jane (1647
йил
)
иши
прецедентида
ўрнатилган
.
Ушбу
иш
натижаси
бўйича
судья
қуйидагича
қарор
қилган
:
“
шахс
ўзи
тузган
шартномасида
ўзига
мажбурият
ва
жавобгарлик
олган
бўлса
,
ҳар
қандай
ҳолатда
ҳам
шахс
уни
ижро
этиши
керак
”
[8].
Судья
ушбу
қарорини
,
шартномага
киришаётганда
тараф
содир
бўлиши
мумкин
бўлган
оқибатлар
шартномада
назарда
тутиши
ва
шартномада
қарздорни
жавобгарликдан
озод
этувчи
ҳолатлар
ҳақида
келишиб
олиши
кераклиги
билан
асослаган
.
Судьянинг
фикрича
шартномада
келишиб
олинмаган
барча
бошқа
ҳолатлар
учун
қарздор
тўлиқ
жавобгар
бўлади
ва
кейинчалик
вужудга
келадиган
ижронинг
имконсизлиги
,
жумладан
,
табий
ҳодисалар
–
“
Худонинг
ишлари
” (the Act of God),
содир
бўлса
ҳам
жавобгарликдан
озод
қилимайди
.
Инглиз
ҳуқуқига
енгиб
бўлмас
куч
тушунчаси
ёддир
.
“Act of God”
фақатгина
“
тўсатдан
содир
бўладиган
,
ўта
кучли
ва
енгиб
бўлмайдиган
,
оқилона
ҳаракатлар
орқали
олдиндан
кўриб
бўлмайдиган
ва
олдини
олиб
бўлмайдиган
табият
ҳодисаларини
”
қамраб
олади
[9].
Инглиз
ҳуқуқи
бўйича
“
форс
-
мажор
”
категорияси
ҳам
мавжуд
эмас
,
аммо
шартноманинг
ижроси
имконсизлик
туфайли
,
яъни
“
фрустрация
”
сабабли
амалга
оширилмаса
,
тараф
жавобгарликдан
озод
қилиниши
мумкин
[10].
Шартнома
фрустрацияси
доктринасини
қўллаш
учун
мезон
“
шартнома
тузилганидан
сўнг
ҳолатнинг
кескин
ўзгариши
натижасида
тарафлар
даставвал
муносабатга
киришган
шартноманинг
асоси
йўқолиши
ва
янги
шартнома
вужудга
келиши
”
да
ҳисобланади
.
Фрустрация
доктринаси
“
мутлақ
шартнома
”
доктринасига
чек
қўйди
десак
,
муболаға
бўлмайди
.
1863
йилда
Англия
прецедентида
ўша
пайтга
қадар
мавжуд
бўлиб
келган
қарздор
ҳар
қадай
ҳолатда
ҳам
зарарни
қоплаш
мажбуриятидан
озод
қилинмайди
деган
тамойилга
чек
қўйган
иш
кўриб
чиқилди
. Taylor v
Caldwell
иши
бўйича
Caldwell & Bishop Taylor & Lewis
га
тўрт
кунга
(1861
йилнинг
17
июни
, 15
июли
, 5
ва
19
августи
)
ўзига
тегишли
боғ
ва
концерт
залини
кунига
100
фунт
стерлинг
тўлаш
шарти
билан
ижарага
берган
.
Taylor & Lewis
ижарага
олган
жойида
концер
билан
бир
қаторда
турли
кўнгилочар
тадбирлар
ўтказишни
ҳам
режалаштирган
эди
.
Аммо
,
шартномани
ижро
этиш
муддати
келгунга
қадар
,
яъни
1861
йил
11
июн
куни
тарафларнинг
айбидан
ташқари
концерт
биноси
ёниб
кетди
. Taylor & Lewis Caldwell & Bishop
ни
ижарага
берилган
концерт
залини
топширмаганлиги
учун
судга
даъво
билан
мурожат
қилди
.
Суд
қарздорни
жавобгарликдан
озод
қилди
.
Судья
лорд
Блэкбернинг
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
49
фикрига
кўра
тарафлар
тузган
шартнома
“
позитив
”
1
ҳисобланганлиги
ва
концерт
залининг
ёниб
кетишида
тарафларнинг
айби
йўқили
сабабли
ижарага
берувчи
ўз
мажбуриятини
бажармаганлиги
учун
жавобгар
ҳисобланмайди
.
Шундай
қилиб
,
ушбу
иш
фрустрация
доктринасига
асос
солди
[11].
Аслида
фрустрация
деганда
жавобгарликдан
озод
қилиш
тушинилмайди
.
Фрустрация
–
бу
шартномадан
ташқари
ҳолатлар
сабабли
уни
ижросини
имконсиз
қилишдир
[12].
Демак
,
фрустрация
деганда
тарафларга
боғлиқ
бўлмаган
маълум
сабабларга
кўра
шартномани
бекор
қилишни
тушинишимиз
керак
.
Умумий
ҳуқуқ
бўйича
шартнома
фрустрация
қилинган
деб
топилса
,
тарафлар
жавобгарликдан
озод
қилинади
.
Яъни
,
ёки
шартнома
фрустрация
қилинади
ва
тарафлар
жавобгарликдан
озод
этилади
ёки
улар
ўзаро
мажбуриятлар
юзасидан
боғланганларича
қоладилар
ва
мажбуриятни
ижро
этмаганликлари
учун
жавобгар
бўлиб
қолаверадилар
[13].
Инглиз
ҳуқуқида
вақтинчалик
имконсизлик
,
яъни
маълум
ҳодисанинг
маълум
вақт
мобайнида
шартнома
ижросига
таъсир
этиш
ва
шартномани
қисман
фрустрация
қилиш
тушунчалари
мавжуд
эмас
.
Умумий
ҳуқуқ
бўйича
жавобгарликдан
озод
қилувчи
фрустрация
доктринасига
ягона
ёндашув
мавжуд
эмас
.
Маълум
олимлар
умумий
ҳуқуқ
тизими
бўйича
шартномавий
жавобгарликдан
озод
қилишда
фрустрация
доктринаси
билан
бир
қаторда
имконсизлик
доктринаси
ҳам
мавжуд
деб
ҳисоблайди
.
Масалан
, Larry A. DiMatteo
умумий
ҳуқуқ
шартнома
тарафларини
жавобгарликдан
озод
қилиш
учун
имконсизлик
ва
фрустрация
доктриналарини
яратган
деб
ҳисоблайди
[14].
Баъзи
олимлар
эса
шартномани
ижро
этишнинг
имконсизлиги
коцепциясини
кенгроқ
ва
у
форс
-
мажор
,
фрустрация
доктриналарини
ҳамда
“
тўсиқ
сабабли
жавобгарликдан
озод
қилиш
”
тушунчасини
қамраб
олади
деб
ҳисоблайди
[15].
Эдвин
Пил
юқорида
келтирилган
фиклардан
фарқли
равишда
жавобгарликдан
озод
қилишда
фақатгина
фрустрация
доктринасини
мавжудлигини
таъкидлайди
,
имконсизликни
эса
шартнома
фрустрация
бўлиши
учун
асослардан
бири
деб
ҳисоблайди
[16].
Фрустрация
ҳодисларининг
бир
қанча
турлари
(
асослари
)
мавжуд
,
яъни
имконсизлик
,
қонун
нормаларининг
ўзгариши
,
мақсаднинг
мавжуд
бўлмай
қолиши
,
деб
ҳисоблайди
яна
бир
ғарб
олими
[17].
Фикримизча
ушбу
икки
қараш
фрустрацияга
тўғри
ёндашиш
ҳисобланади
.
Умумий
ҳуқуқ
бўйича
шартнома
фрустрация
қилинган
деб
топишнинг
бир
қанча
асослари
мавжуд
деб
айтиб
ўтдик
.
Қуйида
уларни
ёритиб
ўтамиз
.
Шартнома
фрустрация
бўлишининг
биринчи
асоси
бу
–
имконсизликдир
(impossibility),
яъни
,
тарафда
шартнома
бўйича
ўз
мажбуриятини
амалга
ошириш
имконининг
йўқолишидир
.
Бунга
турли
асослар
сабаб
бўлиши
мумкин
.
Лекин
шартномани
ижро
этиш
имконсизлигининг
вужудга
келиши
ҳар
доим
ҳам
тарафни
жавобгарликдан
озод
қилмайди
.
Тарафга
хавфнинг
ўтиши
ёки
шартномани
бузганлиги
учун
1
Позитив
шартнома
деганда
шартномада
тарафларнинг
кучайтирилган
ёки
мутлақ
мажбурияти
белгиланмаган
шартномани
назарда
тутилган
.
Яъни
,
агар
“
тарафлар
ўз
шартномасида
уни
ижро
эта
олмаслик
уларнинг
айбидан
ташқари
бўлса
ҳам
жавобгар
бўлади
”
деб
белгилаганларида
эди
,
судъя
қарздорни
жавобгарликдан
озод
қила
олмасди
.
қатъий
жавобгарлик
белгиланган
ҳолларни
мисол
қилиб
келтиришимиз
мумкин
[18].
Шартномани
ижро
этишни
имконсиз
қиладиган
асослардан
бири
маълум
ашёларнинг
,
яъни
шартнома
объекти
ҳисобланган
ашёнинг
нобуд
бўлиши
.
Юқорида
келтириб
ўтилган
Taylor v Caldway
ишида
ижара
объектининг
нобуд
бўлиши
шартномани
ижро
этишни
имконсиз
қилганини
кўриб
чиқдик
.
Аммо
,
шу
ўринда
шартнома
объектининг
нобуд
бўлиши
унинг
нобуд
бўлиши
пайтида
хавф
кимда
бўлганлиги
аҳамиятли
эканлигини
айтиб
ўтишимиз
керак
. “
Товарлар
олди
-
сотдиси
тўғрисида
”
ги
Қонунинг
20(1)-
моддасига
асосан
,
агар
тарафлар
бошқача
қоида
белгиламаган
бўлсалар
,
товарнинг
нобуд
бўлиш
хавфи
сотиб
олувчига
мулк
ҳуқуқи
билан
бирга
ўтади
.
Товарга
нисбатан
мулк
ҳуқуқи
эса
у
сотиб
олувчига
етказиб
берилгунга
қадар
ўтиши
мумкин
(
яъни
,
шартнома
тузилган
пайтдан
бошлаб
) [19].
Агар
товар
нобуд
бўлган
пайтда
сотиб
олувчига
хавф
ўтган
бўлса
,
шартнома
фрустрация
бўлган
деб
ҳисобланмайди
,
аксинча
сотиб
олувчи
товарни
олмасада
унинг
учун
ҳақ
тўлаши
керак
бўлади
,
сотувчи
эса
товарни
етказиб
бериш
мажбуриятидан
озод
қилинади
.
Аммо
товар
хавф
сотиб
олувчига
ўтгунга
қадар
нобуд
бўлса
ва
ушбу
товар
махсус
(
яъни
,
хусусий
аломатларга
эга
ашё
бўлса
)
товар
бўлса
ёки
товар
маълум
манбадан
олиниши
керак
бўлган
бўлса
ва
ушбу
манбадаги
барча
товарлар
нобуд
бўлган
бўлса
,
шартнома
фрустрация
қилинган
деб
топилади
.
Агар
товар
ушбу
келтирилган
икки
мезонга
жавоб
бермаса
ва
товарнинг
хусусияти
шартномада
белгиланган
бўлса
,
хавф
сотиб
олувчига
ўтгунга
қадар
товарнинг
нобуд
бўлганлиги
сабабли
шартнома
фрустрация
бўлган
деб
топилмайди
.
Аксинча
,
сотувчи
шартномада
белгиланган
хусусиятларга
жавоб
берувчи
бошқа
товарларни
сотиб
олувчига
етказиб
беришга
мажбур
ҳисобланади
.
Шартнома
ижросини
имконсиз
қиладиган
кейинги
икки
асос
бу
-
тарафлардан
бирининг
вафот
этиши
(
тугатилиши
)
ёки
шартномани
ижро
этиш
учун
шахсда
лаёқатнинг
йўқолиши
2
.
Ушбу
икки
сабаб
асосан
“
шахсий
”,
яъни
тарафларнинг
шахси
аҳамиятли
бўлган
шартномаларда
кўп
учрайди
.
Аммо
тижорат
шартномаларида
ҳам
баъзан
тарафлардан
бирининг
шахси
шартнома
учун
аҳамиятли
ҳисобланади
[20].
Шартнома
ижросини
имконсиз
қиладиган
яна
бир
асос
“unavailability”
бўлиб
,
ўзбек
тилига
“
имкониятнинг
мавжуд
эмаслиги
”, “
мумкин
бўлмаслик
”, “
яроқсиз
бўлиб
қолиш
”
деб
таржима
қилинади
.
Шартнома
,
унинг
ижроси
учун
аҳамиятли
ҳисобланган
предмет
,
объект
нобуд
бўлмасада
ёки
шахс
вафот
этмасада
,
шахс
шартнома
шартини
ижро
этиш
лаёқатини
доимга
йўқотмасада
,
шартнома
предмети
,
объекти
ва
тарафнинг
шартнома
шартига
эришиш
учун
яроқсиз
бўлиб
қолиши
шартномани
фрустрация
қилиш
учун
асос
бўлиши
мумкин
[21].
Масалан
,
товарлар
реквизиция
қилинса
,
шартноманинг
предмети
нобуд
бўлмайди
,
аммо
энди
ушбу
товарлардан
шартномани
ижро
этиш
учун
фойдаланиб
ҳам
бўлмайди
.
Баъзан
ҳодиса
шартнома
ижроси
амалга
оширилиши
керак
бўлган
пайтдагина
мавжуд
бўлади
ва
бунда
ижро
этиш
вақтинчалик
мумкин
бўлмай
қолади
.
Бундай
ҳолларда
шартнома
учун
ижро
муддати
аҳамиятли
бўлсагина
2
Умумий
ҳуқуқ
нормалари
бўйича
шартномани
ижро
этиш
учун
лаёқатнинг
(incapacity)
йўқолишида
фақат
муомала
лаёқатини
йўқотиш
тушунилмайди
,
балки
жисмоний
шахснинг
жароҳат
олишини
ҳам
назарда
тутади
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
50
шартнома
фрустрация
қилинган
деб
топилиши
мумкин
.
Шартномада
ижро
муддати
қатъий
қилиб
белгиланмаган
бўлсада
,
бироқ
ижро
этишнинг
имкони
узоқ
муддат
давомида
мавжуд
бўлмаса
ҳам
,
шартнома
фрустрация
қилинган
деб
топилиши
мумкин
.
Бундай
асосга
яна
бир
мисол
ижро
кечиктирилгандан
сўнг
вазиятнинг
ўзгариши
натижасида
шартномани
ижро
этиши
керак
бўлган
тараф
уни
ижро
этадиган
бўлса
,
унга
жуда
катта
миқдорда
зарар
етиши
мумкинлигидир
.
“Failure of a particular source”,
яъни
“
маълум
манбаларнинг
мавжуд
бўлмай
қолиши
”
шартнома
ижросини
имконсиз
қиладиган
кейинги
асос
ҳисобланади
.
Мисол
учун
маълум
ҳосил
учун
олдиндан
келишилган
бўлса
ва
қурғоқчилик
натижасида
ҳосил
олинмаган
бўлса
ёки
товарни
чет
элдан
импорт
қилиниши
керак
бўлган
бўлса
ва
чет
давлатида
уруш
,
экспортга
чеклов
натижасида
товарлар
сотучига
етиб
келмаса
.
Шартномани
ижро
этиш
усулининг
имконсизлиги
шартнома
ижро
этишни
имконсиз
қилувчи
яна
бир
асосдир
. Nicholl and Knight V Ashton
иши
бўйича
тарафлар
пахта
уруғини
сотиш
бўйича
шартнома
тузганлар
ва
ушбу
шартномада
товар
Орландо
кемасида
Мисрдан
Европага
етказилиши
белгилаб
қўйган
.
Аммо
,
Орландо
Болтиқ
денгизига
етганда
сув
сатҳи
кам
бўлганлиги
учун
лойга
тиқилиб
қолган
ва
белгиланган
жойга
муддатида
етиб
келмаган
.
Ушбу
шартнома
фрустрация
бўлган
деб
топилган
,
чунки
шартномада
товарни
қандай
етказиш
,
яъни
қайси
кемага
отриш
аниқ
белгилаб
қўйилган
эди
.
Агар
шартномага
кеманинг
номи
киритилмаганда
эди
сотувчи
мажбуриятини
бажармаганлиги
учун
,
ҳатто
унга
ташқи
таъсир
сабабчи
бўлган
бўлса
ҳам
,
жавобгар
бўлар
эди
.
Шартномани
ижро
этишнинг
имконсизлиги
ўз
-
ўзидан
уни
фрустрация
бўлишига
олиб
келмайди
.
Бунинг
учун
маълум
талаблар
бўлиши
керак
[22].
Фрустрация
доктринасининг
,
баъзи
масалалари
норматив
ҳужжат
орқали
ҳам
тартиб
солинган
бўлсада
,
шартнома
фрустрация
қилинган
деб
топилиши
учун
мезонлар
қонунчиликда
ўз
аксини
топмаган
.
Жумладан
, 1943
йилда
қабул
қилинган
Ислоҳат
тўғрисида
қонунда
(
Фрустрация
қилинган
шартнома
)
(Law Reform (Frustrated Contracts) Act)
шартнома
фрустрация
қилинган
деб
топилиши
учун
қандай
талаблар
бўлиши
кераклиги
ҳақида
ҳеч
қандай
қоида
келтирилмаган
бўлсада
,
унда
фақат
шартнома
фрустрация
қилинган
деб
топилиш
оқибатлари
белгиланган
.
Демак
,
Англия
қонунчилиги
шартнома
фрустрация
бўлган
деб
топиш
бўйича
якуний
ҳулосага
келиш
ҳуқуқини
судьяларда
қолдирган
.
Шу
кунга
қадар
прецедентлар
орқали
фрустрация
доктринасининг
асосий
белгилари
шакилланган
.
Унга
кўра
ҳодиса
қуйидаги
талабларга
жавоб
бериши
керак
[23]:
−
вазиятнинг
ўзгариши
ёки
ҳодиса
ташқи
характерга
эга
бўлиши
керак
;
−
ҳодиса
ўз
ичига
тараф
олган
мажбуриятини
тубдан
ўзгартириб
юборадиган
даражада
кескин
ўзгарган
вазиятни
олиши
керак
;
−
ҳодиса
,
уни
содир
бўлишидан
манфаатдор
бўлган
тарафнинг
ҳаракати
натижасида
вужудга
келмаган
бўлиши
керак
;
−
ҳодиса
,
уни
содир
бўлишидан
манфаатдор
бўлган
тарафнинг
айби
ёки
хатоси
сабабли
вужудга
келмаган
бўлиши
керак
.
Бошқача
қилиб
айтадиган
бўлсак
,
юқорида
шартнома
ижросини
имконсиз
қиладиган
ҳолатлардан
бири
содир
бўлса
ҳам
,
фрустрация
доктринаси
қуйида
келтирилган
асосларга
кўра
шартномага
нисбатан
қўлланилмаслиги
мумкин
:
Биринчидан
,
шартномани
ижро
этмаслик
хавфи
шартнома
шартларига
мувофиқ
тарафнинг
зиммасида
бўлса
.
Аммо
баъзан
шартномага
хавфни
кимда
бўлиши
ҳақида
шарт
киритилмаган
бўлсада
,
шартноманинг
табиатига
(
моҳияти
)
кўра
хавф
тарафлардан
бирида
бўлиши
мумкин
;
Иккинчидан
,
шартнома
тузаётган
пайтда
тарафлар
фрустрацияга
олиб
келиши
мумкин
бўлган
ҳодисларни
кўра
билмаган
(unforeseeable),
яъни
инобатга
олмаган
бўлсалар
ёки
бундай
ҳодисалар
содир
бўлишини
олдиндан
инобатга
олиш
иимконияти
бўлмаган
бўлса
.
Аммо
барча
ҳуқуқшунос
олимлар
ушбу
талабнинг
шартномани
фрустрация
қилишга
таъсири
ҳақида
бир
хил
фикрга
эга
эмас
.
Кейинчалик
содир
бўладиган
ҳодисани
шартнома
тузиш
пайтида
маълумлиги
(foreseen)
ёки
уни
олдиндан
кўра
билиш
(foreseeable)
факти
сабабли
шартномани
фрустрация
қилинишига
тўсқинлик
қилмайди
[24].
Ҳодисанинг
олдиндан
маълумлиги
ёки
тарафлар
томонидан
кўра
билиш
мумкинлиги
фақат
бир
тараф
ёки
ҳар
икки
тараф
учун
ҳам
бўлиши
мумкин
.
Ҳолатни
олдиндан
кўра
бўлмаслик
(unforeseeability)
шартномани
фрустрация
қилишга
олиб
келишида
қуйидаги
учта
фактор
мавжуд
бўлиш
керак
.
Биринчидан
,
олдиндан
кўра
бўлмаслик
юқори
даражада
бўлиш
керак
.
Масалан
,
“
Тож
кийдириш
ишлари
”
прецеденти
бўйича
қиролнинг
кексалигини
инобатга
олинадиган
бўлса
,
унинг
касалликка
чалиниш
эҳтимоли
баланд
эди
ва
шу
сабабли
мажбуриятни
бажариш
учун
тўсқинлик
қилиши
мумкин
бўлган
ҳодисани
олдиндан
кўра
билиш
мумкин
эди
.
Иккинчидан
,
тарафлар
маълум
ҳолат
мажбуриятни
бажариш
учун
тўсиқ
бўлиши
мумкинлигини
олдиндан
таҳмин
қилган
бўлсаларда
,
лекин
унинг
ҳажмини
3
кўра
билмаган
бўлишлари
керак
.
Учинчидан
эса
тарафлар
бирор
ҳодисанинг
содир
бўлишини
олдиндан
кўра
билган
бўлсаларда
ва
шартномага
ушбу
ҳодисанинг
содир
бўлиши
шартномани
фрустрация
бўлишига
олиб
келмайди
деб
киритган
бўлсаларда
,
кейинчалик
шартнома
фрустрация
қилиниши
мумкин
.
Бу
мақсаднинг
(
ниятнинг
)
қарама
-
қаршилиги
дейилади
.
Чунки
,
тарафлар
шартномада
вужудга
келиши
мумкин
бўлган
ҳолат
шартномани
фрустрация
қилишга
олиб
келмайди
деб
белгилаган
бўлсаларда
,
улар
ўртасида
хавф
тақсимланмаган
бўлади
[25].
Учинчидан
,
шартномани
ижро
этишга
тўсқинлик
қилувчи
ҳолатлар
тарафлардан
бирининг
ҳаракати
сабабли
вужудга
келмаслиги
керак
.
Агар
шартномани
ижро
этмаслик
ушбу
санаб
ўтилган
ҳолатлардан
бири
сабабли
вужудга
келса
,
фрустрация
доктринаси
қўлланилмайди
ва
тарафлар
жавобгарликдан
озод
қилинмайдилар
.
Юқорида
шартномани
ижро
этиш
имконининг
йўқолиши
шартномани
фрустрация
қилинган
деб
топиш
учун
асос
бўлиши
ҳақида
атрофлича
ўрганиб
чиқилди
.
Аммо
,
шартнома
ижросининг
кейинчалик
имконсиз
бўлиши
шартномани
фрустрация
қилиш
учун
ягона
асос
эмас
.
Қуйидаги
асосларга
кўра
ҳам
3
Бу
ерда
ҳажм
деганда
вужудга
келган
тўсиқ
оқибатларининг
ҳажми
,
тўсиқнинг
даражаси
тушинилмоқда
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
51
шартнома
фрустрация
қилинган
деб
топилиши
мумкин
[26]:
1.
Шартнома
мақсадининг
фрустрация
бўлиши
,
яъни
шартномага
киришилган
пайтда
кўзланган
мақсад
кейинчалик
бирор
ҳодисанинг
содир
бўлиши
натижасида
жуда
ўзгарган
ёки
мақсадга
эришишнинг
имконини
йўқотган
бўлса
.
Ушбу
масала
бўйича
махсус
прецедент
шакилланган
бўлиб
,
инглиз
ҳуқуқида
бу
“
Тож
кийдириш
ишлари
”
деб
юритилади
.
2.
Шартнома
тузилганидан
сўнг
унинг
ижроси
қонуний
жиҳатдан
имконсиз
бўлиб
қолса
.
Бунда
асосан
шартномани
ижро
этиш
давлат
манфатларига
зид
келиши
келмаслигига
боғлиқ
бўлади
.
Масалан
,
уруш
пайтларида
давлат
душманлари
билан
тузилган
шартноманинг
ижро
этилиши
ноқонуний
деб
топилган
.
Англия
ҳуқуқ
тизимида
жавобгарликдан
озод
қилишга
оид
муносабатларда
“Act of God”,
яъни
“
Худонинг
иши
”
деган
тушунча
ҳам
қўлланилади
.
“
Худонинг
иши
”
деганда
фақатгина
табиат
ҳодисалари
тушунилади
.
Аслида
ушбу
тушунча
умумий
ҳуқуқ
тизимида
жавобгарликдан
озод
қилишда
алоҳида
доктрина
ёки
категория
ҳисобланмайди
.
Шунчаки
шартномани
ижро
этиш
имконсизлигининг
асосларидан
бири
сифатида
қаралади
[27].
Аммо
,
табиат
ҳодисаларининг
ўзи
тўғридан
-
тўғри
фрустрация
доктринаси
бўйича
шартномани
ижро
этишни
имконсизлигини
келтириб
чиқармайди
.
Фақатгина
юқорида
келтирилган
асослардан
бирининг
вужудга
келишига
сабабчи
бўлиши
мумкин
.
Адабиётлар
рўйҳати
:
1.
Халфина
Р
.
О
.
Договор
в
английском
гражданском
праве
. –
М
.:
Академия
наук
СССР
. 1959.
– 584
с
.
2. Steadman Jean and Steven Sprague: Common Law
contract law a practical guide for the civil law lawyer. –
Milanofiori Assago: Wolters Kluwer, 2015, pp. 428.
3. Peel, Edwin: The law of the contract. Fourteenth edi-
tion. – London: Sweet&Maxwell, 2015. p.1032.
4. Steadman Jean and Steven Sprague: Common Law
contract law a practical guide for the civil law lawyer. –
Milanofiori Assago: Wolters Kluwer, 2015, p. 587.
5. Steadman Jean and Steven Sprague: Common Law
contract law a practical guide for the civil law lawyer. –
Milanofiori Assago: Wolter Kluwer, 2015, p.607.
6. Peel, Edwin: The law of the contract. Fourteenth edi-
tion. – London: Sweet&Maxwell, 2015. p.1230.
7. http://www.legislation.gov.uk/ukpga/1979/54
8. Peel, Edwin: The law of the contract. Fourteenth edi-
tion. – London: Sweet&Maxwell, 2015. p.1032.
9.
Р
.
О
.
Халфина
.
Договор
в
английском
гражданском
праве
. –
М
.:
Академия
наук
СССР
. 1959.
– 584
с
.
10.
Внешнеэкономические
сделки
:
материально
-
правовое
и
коллизионное
регулирование
/
В
.
А
.
Кана
-
шевский
. –
М
.:
Волтерс
Клувер
, 2008. – 169
с
.
11. Beale Hugh. Cases, materials and text on
CONTRACT LAW. – Oxfordand Portland, Oregon: 2010 –
pages 1107-1110.
12. "The Practical Significance Of The Doctrine Of
Frustration Is Limited", http://www.lawteacher.net/free-law-
essays/contract-law/doctrine-of-frustration.php
13. Beal Hugh (ed.): Cases, materials and text on Con-
tract law. – Oxford and Portland, Oregon: 2010 – p.1106.
14. DiMatteo Larry A. International contracting: Law
and Practice. – The Netherlands, Wolters Kluver: 2013 –
p.264.
15. Beal Hugh (ed.): Cases, materials and text on Con-
tract law. – Oxford and Portland, Oregon: 2010 – p.1094.
16. Peel, Edwin: The law of the contract. Fourteenth
edition. – London: Sweet&Maxwell, 2015. p.1036.
17. Brunner Christoph: Force majeure and Hardship
under General contract principles: Exemption for non-
performance in International Arbitration. – Wolters Kluwer,
2009. p.92.
18. Peel, Edwin: The law of the contract. Fourteenth
edition. – London: Sweet&Maxwell, 2015. p.1037.
19.
Sale
of
Goods
Act
1979
s.18
r.1
http://www.legislation.gov.uk/ukpga/1979/54
20. Kemp v Baerselman (1906
йил
)
иши
бўйича
кўришимиз
мумкин
.
21. Peel, Edwin: The law of the contract. Fourteenth
edition. – London: Sweet&Maxwell, 2015. p.1040.
22. Beal Hugh (ed.): Cases, materials and text on Con-
tract law. – Oxford and Portland, Oregon: 2010 – p.1118.
23. Brunner Christoph: Force majeure and Hardship
under General contract principles: Exemption for non-
performance in International Arbitration. – Wolters Kluwer,
2009. p.92.
24. Sir Guenter TREITEL: Frustration and Force
majeure. Second edition. – London: Sweet and Maxwell,
2004,
р
.506.
25. Brunner Christoph: Force majeure and hardship
under general contract principle. – The Hague.: Wolters
Kluwer Law International, 2009,
р
. 518.
26. Brunner Christoph: Force majeure and Hardship
under General contract principles: Exemption for non-
performance in International Arbitration. – Wolters Kluwer,
2009. p.92.
27. Steadman Jean and Steven Sprague: Common
Law contract law a practical guide for the civil law lawyer.
– Milanofiori Assago: Wolter Kluwer, 2015, p. 511.
