ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
34
Х
.
Окюлов
,
ТМИ
“
Фалсафа
ва
ЎДЖҚНА
”
кафедраси
ўқитувчиси
ТАДБИРКОРЛИК
ФАОЛИЯТИНИ
ТАРТИБГА
СОЛИШДА
НОҲУҚУҚИЙ
МАНБАЛАР
ЎРНИ
ВА
МОҲИЯТИ
Аннотация
:
табдиркорлик
фаолиятини
тартибга
солиш
нафақат
юридик
нормалар
орқали
,
балки
ноҳуқуқий
нормалар
орқали
ҳам
амалга
оширилади
.
Ушбу
мақолада
ноҳуқуқий
манбалар
тизими
ва
уларнинг
хусусиятлари
,
ҳуқуқий
ва
ноҳуқуқий
манбалар
нисбати
тадқиқ
этилган
.
Муаллиф
томонидан
тадбиркорлик
фаолиятини
батафсил
ва
атрофлича
ҳуқуқий
тартибга
солишга
интилмаслик
лозим
,
деган
хулосага
келинган
.
Калит
сўзлар
:
ҳуқуқий
норма
,
иш
муомаласи
одатлари
,
маҳаллий
урф
-
одат
ва
анъаналар
,
ишбилармонлик
одоби
,
ахлоқий
ва
маънавий
қадриятлар
.
Аннотация
:
при
регулировании
предприниматель
-
ской
деятельности
наравне
с
юридическими
нормами
,
огромную
функцию
выполняют
неправовые
источники
.
В
данной
статье
исследуются
система
неправовых
источников
,
их
особенности
,
соотношение
правовых
и
неправовых
источников
.
Сделан
вывод
о
том
,
что
при
регулировании
предпринимательской
деятельности
не
следует
сильно
увлекаться
ее
урегулированием
.
Ключевые
слова
:
правовые
нормы
,
обычаи
дело
-
вого
оборота
,
местные
обычаи
и
традиции
,
деловая
этика
,
моральные
и
духовные
ценности
.
Annotation
: when business on an equal basis with le-
gal standards, a huge function is performed by non-legal
sources. This article explores the system of non-legal
sources, their characteristics, the ratio of legal and non-
legal sources. It is concluded that the regulation of busi-
ness should not be keen on its settlement. spaces for the
implementation of initiative and self-reliance of entrepre-
neurs should be abandoned.
Keywords:
law, business practices, local customs and
traditions, business ethics, moral and spiritual values.
Маълумки
,
кишилик
жамиятида
ҳар
бир
субъект
ўз
хоҳиши
ва
эҳтиёжларидан
келиб
чиқиб
ижтимоий
муносабатларга
киришганда
,
у
ўз
хатти
-
ҳаракатларини
муайян
ижтимоий
меъёрлар
асосида
шакллантиради
.
Бундай
ижтимоий
меъёрлар
маънавий
-
ахлоқий
,
урф
-
одат
,
анъаналар
,
техник
қоидалар
ёхуд
ҳуқуқ
меъёрлари
кўринишида
бўлиши
мумкин
.
Ушбу
ижтимоий
меъёрлар
тизимида
ҳуқуқ
меъёрлари
давлат
томонидан
белгиланган
мажбурий
хулқ
-
атвор
қоидалари
бўлиб
,
уларга
риоя
қилинмаганда
,
унга
итоат
қилмаган
шахс
учун
олдиндан
белгилаб
қўйилган
ноқулай
ҳуқуқий
оқибатлар
,
шу
жумладан
,
жазо
чоралари
қўлланишини
вужудга
келтиради
.
Албатта
,
ҳуқуқ
меъёрларини
эҳтиёж
ва
зарурат
,
яъни
кишилар
ўртасидаги
муносабатларни
оқилона
,
адолатли
,
доимий
қоидалар
асосида
тартибга
солиш
зарурияти
тақозо
қилади
.
Шу
маънода
олганда
,
ҳуқуқ
меъёрлари
ижтимоий
меъёрларнинг
энг
олий
муайян
шакл
ва
мазмунга
мужассамлантирилган
кўринишидир
.
Бироқ
,
кишилар
ўртасидаги
барча
муносабатларни
тўлиқ
батафсил
ҳуқуқий
тартибга
солишга
зарурат
йўқ
ва
ҳатто
бунга
зўр
бериб
уринилганда
ҳам
бунинг
уддасидан
чиқиш
мумкин
эмас
.
Бу
,
биринчидан
,
ижтимоий
ҳаётда
вужудга
келаётган
янгидан
янги
муносабатларни
олдиндан
кўра
билиш
ва
уни
ҳуқуқий
тартибга
солиш
моделини
яратишнинг
иложи
йўқлигида
намоён
бўлади
.
Иккинчидан
,
эса
,
кишилар
иштирокидаги
барча
ижтимоий
муносабатларни
батафсил
,
атрофлича
тартибга
солиш
амалда
ўзини
оқламаган
бўлар
эди
.
Кишиларнинг
ҳаёт
тарзини
бир
маромга
,
бир
тартибга
солиб
қўйиш
,
ўз
навбатида
,
жуда
катта
салбий
оқибатларнинг
келиб
чиқишига
сабаб
бўлган
бўлар
эди
.
Худди
шу
сабабли
ҳам
,
ижтимоий
муносабатларни
ҳаддан
ташқари
батафсил
ва
атрофлича
тартибга
солишга
уринмаслик
ҳуқуқ
ижодкорлигининг
асосий
тамойилларидан
бири
ҳисобланади
.
Айниқса
,
бир
тамойил
тадбиркорлик
фаолияти
учун
яратилган
ҳуқуқий
майдонда
ўзига
хос
тарзда
намоён
бўлади
. 2012
йил
2
майда
қабул
қилинган
“
Тадбиркорлик
кафолати
ва
эркинлиги
тўғрисидаги
”
Қонуннинг
[1] 3-
моддасида
тадбиркорлик
фаолиятига
таъриф
берилган
бўлиб
,
унга
кўра
,
тадбиркорлик
фаолияти
,
бу
тадбиркорлик
фаолияти
субъектлари
томонидан
қонун
ҳужжатларига
мувофиқ
амалга
ошириладиган
ўзи
таваккал
қилиб
ва
ўз
мулкий
жавобгарлиги
остида
даромад
(
фойда
)
олишга
қаратилган
ташаббускорлик
фаолиятидир
.
Ушбу
қонуннинг
8-
моддасида
тадбиркорлик
фаолиятининг
субъектлари
қонун
ҳужжатларида
тақиқланмаган
ҳар
қандай
фаолиятни
амалга
оширишга
ҳақлидир
деб
кўрсатилган
.
Бинобарин
,
тадбиркорлик
фаолиятининг
ташаббускорликка
асосланган
фаолият
эканлиги
ва
қонунда
тақиқланмаган
ҳар
қандай
фаолият
билан
шуғулланишга
ҳақли
эканлиги
тадбиркорлик
фаолияти
учун
белгиланган
,
яратилган
ҳуқуқий
майдоннинг
ўзига
хослигини
англатади
.
Тадбиркорнинг
ташаббускорлиги
унинг
ўз
фаолият
мақсадини
,
турини
,
уни
ташкил
этишнинг
ташкилий
-
ҳуқуқий
шаклини
,
фаолият
соҳасини
,
уни
амалга
ошириш
усул
ва
воситаларини
,
ўзининг
тижоратчи
ҳамкорларини
,
истеъмолчиларни
белгилашда
эркинлигини
англатади
.
Тадбиркор
ташаббускорлиги
ҳуқуқий
майдонда
амалга
оширилса
-
да
,
баъзан
бундай
ташаббускорлик
ҳаракатларининг
оқибатлари
ҳуқуқий
меъёрлар
таъсири
остида
бўлавермаслиги
ҳам
мумкин
.
Ташаббускорлик
миқёслари
чегараси
намоён
бўлиш
хусусиятлари
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизмидан
ташқарида
бўлиши
мумкин
.
Шунингдек
,
тадбиркорлик
субъекти
учун
қонунда
нимаки
тақиқланмаган
бўлса
,
рухсат
берилади
тамойилининг
қўлланилиши
ҳам
,
ўз
навбатида
,
тадбиркорни
муайян
ҳолатларда
,
вазиятларда
ҳуқуқий
меъёрлар
таъсири
остида
бўлмаслигини
англатади
.
Бундай
ҳуқуқий
меъёрнинг
бўлмаслиги
сабаблари
турлича
бўлиши
мумкин
.
Масалан
,
бунга
зарурат
бўлмаганлиги
,
ҳуқуқий
меъёрларни
келгусида
яратиш
назарда
тутилганлиги
ёхуд
ушбу
соҳани
умуман
ҳуқуқий
тартибга
солиш
мақсадга
мувофиқ
эмас
деб
топилгани
.
Юқоридаги
икки
тамойилнинг
амал
қилиш
хусусиятларини
таҳлил
этиб
,
айтиш
мумкинки
,
тадбиркорларга
берилган
эркинликларнинг
чегараси
йўқ
.
Аммо
бу
дегани
ҳар
қандай
номаъқулликни
қилиш
мумкин
қабилидаги
анархистик
ёндашувга
олиб
келмаслиги
шарт
.
Юқоридаги
ҳолатларда
ҳам
тадбиркорлик
субъекти
,
биринчидан
,
ҳуқуқий
майдонда
фаолият
юритади
ва
иккинчидан
,
унинг
фаолияти
ҳуқуқ
нормалари
билан
тартибга
солинмаган
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
35
тақдирда
ҳам
,
бошқа
ижтимоий
нормалар
таъсири
остида
қолади
.
Биз
яшаётган
ижтимоий
-
иқтисодий
,
сиёсий
-
ҳуқуқий
макон
юксак
маънавий
заминга
,
ахлоқий
қадриятларга
ҳам
таянади
.
Улар
адолат
,
ҳалоллик
,
поклик
,
инсоф
,
виждон
ва
иймон
асосида
қурилади
. [2]
Тадбиркорлик
фаолиятини
амалга
оширишда
қўлланиладиган
ноҳуқуқий
меъёрлар
ўзининг
мазмуни
,
шакллари
,
намоён
бўлиш
хусусиятлари
ва
таъсир
кучи
ҳарактерига
кўра
турлича
бўлади
.
Улардан
баъзилари
,
ҳатто
,
тегишли
қонунларда
ижтимоий
муносабатларни
тартибга
солувчи
манба
сифатида
белгилаб
қўйилган
.
Масалан
,
Фуқаролик
кодексининг
6-
моддасида
икки
ноҳуқуқий
манба
–
иш
муомаласи
одатлари
ва
маҳаллий
урф
-
одат
,
анъаналар
худди
шундай
функцияни
бажариши
белгилаб
қўйилган
.
Тадбиркорлик
фаолиятининг
бирон
бир
соҳасида
вужудга
келган
кенг
қўлланиладиган
қонун
ҳужжатларида
назарда
тутилмаган
хулқ
-
атвор
қоидаси
бирор
-
бир
ҳужжатда
ёзилганлиги
ёки
ёзилмаганлигидан
қатъи
назар
,
иш
муомаласи
одати
ҳисобланади
.
Масалан
,
халқаро
савдо
палатасининг
форс
-
мажор
ҳолатлари
бўйича
тушунтириш
қоидалари
,
инкотермес
қоидалари
бутун
дунёда
иш
муомаласи
одатларининг
энг
классик
намуналари
сифатида
эътироф
этилган
.
Фуқаролик
қонун
ҳужжатларида
тегишли
нормалар
бўлмаган
тақдирда
,
бу
муносабатларни
тартибга
солишда
маҳаллий
одат
ва
анъаналар
қўлланилади
.
Масалан
,
узоқ
чекка
қишлоқларда
навбатма
-
навбат
чорва
молларини
боқиш
ёхуд
ошу
-
ҳалол
,
бор
-
барака
,
ширинкома
шундай
урф
-
одатлардан
ҳисобланади
.
Айниқса
,
оилавий
муносабатларда
,
шу
жумладан
,
унаштириш
,
тўй
-
ҳашамларни
ўтказиш
,
дафн
маросимлари
,
ўтганларни
хотирлаш
маросимларини
ўтказиш
каби
ҳолатлар
маҳаллий
урф
-
одат
ва
анъаналар
асосида
амалга
оширилади
.
Тадбиркорлик
муносабатларини
тартибга
солишда
муайян
маънавий
қадриятлар
ва
одоб
-
ахлоқ
қоидалари
ғоят
муҳим
аҳамиятга
эга
эканлиги
барчамизга
маълум
.
Бозор
муносабатлари
тизимида
турли
тадбиркорлик
субъектлари
товарлари
,
ишлари
,
хизматлари
бўйича
кучли
рақобат
муҳити
мавжуд
бўлади
.
Бундай
муҳитда
ҳар
бир
тадбиркор
истеъмолчи
кўзи
ўнгида
ҳалол
,
инсофли
,
адолатли
қиёфада
гавдаланиши
керак
.
Товарлар
,
ишлар
,
хизматлар
сифати
юқори
даражада
бўлишга
,
ҳаридорлар
ва
мижозлар
билан
иложи
борича
хушмуомалада
бўлишга
ҳаракат
қиладилар
.
Тадбиркор
ўзининг
ижобий
имиджини
яратиш
ва
доимий
равишда
сақлаб
туриш
учун
юқорида
кўрсатилган
маънавий
қадриятлар
,
одоб
-
ахлоқ
қадриятларига
доимий
ва
оғишмай
риоя
қилиши
лозим
бўлади
.
Тадбиркорлик
фаолиятида
амалга
оширишда
қўлланиладиган
ноҳуқуқий
манбалар
нафақат
тадбиркор
билан
унинг
мижозлари
-
истеъмолчилар
ўртасида
,
балки
тижорат
шериклари
ўртасида
ҳам
кенг
қўлланилиши
мумкин
.
Масалан
,
доимий
тижорат
шерикларига
нисбатан
чегирмалар
тақдим
этиш
,
қўшимча
хизматлар
кўрсатиш
,
қўшимча
қулайликлар
вужудга
келтириш
,
яратиш
,
шартномалар
муддатларини
узайтиришда
имтиёзлар
бериш
ва
ҳоказо
ҳолатлар
.
Муайян
вазиятларда
ноҳуқуқий
манбалар
ҳуқуқий
меъёрлардан
устувор
бўлиши
ҳам
истисно
этилмайди
.
Масалан
,
даъво
муддати
ўтиб
кетган
талаблар
бўйича
қарздорни
ихтиёрий
равишда
мажбуриятларни
ижро
этиши
ёхуд
суд
ҳал
қилув
қарори
асосида
олиб
берилган
мол
-
мулкни
ихтиёрий
равишда
унинг
инсофли
ёки
инсофсиз
эгалловчисига
қайтариш
.
Албатта
,
бундай
ҳолатларда
тадбиркор
кредитор
муайян
юксак
маънавий
қадриятлар
,
одоб
-
ахлоқ
меъёрларидан
келиб
чиқиб
,
гарчи
ҳуқуқ
меъёри
унинг
манфаатларини
ҳимоя
қилса
ҳам
,
олийжаноблик
билан
ҳуқуқ
меъёрлари
кучидан
фойдаланмайди
.
Хулоса
ўрнида
шуни
айтиш
мумкинки
,
ноҳуқуқий
манбалар
тадбиркорлик
фаолиятини
оқилона
тартибга
солишнинг
энг
зарур
воситаларидан
бири
ҳисобланади
.
Шу
сабабли
ҳам
ноҳуқуқий
манбалар
моҳияти
,
мазмуни
,
хусусиятлари
ва
бу
бўйича
ривожланган
мамлакатлар
тажрибаси
нафақат
ҳуқуқшунослар
,
балки
файласуфлар
,
иқтисодчилар
,
социологлар
томонидан
ҳам
чуқур
ўрганилиши
,
улар
устида
тегишли
тадқиқотлар
амалга
оширилиши
лозим
.
Тадбиркорлик
фаолиятини
ҳуқуқий
тартибга
солиш
доирасини
белгилашда
ҳар
доим
ноҳуқуқий
манбалар
таъсир
доирасини
қисқартирмаслик
,
балки
ҳуқуқий
меъёрлар
таъсири
ва
ноҳуқуқий
меъёрлар
таъсир
доираси
ўртасида
оқилона
мувозанат
вужудга
келтирмоқлик
талаб
этилади
.
Бу
эса
тадбиркорлик
фаолиятини
янада
ривожлантиришга
туртки
берган
бўлади
ва
Президентимиз
томонидан
айтилган
ислоҳотларни
амалга
оширишда
маънавият
ва
иқтисодиёт
бир
бирини
инкор
этмайди
,
аксинча
бир
-
бирини
қувватлаб
,
ўзаро
таъсирланиб
ривожланиб
боради
деган
фикрнинг
ҳаётимиз
учун
дастуриламал
сифатидаги
ифодасининг
энг
ёрқин
намуналаридан
бири
бўлиб
хизмат
қилади
. [3]
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
. 2012
йил
, 18-
сон
, 201-
модда
.
2.
Одилқориев
Х
.
Т
.,
Якубов
В
.
Т
.
Миллий
ҳуқуқ
тизими
ва
ҳуқуқий
қадриятлар
.
Тошкент
. 2010. 209-
бет
.
3.
Каримов
И
.
А
.
Юксак
маънавият
–
енгилмас
куч
.
Тошкент
. “
Маънавият
”, 2008. 107-
бет
.
