ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
38
Ф
.
А
.
Хасанова
,
ЖИДУ
“
Халқаро
хусусий
ва
фуқаролик
ҳуқуқи
”
кафедраси
катта
ўқитувчиси
С
.
Р
.
Норқуватов
,
ЖИДУ
4-
курс
талабаси
НОУ
-
ХАУ
ТУШУНЧАСИ
ВА
УНИНГ
БОШҚА
ИНТЕЛЛЕКТУАЛ
МУЛК
ОБЪЕКТЛАРИДАН
ФАРҚЛИ
ЖИҲАТЛАРИ
Аннотация
:
Мазкур
мақолада
интеллектуал
мулк
объекти
сифатида
ноу
-
хау
тушунчаси
ва
хусусиятлари
таҳлил
этилган
.
Назарий
қарашлар
ва
айрим
мамлакатлар
тажрибаси
асосида
“
ноу
-
хау
”
тушунчасининг
муаллифлик
таърифи
берилган
.
Калит
сўзлар
:
ноу
-
хау
,
ишлаб
чиқариш
,
интеллектуал
мулк
,
махфийлик
,
тижорат
сири
.
Аннотация
:
В
статье
были
проанализированы
по
-
нятие
и
признаки
ноу
-
хау
как
объекта
интеллектуаль
-
ной
собственности
.
На
основании
изучения
теоретиче
-
ских
взглядов
и
опыта
некоторых
стран
было
сформу
-
лировано
авторское
определение
«
ноу
-
хау
».
Ключевые
слова
:
ноу
-
хау
,
производство
,
интел
-
лектуальная
собственность
,
секретность
,
коммерче
-
ская
тайна
.
Annotation:
This article analysis the concept and
signs of a know-how as intellectual property object. Based
on studying of theoretical views and experience of some
countries author's determination of “know-how” was formu-
lated.
Key words:
kn
о
w-h
о
w, production, intellectual proper-
ty, privacy, commercial secret.
Интеллектуал
мулк
объектлари
сирасига
кирувчи
ошкор
этилмаган
ахборот
туридан
бири
бўлган
ишлаб
чиқариш
сири
ёки
ноу
-
хау
фуқаролик
ҳуқуқининг
алоҳида
махсус
объектларидан
биридир
.
Ноу
-
хау
мил
-
лий
фуқаролик
ҳуқуқимизда
нисбатан
янги
тушунча
бўлишига
қарамасдан
,
бугунги
кунда
ушбу
объект
юза
-
сидан
фуқақролик
ҳуқуқининг
субъектлари
тез
-
тез
му
-
носабатга
киришмоқдалар
.
Ишлаб
чиқариш
сири
ёки
ноу
-
хау
(
инглиз
тилидан
олинган
бўлиб
“kn
о
w-h
о
w”,
яъни
“
қандай
қилишни
би
-
лиш
”
деган
маънони
англатади
) –
турли
хилдаги
ахбо
-
ротлар
:
техникавий
,
ташкилий
,
тижорат
ёки
маълум
бир
билим
,
кўникма
бўлиб
интеллектуал
мулк
турла
-
ридан
бири
ҳисобланади
ва
илк
бор
Буюк
Британияда
сўнгра
АҚШда
қўлланилган
.
Гарчи
ноу
-
хау
институти
ХХ
асрга
келиб
жорий
қилина
бошланган
бўлса
ҳам
,
унинг
пайдо
бўлиши
узоқ
ўтмишга
бориб
тақалади
.
Мисол
учун
,
хитой
чинниси
,
дамашқ
пўлати
ва
бошқа
-
ларни
яратишда
ўрта
аср
ҳунармандлари
махсус
усул
,
услублардан
фойдаланишган
ва
уларни
сир
сақлашган
[1].
Ноу
-
хау
борасида
ҳозиргача
кўплаб
қарашлар
мавжуд
. “
Баъзилар
ноу
-
хауни
“
тижорат
сири
”
билан
синоним
деб
ҳисоблашса
,
бошқалар
ноу
-
хау
учун
махфийлик
аҳамият
касб
этмайди
деган
фикрда
”[2].
Ишлаб
чиқариш
ёки
хизмат
кўрсатиш
,
бошқарув
соҳасида
ишлатиладиган
,
унинг
эгасига
ўзининг
рақобатчиларига
нисбатан
устунликни
таъминлайди
-
ган
,
шунингдек
молиявий
аҳамиятга
эга
бўлган
ҳар
қандай
маълумот
:
формула
,
намуна
,
дастур
,
қурилма
-
дан
фойдаланиш
усули
,
жараён
ноу
-
хау
ҳисобланиши
мумкин
.
Шу
билан
бирга
ноу
-
хаунинг
айрим
ўзига
хос
бир
қатор
хусусиятлари
мавжуд
.
Хусусан
:
а
)
мазкур
маълумотнинг
учинчи
шахсларга
ошкор
этилмаслиги
амалда
ёки
келажакда
тижорат
жиҳати
-
дан
аҳамиятга
эга
бўлиши
;
б
)
мазкур
маълумотдан
эркин
фойдаланишнинг
ҳуқуқий
асослари
мавжуд
эмаслиги
.
Айни
пайтда
бу
маълумотга
айрим
тоифадаги
шахслар
мазкур
маълу
-
мотни
унинг
эгаси
розилиги
ва
ошкор
қилмаслик
шарти
билан
танишиб
чиқиш
ҳуқуқига
эга
,
масалан
,
солиқ
органлари
ходимлари
,
аудиторлар
,
франшизинг
шарт
-
номаси
бўйича
комплекс
лицензиат
ва
бошқалар
;
д
)
мазкур
маълумот
эгаси
унинг
махфийлигини
таъминлаши
керак
.
Юқорида
келтирилган
ноу
-
хаунинг
ўзига
хос
белги
-
ларидан
келиб
чиқиб
шуни
таъкидлаш
мумкинки
,
ноу
-
хауга
бўлган
ҳуқуқ
ўзининг
юридик
табиатига
кўра
ин
-
теллектуал
мулк
объектларининг
бошқа
турлари
(
муа
-
ллифлик
,
турдош
ҳуқуқлар
)
дан
фарқли
ўлароқ
“
мутлақ
”
ҳисобланмайди
[3].
Суд
амалиётида
ноу
-
хаунинг
тижорат
жиҳатидан
аҳамиятга
эга
ёки
эга
эмаслигини
аниқлашда
одатда
икки
мезондан
фойдаланишади
.
Яъни
техника
ва
тех
-
нологияни
қўллашда
ёки
тижоратни
юритишда
ишлаб
чиқариш
сири
қандайдир
янгиликка
эга
ёки
эга
эмасли
-
ги
ёки
мазкур
янгиликлар
ижобий
иқтисодий
натижала
-
рни
келтириб
чиқариши
ёки
чиқармаслиги
.
Таъкидлаш
жоизки
тижорат
аҳамияти
нафақат
техник
ишланмалар
ёки
ечимлар
,
балки
у
ёки
бу
корхонанинг
ривожланиш
дастури
,
тижорат
тадбирларини
ташкил
этиш
режала
-
ри
ҳам
бўлиши
мумкин
.
Ноу
-
хаудан
фақатгина
унинг
эгаси
розилиги
билан
фойдаланиш
мумкин
.
Агарда
истеъмолчи
ҳуқуқлари
бузилиши
ҳолати
юз
берса
ҳам
,
мазкур
маълумотни
ошкор
қилишни
талаб
қилиш
мумкин
эмас
,
чунки
унинг
ошкор
қилиниши
тадбиркорнинг
кейинги
фаолиятида
олиши
мумкин
бўлган
даромаддан
маҳрум
қилиши
мумкин
.
Маълум
бир
ташкилотга
тегишли
ҳар
қандай
маълумот
ҳам
ноу
-
хау
сифатида
қаралмайди
.
Бундай
маълумот
турларига
:
таъсис
ҳужжатлари
,
шунингдек
тадбиркорлик
фаолияти
билан
шуғулланишга
ҳуқуқ
берадиган
ҳужжатлар
(
рўйҳатддан
ўтганлигини
исбот
-
ловчи
гувоҳномалар
,
патент
,
лицензия
),
молиявий
ҳисоботлар
,
солиқ
миқдори
ва
уни
тўлашнинг
тўғрили
-
гини
текшириш
учун
зарур
бўлган
ҳужжатлар
,
тўловга
қобилиятлилик
тўғрисидаги
ҳужжатлар
,
ишчиларнинг
сони
,
таркибини
,
ойлик
маошини
ўзида
акс
эттирган
ҳужжатлар
,
бухгалтерлик
ҳисоботи
ва
бошқаларни
киритиш
мумкин
.
Ноу
-
хау
эгаси
ўзига
қарашли
сирни
муҳофаза
қилиш
чора
-
тадбирларини
кўриши
керак
,
яъни
ноу
-
хау
қонунан
ҳимоя
қилинади
,
башарти
унинг
эгаси
томони
-
дан
муҳофаза
қилинса
.
Шуни
таъкидлаш
жоизки
,
ҳозирда
ноу
-
хаунинг
аниқ
берилган
ва
умумэътироф
этилган
таърифи
мавжуд
эмас
.
Турли
хил
давлатлар
ноу
-
хаунинг
таърифига
ўзининг
миллий
қонунчилигидан
келиб
чиқиб
ёндаша
-
ди
.
Мисол
учун
,
Европа
ҳамжамияти
томонидан
қабул
қилинган
“4087/88
Франшизинг
шартномалари
”
га
бағишланган
регламентида
ноу
-
хауга
“
сир
сақланади
-
ган
,
аҳамиятга
эга
ва
ҳар
қандай
шакл
билан
аниқла
-
надиган
техник
маълумотдир
”[4]
дея
таъриф
берилган
.
Жаҳон
савдо
ташкилоти
томонидан
ишлаб
чиқилган
TRIPS
келишувида
,
инсофсиз
рақобатдан
ҳимоя
қилиш
мақсадида
ташкилотга
аъзо
давлатлар
томонидан
мазкур
келишувга
мувофиқ
ошкор
этилмаган
маълумот
ҳимоя
қилинади
.
Жумладан
,
жисмоний
ва
юридик
шах
-
слар
,
ўзларига
тегишли
бўлган
ошкор
этилмаган
маълумотни
уларнинг
рухсатисиз
ошкор
этиш
,
эгал
-
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
39
лаш
ёки
ишлатилишидан
ҳимоя
қилиш
имкониятига
эга
бўлишади
,
агарда
уларнинг
қонуний
назоратидаги
маълумот
қуйидаги
мезонларга
жавоб
берса
:
а
)
ушбу
маълумот
махфий
бўлиши
,
яъни
махфий
деб
қаралаётган
маълумот
бир
бутун
ёки
аниқ
бир
ша
-
клда
ва
таркибий
қисмлар
жамланмаси
сифатида
намоён
бўлган
,
барчага
маълум
ёки
мазкур
турдаги
маълумот
билан
одатда
муносабатда
бўладиган
шах
-
слар
доираси
учун
номаълум
бўлиши
лозим
;
б
)
махфийлиги
туфайли
тижорат
қимматига
эга
бўлиши
лозим
;
c)
махфийликни
таъминлаш
учун
маълумот
қону
-
ний
назоратида
бўлган
шахс
томонидан
тегишли
чора
-
тадбирлар
кўрилган
бўлиши
лозим
[5].
Шунингдек
,
кўпгина
бошқа
мамлакатларда
ноу
-
хау
“
технология
”
нинг
таркибий
қисми
сифатида
қаралади
.
Ноу
-
хаунинг
асосини
ташкил
қиладиган
маълумот
турли
объектларга
тегишли
бўлиши
мумкин
:
патентла
-
надиган
ёки
патентланмайдиган
ихтиролар
,
мисол
учун
,
компютер
дастурлари
,
формулалар
,
маҳсулотни
синаш
ёки
сифатини
назорат
қилиш
усуллари
ва
ҳ
.
к
.
Мазкур
объектлар
орасидан
“
техник
сир
”
ни
ташкил
этувчи
маълумотларни
ноу
-
хау
сифатида
бевосита
аташ
мақсадга
мувофиқдир
.
Негаки
техник
сир
ишлаб
чиқариш
фаолиятида
юзага
келадиган
ҳар
қандай
тажриба
,
билим
ёки
кўникма
маҳсулини
,
шунигдек
тех
-
никавий
муаммоларнинг
ечимини
назарда
тутади
.
Баъзи
мамлакатларда
ноу
-
хауга
“
тижорат
сири
”
сифатида
қарашади
.
Негаки
тижорат
сири
ҳам
ноу
-
хау
каби
бир
хил
ҳуқуқий
характерга
эга
ва
бир
хил
тар
-
тибда
муҳофаза
қилинади
.
АҚШда
ноу
-
хауни
тижорат
сирининг
таркибий
қисми
деб
ҳисоблашади
ва
уларни
синомим
сифатида
ишлатишади
.
Айни
пайтда
Европа
мамлакатларида
ноу
-
хау
ва
тижорат
сирини
алоҳида
,
бир
-
биридан
қисман
фарқ
қилувчи
тушунчалар
деб
қабул
қилинган
.
Миллий
қонунчилигимизда
ҳам
тижо
-
рат
сири
тушунчаси
мавжуд
бўлиб
“
учинчи
шахсларга
номаълумлиги
сабабли
фан
-
техника
,
технология
,
ишлаб
чиқариш
,
молия
-
иқтисодиёт
соҳаларида
ҳамда
бошқа
соҳаларда
тижорат
қимматига
эга
бўлган
,
қону
-
ний
асосда
эркин
фойдаланилмайдиган
ахборот
бўлиб
,
ушбу
ахборот
мулкдори
унинг
махфийлигини
муҳофаза
қилиш
бўйича
чора
-
тадбирларни
кўради
”[6].
Аммо
миллий
қонунчилигимизда
ноу
-
хау
ва
тижорат
сири
тушунчалари
ўртасидаги
аниқ
фарқ
келтирилма
-
ган
.
Бу
тушунчалар
бир
-
биридан
қисаман
фарқ
қилади
.
Хусусан
,
тижорат
сири
ноу
-
хауга
нисбатан
умумий
ту
-
шунчадир
.
У
ишлаб
чиқариш
соҳасида
эгасига
устун
-
ликни
ва
молиявий
даромад
келтириши
мумкин
бўлган
исталган
маълумот
,
бошқариш
усули
,
ташкилий
маса
-
лалардаги
қарорлар
.
Ноу
-
хау
эса
нисбатан
тор
тушун
-
ча
бўлиб
,
кўпроқ
илмий
-
техникавий
фаолият
натижа
-
лари
,
методлар
,
ишлаб
чиқариш
билан
боғлиқ
жара
-
ёнлар
тўғрисидаги
маълумотлардир
[7].
Ишлаб
чиқариш
сири
ҳисобланган
ноу
-
хау
бошқа
интеллектуал
мулк
турларидан
ўзига
хос
жиҳатлари
билан
ажралиб
туради
.
Биринчидан
,
бошқа
интеллектуал
мулк
турларига
қараганда
ноу
-
хау
универсаллиги
билан
ажралиб
ту
-
ради
.
Ноу
-
хауга
тадбиркорлик
субъектига
тегишли
ишлаб
чиқариш
билан
боғлиқ
турли
-
туман
маълумот
-
лар
,
технологик
билимлар
,
бошқарувга
,
молияга
оид
тактик
маълумотлар
кириши
мумкин
.
Иккинчидан
, “
ноу
-
хау
”
интеллектуал
мулк
объекти
сифатида
расмий
муҳофаза
қилишни
,
давлат
рўйхати
-
дан
ўтишни
ёки
бошқа
юридик
хатти
-
ҳаракатларни
амалга
оширишни
,
шунингдек
давлат
божи
тўлашни
талаб
қилмайди
.
Ноу
-
хау
сифатида
эътироф
этилади
-
ган
,
патентланиши
мумкин
бўлган
маълумотларни
баъзида
унинг
мулкдори
патентлашни
ёки
ошкор
этишни
истамаслиги
мумкин
.
Шу
туфайли
ноу
-
хаунинг
ихтиродан
фарқлайдиган
жиҳати
–
муҳофаза
ҳужжати
,
яъни
патент
олишни
талаб
қилмаслигидадир
.
Учинчидан
,
халқаро
тажрибада
ноу
-
хау
муҳофаза
-
сининг
алоҳида
турлари
мавжуд
эмас
.
Ноу
-
хауни
ҳимоя
қилишда
ихтиролар
ва
бошқа
интеллектуал
мулк
объектларига
нисбатан
қўлланиладиган
муҳофа
-
за
воситалари
ишлатилади
.
Чунингдек
,
фуқаролик
ҳуқуқида
мавжуд
нормалар
,
хусусан
,
ҳалол
рақобат
,
шартномага
,
деликт
муносабатларига
оид
ва
ҳамда
жиноят
ҳуқуқи
нормалари
қўлланилади
.
Тўртинчидан
,
ноу
-
хау
мутлақ
ҳуқуқ
объекти
ҳисо
-
бланмайди
.
Ҳар
қандай
юридик
ва
жисмоний
шахс
агарда
ўз
кучи
ва
воситалари
билан
очиқ
маълумотдан
ноу
-
хауни
яратган
ёки
уни
эгасидан
инсофли
тарзда
қўлга
киритган
бўлса
,
ундан
чекловларсиз
фойдлала
-
ниши
мумкин
.
Айни
бир
ноу
-
хауга
икки
тадқиқотчи
қонуний
асосда
ҳеч
қандай
тўсиқларсиз
эгалик
қилиши
ёки
тасарруф
қилиши
мумкин
.
Бизнинг
фикримизча
ҳозирги
фан
-
техника
тараққиёти
ва
ишлаб
чиқариш
-
нинг
жадал
ривожи
даврида
икки
мустақил
хўжалик
юритувчи
субъектнинг
айни
бир
ноу
-
хау
ни
яратиши
тобора
одатий
ҳолга
айланиб
бормоқда
.
Мазкур
хўжа
-
лик
субъектлари
ноу
-
хауни
инсофли
эгаллаган
тақдир
-
да
уларга
тенг
миқдорда
юридик
муҳофаза
таъминла
-
нади
.
Ишлаб
чиқариш
сири
(
ноу
-
хау
)
нинг
бошқа
интел
-
лектуал
мулк
турларидан
ажратиб
турадиган
фарқли
жиҳатларидан
яна
бири
уни
муҳофаза
қилишнинг
муд
-
датсизлиги
.
Ишлаб
чиқариш
сирини
муҳофаза
қилиш
токи
унинг
яратувчисининг
мазкур
маълумотга
нисба
-
тан
монопол
ҳуқуқи
сақланиб
қолингунича
ёки
қонунда
бошқача
ҳол
назарда
тутилган
бўлса
,
амалга
ошири
-
лади
.
Бу
ҳолат
асосан
тадбиркорлар
учун
қулай
муҳофаза
усули
ҳисобланади
,
негаки
тадбиркорда
у
ёки
бу
ишлаб
чиқариш
сирини
тезкор
равишда
па
-
тентлаш
эҳтиёжи
бўлмайди
.
Амалдаги
қонун
ҳужжатларига
кўра
ишлаб
чиқариш
сири
(
ноу
-
хау
)
тадбиркорлик
фаолияти
билан
боғлиқ
маълумот
бўлганлиги
туфайли
ноу
-
хаунинг
мулкдори
асосан
тадбиркорлик
субъекти
.
Ноу
-
хауга
бўлган
ҳуқуқнинг
субъекти
бир
қатор
ўзига
хос
хусусиятларга
эга
бўлиб
уни
бошқа
интеллектуал
мулк
субъектлари
-
дан
ажратиб
туради
.
Бундай
хусусиятга
биринчи
бўлиб
субъектлар
доирасини
киритиш
мумкин
,
яъни
ноу
-
хаунинг
бир
вақтнинг
ўзида
бир
неча
мулкдори
бўлиши
мумкин
.
Биринчидан
,
ноу
-
хауни
бир
-
бирига
боғлиқ
бўлмаган
шахслар
томонидан
яратилиши
,
одатда
,
бир
фаолият
тури
билан
шуғулланувчи
тадбиркорлик
субъектлари
доирасида
вужудга
келиши
билан
изоҳланади
.
Иккинчидан
,
агар
бир
маълумотга
бўлган
ҳуқуққа
бир
вақтнинг
ўзида
бир
неча
шахс
мулкдор
бўлишига
йўл
қўйилган
бўлса
,
мазкур
маълумот
(
ноу
-
хау
)
га
нис
-
батан
муаллифлик
ҳуқуқи
вужудга
келмайди
.
Муал
-
лифлик
ҳуқуқи
фақатгина
якка
шахсга
ёки
дастлаб
ноу
-
хаунинг
яратилишида
иштирок
этган
муаллифлар
гу
-
руҳига
тегишли
бўлиши
мумкин
.
Бир
-
бирига
алоқадор
бўлмаган
,
икки
мустақил
шахс
томонидан
яратилган
айни
бир
ноу
-
хауга
муаллифлик
ҳуқуқи
жорий
қилин
-
майди
.
Чунки
бундай
ҳуқуқнинг
жорий
қилиниши
,
ик
-
кинчи
томон
(
ноу
-
хауни
мустақил
яратган
томон
)
нинг
ноу
-
хауга
эгалик
қилиш
,
ундан
фойдаланиш
ва
уни
тасарруф
қилиш
каби
ҳуқуқларини
чекланишига
олиб
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
40
келиши
мумкин
.
Бундан
ташқари
ноу
-
хаунинг
умуман
муаллифи
бўлмаслиги
ёки
муаллифни
аниқлашнинг
иложи
бўлмаслиги
мумкин
.
Бундай
ҳолат
кўпинча
маълум
вақт
оралиғида
бир
неча
шахсларнинг
олиб
борган
тадқиқот
натижасида
юзага
келиши
мумкин
.
Учинчидан
,
ноу
-
хауга
нисбатан
дастлабки
мулк
ҳуқуқига
эга
бўладиган
шахс
нафақат
жисмоний
шахс
,
балки
юридик
шахс
бўлиши
мумкин
.
Шуни
таъкидлаш
жоизки
,
ноу
-
хауга
нисбатан
шахснинг
дастлабки
мулк
ҳуқуқи
ушбу
шахснинг
фақат
ижодий
фаолиятидан
келиб
чиқади
дейиш
мақсадга
мувофиқ
эмас
,
негаки
ижодий
фаолият
ноу
-
хаунинг
муҳим
белгисига
кирмайди
.
Ишлаб
чиқариш
сирига
нисбатан
бўлган
мулк
ҳуқуқи
,
ўз
навбатида
,
ҳуқуқий
ворисга
ўтиши
мум
-
кин
,
албатта
,
у
мазкур
маълумотнинг
махфийлигини
таъминлаш
мажбуриятини
олса
.
Ноу
-
хауга
хос
яна
бир
хусусият
бу
унинг
шартно
-
мавий
асослари
ҳисобланади
.
Ноу
-
хау
унинг
эгаси
би
-
лан
тузиладиган
шартномага
мувофиқ
бошқа
шахсга
ўтказилиши
мумкин
.
Лекин
шуниси
аҳамиятга
моликки
,
мазкур
турдаги
шартномалар
фуқаролик
ҳуқуқи
нор
-
маларида
келтирилмаган
.
Ноу
-
хауни
бошқа
шахсга
ўтказиш
шартномасида
қандай
маълумот
берилаёт
-
ганлиги
,
ўтказиш
муддати
,
шартнома
ҳаққи
,
маълумот
-
ни
сир
сақлаш
шартлари
ва
томонлар
мажбурияти
келтирилади
.
Ноу
-
хаудан
лицензия
асосида
фойдаланиш
тўғри
-
сидаги
шартнома
билан
шу
турдаги
бошқа
лицензия
шартномаларини
,
хусусан
,
лицензия
асосида
патент
-
дан
фойдаланиш
шартномасининг
ўзаро
фарқли
жиҳати
ҳақида
сўз
юритсак
,
мазкур
шартномалар
контрагентга
ўтказиладиган
ҳуқуқ
объекти
бўйича
фарқ
қилади
.
Яъни
патентдан
лицензия
асосида
фойдала
-
ниш
шартномасида
иккинчи
тарафга
ўтказиладиган
ҳуқуқ
–
мутлақ
ҳуқуқ
ҳисобланади
.
Ноу
-
хаудан
лицен
-
зия
асосида
фойдаланиш
шартномасида
эса
иккинчи
томонга
ўтказиладиган
ҳуқуқ
объектга
нисбатан
моно
-
пол
ҳуқуқ
ва
ноу
-
хауни
ташкил
қилувчи
маълумотнинг
ўзи
.
Ноу
-
хауни
лицензиардан
қабул
қилмасдан
туриб
ишлатиб
бўлмайди
.
Бундан
,
ўз
навбатида
,
хулоса
қилиш
мумкинки
,
ноу
-
хаудан
лицензия
асосида
фой
-
даланиш
шартномасида
нафақат
унга
бўлган
ҳуқуқ
,
балки
ноу
-
хаунинг
ўзи
ҳам
контрагентга
топширилади
.
Ноу
-
хаунинг
ўзини
бошқа
шахсга
топшириш
ноу
-
хауни
моддий
кўринишда
(
ҳужжат
,
формула
,
намуна
шакли
-
да
ва
ҳ
.
к
.)
ёки
номоддий
кўринишда
(
техник
кўмак
кўрсатиш
,
ўқитиш
ва
ҳ
.
к
.)
амалга
ошириш
мумкин
.
Шу
-
нингдек
,
ушбу
шартномада
томонлар
ноу
-
хаудан
фой
-
даланган
ҳолда
ишлаб
чиқариш
йўлга
қўйишда
зарур
амалий
ёрдам
кўрсатишни
мажбурият
сифатида
бел
-
гилаб
қўйишлари
мумкин
.
Ишлаб
чиқариш
сирини
муҳофаза
қилиш
.
Ишлаб
чиқариш
сирини
муҳофаза
қилиш
деганда
– “
хизмат
ёки
тижорат
сири
бўлган
маълумотларни
ошкор
қилишни
тақиқлаш
,
яъни
муайян
ёки
номуайян
шах
-
слар
доирасида
маълумотлар
уларни
қабул
қилиш
учун
мақбул
бўлган
ҳар
қандай
шаклда
тарқатилишини
тақиқлаш
,
шунингдек
бундай
маълумотларни
бошқа
шахсга
беришни
тақиқлашдир
” [8].
Ишлаб
чиқариш
сири
ёки
хизмат
,
тижорат
сири
муҳофаза
қилиш
тўғрисидаги
умумий
қоидалар
Фуқаролик
кодексининг
98-
моддасида
келтирилган
.
Унга
кўра
хизмат
ёки
тижорат
сирининг
учинчи
шах
-
сларга
ошкор
этилмаслиги
ҳақиқий
ёки
нисбий
тижорат
қимматлигига
эга
бўлиши
керак
ҳамда
ахборот
эгаси
унинг
ошкор
этилмаслиги
чораларини
кўргандагина
фуқаролик
қонун
ҳужжатлари
билан
ҳимоя
қилиниши
мумкин
.
Кўриниб
турибдики
,
ишлаб
чиқариш
сири
ноу
-
хауни
ҳимоя
қилишнинг
маълум
мезонлари
мавжуд
.
Буларга
:
•
ахборотнинг
тижорат
ва
нисбий
аҳамиятга
эга
бўлиши
.
Бунда
ахборот
эгаси
унинг
сир
сақланиши
туфайли
амалда
ёки
келажакда
фойда
олиш
имконияти
кўзда
тутилади
.
•
ноу
-
хау
интеллектуал
мулк
объекти
сирасига
кирувчи
ахборот
бўлиши
зарур
.
Ноу
-
хау
ишлаб
чиқариш
фаолияти
давомида
олиб
борилган
тадқиқот
,
кузатув
натижасида
қўлга
киритилган
натижалар
маҳсулидир
.
Мазкур
ахборот
кенг
оммага
маълум
бўл
-
са
,
унинг
муайян
субъект
мулки
сифатида
эътироф
этиб
бўлмайди
.
•
ноу
-
хаудан
қонуний
асосда
эркин
фойдаланиш
-
нинг
имкони
йўқлиги
,
шунингдек
ахборот
эгасининг
ахборотни
сақлаш
учун
зарур
чора
-
тадбирларнинг
кўриши
ноу
-
хау
муҳофазаси
учун
асос
бўлиб
хизмат
қилади
.
Ҳар
қандай
хизмат
ёки
тижорат
ахбороти
агар
маз
-
кур
мезонларга
мос
келмаса
,
муҳофаза
предмети
бўла
олмайди
.
Фуқаролик
кодекси
ошкор
этилмаган
ахборотдан
ноқонуний
фойдаланганлик
учун
жавобгарликни
бел
-
гилайди
.
Ўз
навбатида
ушбу
ноқонуний
хатти
-
ҳаракат
маъмурий
ҳамда
жиноий
жавобгарликни
ҳам
келтириб
чиқариши
мумкин
.
Фуқаролик
кодексининг
1096-
моддасига
мувофиқ
“
ошкор
этилмаган
ахборотдан
ноқонуний
фойдаланаётган
шахс
бу
ахборотни
тарқа
-
тиш
ҳуқуқига
эга
бўламаган
шахсдан
олган
бўлса
ва
қўлга
киритувчи
шахс
бундан
бехабар
бўлган
бўлса
ва
буни
билиши
лозим
бўлмаган
бўлса
(
ахборотни
инсо
-
фли
эгалловчи
),
ошкор
этилмаган
ахборотнинг
қону
-
ний
эгаси
ахборотни
инсофли
эгалловчи
ахборотдан
фойдаланаётганлиги
ноқонуний
эканлигини
билиб
қолганидан
сўнг
ошкор
этилмаган
ахборотдан
фойда
-
ланганлик
натижасида
етказилган
зарарларни
қоплашни
ундан
талаб
қилишга
ҳақли
”.
Айни
пайтда
ахборотнинг
қонуний
эгаси
ахборотдан
ноқонуний
фойдаланаётган
шахсдан
мазкур
хатти
-
ҳаракатни
тўхтатишини
талаб
қилишга
ҳақли
.
Шу
билан
бирга
инсофли
эгалловчи
мазкур
ахборотдан
фойдаланаёт
-
ган
бўлса
,
суд
унинг
фойдаланганлик
учун
ушбу
шахс
-
га
бундан
буён
ахборотдан
лицензия
асосида
фойда
-
ланишда
давом
этишини
белгилаши
мумкин
.
Юқорида
таъкидланганидек
,
айни
бир
ноу
-
хауни
бир
-
бирига
боғлиқ
бўлмаган
шахслар
мустақил
яратишлари
мум
-
кин
.
Шунинг
учун
агар
бир
-
бирига
боғлиқ
бўлмаган
ҳолда
мустақил
ноу
-
хауни
яратган
шахслар
бир
-
бирига
ҳеч
қандай
жавобгарликларсиз
ёки
тўсиқларсиз
ишлаб
чиқариш
сиридан
фойдаланишлари
мумкин
.
Ошкор
этилмаган
ахборотни
ноқонуний
фойдала
-
нишдан
муҳофаза
қилиш
ҳуқуқи
бошқа
шахсга
ўтиши
мумкин
.
Бу
ҳуқуқ
ноу
-
хауни
лицензия
асосида
бериш
шартномасига
мувофиқ
лицензиатда
вужудга
келади
.
Лицензиат
шартнома
бўйича
олган
ахборотларнинг
махфийлигини
муҳофаза
қилишга
доир
керакли
чора
-
ларни
кўриши
керак
.
Томонлар
шартномада
ахборотни
муҳофаза
қилиш
мажбуриятини
лицензия
шартномаси
бекор
бўлганидан
сўнг
ҳам
лицензиатнинг
зиммасига
юклашлари
мумкин
.
Ошкор
этилмаган
ахборотдан
ноқонуний
фойдала
-
ниш
айни
пайтда
рақобат
тўғрисидаги
қонунчиликни
бузилиши
ҳамдир
. “
Рақобат
тўғрисидаги
”
Қонунга
мувофиқ
илмий
-
техникавий
,
ишлаб
чиқариш
,
савдо
сирларини
эгасининг
розилигисиз
олиш
,
фойдаланиш
,
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
41
ошкор
қилиш
инсофсиз
рақобат
деб
эътироф
этилади
ва
тегишли
жавобгарликни
келтириб
чиқаради
.
Мазкур
мақола
ноу
-
хау
тушунчаси
,
унинг
интеллек
-
туал
мулк
турлари
орасидаги
ўзига
хос
ўрни
,
ноу
-
хауга
эга
бўлиш
асослари
,
ноу
-
хауни
муҳофаза
қилишнинг
ҳуқуқий
асосларини
қамраб
олди
.
Ноу
-
хау
тушунчаси
борасида
турли
хил
қарашлар
,
унинг
қайси
шартнома
турларининг
предмети
бўла
олиши
юзасидан
баҳс
-
мунозаралар
ва
бошқалар
ушбу
мавзунинг
қизиқарли
-
лик
даражасини
белгилаб
берувчи
омиллардир
.
Хулоса
ўрнида
ноу
-
хауга
оид
миллий
қонунчилиги
-
мизни
такомиллаштириш
бўйича
қуйидаги
бир
қанча
таклифларни
келтириб
ўтмоқчимиз
:
Биринчидан
,
амалдаги
Фуқаролик
кодексига
ноу
-
хау
тушунчасини
киритиш
лозим
деб
ҳисоблаймиз
.
Ҳозирда
Ўзбекистон
Республикасида
кичик
бизнес
,
тадбиркорлик
жадал
суръатда
ривожланмоқда
.
Ишлаб
чиқариш
соҳасида
янги
техника
,
технологияларни
,
би
-
лим
,
кўникмаларни
жорий
этиш
,
айниқса
,
хорижий
ҳам
-
корлар
билан
тажриба
алмашиш
,
улар
қўллаётган
тех
-
никавий
билимларни
татбиқ
этиш
эҳтиёжи
тобора
ош
-
моқда
.
Шунинг
учун
мазкур
соҳаларда
ноаниқликлар
ва
тушунмовчиликларни
бартараф
этиш
мақсадида
Фуқаролик
кодексида
интеллектуал
мулк
турлари
,
жумладан
ноу
-
хау
ҳақида
умумий
қоидалар
,
ноу
-
хаунинг
шартномавий
асосларини
тартибга
солиниши
мақсадга
мувофиқдир
.
Иккинчидан
,
амалдаги
Ўзбекистон
Республикаси
-
нинг
“
Тижорат
сири
тўғрисидаги
”
Қонунига
ноу
-
хау
ту
-
шунчасини
киритиш
.
Маълум
бўлдики
,
баъзи
давлатлар
қонунчилиги
тижорат
сири
ва
ноу
-
хауни
ягона
тушунча
деб
эътироф
этса
,
баъзилари
уларни
қисман
фарқ
қилувчи
тушунчалар
деб
ҳисоблашади
.
Шу
туфайли
улар
мазкур
муносабатларни
тартибга
солувчи
қонун
ҳужжатларида
иккала
тушунчаларни
ҳам
келтириб
ўтишади
.
Бу
билан
улар
очиқ
қоладиган
саволларга
ўрин
қолдирилмайди
. “
Тижорат
сири
тўғри
-
сидаги
”
Қонунда
ноу
-
хау
тушунчасининг
келтирилмас
-
лиги
,
ноу
-
хау
ва
тижорат
сири
бир
тушунчаларми
ёки
йўқми
деган
савол
туғдиради
.
Агар
улар
бир
-
биридан
фарқ
қилса
,
қайси
жиҳати
билан
фарқ
қилади
?
Шу
ту
-
файли
ноу
-
хау
тушунчасини
мазкур
қонун
ҳужжатига
киритиш
бундай
саволарнинг
юзага
келишининг
олди
-
ни
олган
бўлар
эди
.
Учинчидан
,
ноу
-
хаудан
ноқонуний
фойдаланган
шахснинг
жавобгарлик
даражаси
Фуқаролик
кодекси
-
нинг
тегишли
моддаларида
аниқ
келтириб
ўтилиши
керак
деб
ҳисоблаймиз
.
Мисол
учун
,
ноқонуний
ахбо
-
ротдан
фойдаланаётган
шахснинг
зарарни
қоплаш
мажбурияти
қанча
миқдорда
,
қай
йўсинда
,
нимани
инобатга
олган
ҳолда
белгиланиши
очиқ
қолган
.
Биз
-
нинг
таклифимизга
кўра
,
зарарнинг
миқдори
ахборот
-
дан
ноқонуний
фойдаланган
шахсинг
бу
ахборотдан
қанча
муддатда
фойдаланган
бўлса
,
шунча
муддатга
тенг
равишда
,
шунингдек
ноу
-
хау
эгаси
кўрган
ҳақиқий
зарарни
қўшган
ҳолда
белгиланиши
мақсадга
муво
-
фиқ
.
Бу
билан
ноу
-
хауни
ноқонуний
эгаллашнинг
олди
самарали
олиниши
мумкин
.
Чунки
,
зарарнинг
миқдори
ноқонуний
ахборотдан
фойдаланмоқчи
бўлган
шахсни
бундай
хатти
-
ҳаракатни
амалга
оширишига
тўсқинлик
қилиши
мумкин
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Ж
.
Ю
.
Юзефович
.
Особенности
исключительного
права
на
секрет
производства
(
ноу
-
хау
)
как
объекта
права
интеллектуальной
собственности
//
Юридиче
-
ские
науки
.
2. “Legal nature and contractual conditions in know-
how transactions”, Carlom M. Correa. P.-457. Source:
http://digitalcommons.law.uga.edu/cgi/viewcontent.cgi?arti
cle=1958&context=gjicl
3.
Секрет
производство
(
ноу
-
хау
).
Источник
:
http://sumip.ru/biblioteka/intellektualnaya-
sobstvennost/sekret-proizvodstva-know-how/
4. Commission Regulation
№
4087/88 of 30
th
No-
vember 1988 on the application of Article 85 of the Trea-
ties to categories of franchise agreements. Manba:
http://eur-lex.europa.eu/legal-
content/LT/TXT/?uri=CELEX:31988R4087
5. Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectu-
al Property Rights (TRIPS). Article 39.
6. O‘zbekiston
Respublikasining
“Tijorat
siri
to‘g‘risidagi” Qonunining 3-moddasi: – T.: O‘RQ – 374-
son, 2014-yil 11-sentabr. Manba: www.lex.uz
7.
Сучкова
К
.
В
.
Секрет
производства
(
ноу
-
хау
)
как
объект
права
интеллектуальной
собственности
.
Ис
-
точник
: https://www.scienceforum.ru/2013/336/6864
8. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksiga
sharh: Ilmiy sharhlar. T 3./ O‘zbekiston Respublikasi Adli-
ya vazirligi. – T.: Baktriya press, 2013. – 507 b.
