ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
18
5.
Ахмедшаева
М
.
А
.
Ижро
этувчи
ҳокимиятнинг
ҳуқуқни
қўллаш
фаолияти
устидан
жамоатчилик
назоратининг
зарурлиги
//
Қонунчилик
ва
ҳуқуқни
қўллашнинг
долзарб
муаммолари
:
Республика
илмий
-
амалий
конференцияси
материаллари
. –
Тошкент
:
Ўзбекистон
Республикаси
ИИВ
Академияси
, 2013. –
Б
.177.
6.
Исломов
З
.
М
.
Давлат
ва
ҳуқуқ
назарияси
.
−
Т
.:
Адолат
, 2007. –
Б
.817.
7.
Кашанина
Т
.
В
.
Юридическая
техника
.
Учебник
.
−
2-
е
изд
.,
пересмотр
.
−
М
.:
Норма
:
ИНФРА
-
М
, 2011. –
С
.437.
8.
Общая
теория
государства
и
права
.
Академический
курс
в
2-
х
томах
.
Под
ред
.
проф
.
М
.
Н
.
Марченко
.
Том
2.
Теория
права
.
−
М
., 2000. –
С
.
320-321.
9.
Пулатов
Ю
.
С
.,
Исмаилов
И
.
У
.,
Қурбонов
А
.
Ички
ишлар
органларида
бошқарув
асослари
:
Ўзбекистон
Республикаси
Ички
ишлар
вазирлиги
олий
таълим
муассасалари
учун
дарслик
.
–
Т
.:
Ўзбекистон
Республикаси
ИИВ
Академияси
. –
Т
. 2004. –
Б
. 282.
10.
Сабуров
Н
.,
Сайдуллаев
Ш
.
Давлат
ва
ҳуқуқ
назарияси
. –
Т
.
ТДЮИ
, 2011.
−
Б
.132.
11.
Хамидова
М
.
Давлат
тилида
иш
юритиш
,
унинг
ҳуқуқий
-
меъёрий
асослари
. / Huquq va burch. 2013
йил
4-
сон
. –
Б
.43.
Н
.
П
.
Азизов
,
Ўзбекистон
Республикаси
ИИВ
Академияси
Давлат
ва
ҳуқуқ
назарияси
ва
тарихи
кафедраси
бошлиғи
,
юридик
фанлар
номзоди
,
доцент
ЎЗБЕКИСТОНДА
ФУҚАРОЛИК
ЖАМИЯТИ
ТЎҒРИСИДАГИ
ҒОЯЛАРНИНГ
ТАРАҚҚИЁТИ
Аннотация
:
мақолада
Ўрта
Осиёда
фуқаролик
жамияти
тўғрисидаги
ғояларнинг
шаклланиши
ва
тараққиёти
,
мутафаккирларнинг
жамиятда
илм
-
маърифатни
ривожлантириш
,
инсон
камолотига
эришиш
,
адолатпарварлик
,
қонунийлик
,
инсонпарварлик
тўғрисидаги
фикрлари
таҳлил
этилган
.
Калит
сўзлар
:
фуқаролик
жамияти
,
мутафаккирларнинг
фуқаролик
жамияти
тўғрисидаги
қарашлари
,
комил
инсонни
тарбиялаш
масалалари
.
Аннотация
:
в
статье
анализируется
формирова
-
ние
и
развитие
в
Средней
Азии
идей
о
гражданском
обществе
,
учения
мыслителей
о
развитии
в
обществе
просвещения
,
воспитании
гармонично
развитой
личности
,
справедливости
,
законности
,
гуманности
.
Ключевые
слова
:
гражданское
общество
,
взгляды
мыслителей
,
вопросы
воспитания
,
гармонично
разви
-
тый
человек
.
Annotation
: in article are analyzed the formation and
development of ideas of the civil society in Central Asia,
doctrine of the thinkers about development of education in
society, education of harmoniously developed personality,
justice, legislation, humanity.
Key words:
civil society, the views of thinkers about
civil society, issues of upbringing harmoniously developed
person.
Ўзбекистонда
инсон
энг
олий
қадрият
саналадиган
фуқаролик
жамиятини
шакллантириш
пировард
мақсад
қилиб
қўйилиб
,
собитқадамлик
билан
иқтисо
-
дий
,
сиёсий
,
ҳуқуқий
ва
маданий
соҳада
кенг
қамровли
ислоҳотлар
амалга
оширмоқда
.
Шу
сабабли
фуқаро
-
лик
жамияти
асосларига
мурожаат
этиш
ўта
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Ўзбекистон
Республикасининг
биринчи
президенти
И
.
А
.
Каримов
таъкидлаганидек
,
«
барчамиз
яхши
биламизки
,
фуқаролик
жамияти
асо
-
сларини
барпо
этишнинг
энг
муҳим
таркибий
қисми
маънавият
ва
маърифат
соҳасида
,
шахсни
мунтазам
камол
топтириш
борасида
узлуксиз
иш
олиб
боришдан
иборат
»[1, 33-
бет
].
Фуқаролик
жамияти
тўғрисидаги
ғоя
ва
таълимот
-
лар
нисбатан
яқин
муддатда
вужудга
келган
бўлса
-
да
,
ушбу
ҳодиса
ва
уни
ташкил
этган
таркибий
унсурлар
инсониятга
азалдан
маълум
бўлган
.
Ўзбекистонда
ша
-
клланган
ижтимоий
-
сиёсий
таълимотларда
инсонни
эъзозлаш
,
уни
борлиқ
ва
бутун
жонзотнинг
гултожи
деб
билиш
,
чуқур
инсонийлик
,
яхшилик
,
саховатпеша
-
лик
,
умум
ва
шахс
манфаатини
уйғунлаштириш
,
эзгу
-
лик
,
адолатпарварлик
,
комил
инсонни
тарбиялаш
ма
-
салаларига
алоҳида
эътибор
қаратилган
.
Ўрта
Осиёда
инсонлар
кўчиб
келиб
истиқомат
қилишни
бошлагандан
буён
ижтимоий
ҳаёт
пок
турмуш
тарзига
асосланган
.
Улар
«
ўртасидаги
муносабатлар
эзгулик
,
яхшилик
,
тинч
-
тотув
яшаш
,
фаровонликка
ин
-
тилиш
,
яқинларга
кўмак
бериш
,
ўзини
-
ўзи
бошқариш
негизида
барпо
этилган
.
Ушбу
қоидалар
фақат
ғоя
,
таълимот
шаклида
мавжуд
бўлмасдан
,
қадимги
аж
-
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
19
додларимизнинг
турмуш
тарзида
мужассамланган
» [2,
27-28-
бетлар
.].
Ўрта
Осиё
халқларида
қарор
топган
диний
таъли
-
мотлар
ҳамда
мутафаккирларимиз
ғояларининг
негиз
-
ини
инсон
ва
унинг
бахту
саодати
ташкил
этади
.
Улар
-
да
инсонни
эъзозлаш
,
уни
жамики
мавжудотлар
орасида
тенгсиз
қадр
-
қимматга
эга
онг
соҳиби
сифати
-
да
тан
олиш
,
бутун
борлиқ
комил
инсонни
шаклланти
-
риш
ва
унинг
фаровонлигини
таъминлашга
йўналти
-
рилганлиги
тўғрисидаги
ғоялар
ўзининг
мужассам
ифодасини
топган
.
Қоидалари
халқимизнинг
ҳаёти
ва
турмуш
тарзига
сингиб
кетган
муқаддас
диний
манбаларда
инсон
зоти
улуғланади
.
Жумладан
,
зардуштийлик
динининг
муқаддаси
китоби
«
Авесто
»
диний
қоидаларни
ўрна
-
тиш
билан
бирга
,
инсон
ва
унинг
камолоти
,
уларнинг
ўзаро
муносабатлари
,
юриш
-
туришини
белгиловчи
туб
ҳуқуқий
ва
ахлоқий
ғояларни
ҳам
ўзида
акс
эттирган
.
Зардуштийлик
манбаи
инсон
фаровонлигини
таъмин
-
лаш
,
комил
инсонни
тарбиялаш
,
ҳақиқат
,
адолат
,
эзгу
-
лик
ва
яхшилик
уруғини
сочиш
билан
бир
қаторда
,
жа
-
миятни
таназзулга
олиб
келадиган
иллатларга
,
қора
кучларга
қарши
курашни
олий
мақсад
қилиб
қўяди
.
Худди
шунингдек
,
Ўзбекистонга
VIII
асрнинг
бошларидан
кириб
келган
ва
минг
йилдан
ортиқ
вақт
мобайнида
ҳукм
сурган
ислом
дини
ва
таълимотининг
бош
ғоясини
инсон
ва
унинг
фаровонлиги
ташкил
эта
-
ди
.
Ислом
таълимотига
кўра
,
инсон
энг
афзал
ва
шарафли
мавжудотдир
.
Бу
тўғрисида
Аллоҳ
таоло
«
Исро
»
сурасида
қуйидагиларни
айтади
: «
Батаҳқиқ
,
Биз
Бани
Одамни
азизу
мукаррам
қилиб
қўйдик
ва
уларни
қуруқлигу
денгизда
(
уловла
)
кўтардик
ҳамда
уларни
пок
нарсалар
ила
ризқлантирдик
ва
уни
Ўзимиз
яратган
кўп
нарсалардан
мутлақо
афзал
қилиб
қўйдик
»
(70-
оят
).
Инсоннинг
афзаллиги
,
мукаррамлиги
яна
шунда
намоён
бўладики
,
фаришталар
ҳам
инсонга
сажда
этиши
буюрилади
. «
Бақара
»
сурасида
айтилганидек
:
«
Эсла
,
фаришталарга
: «
Одамга
сажда
қилинглар
!»
деганимизни
.
Бас
,
сажда
қилдилар
,
магар
Иблис
бош
тортди
,
мутакаббирлик
қилди
ва
кофирлардан
бўлди
»
(34-
оят
).
Фаришталарга
Одамга
сажда
қилишни
буюриб
,
Аллоҳ
унга
улкан
мартаба
ато
этди
.
Аммо
бу
сажда
ибодат
учун
эмас
,
балки
Одамни
–
Аллоҳнинг
улуғ
ижодини
табриклаш
маъносида
эди
.
Инсонни
улуғловчи
диний
таълимотлар
кейинчалик
ўрта
асрларда
Абу
Наср
Форобий
,
Абу
Райҳон
Беруний
,
Абу
Али
ибн
Сино
,
Хоразмий
,
Юсуф
Хос
Ҳожиб
,
Аҳмад
Югнакий
,
Бурҳониддин
Марғилоний
,
Имом
Бухорий
,
ат
-
Термизий
,
Аҳмад
Яссавий
,
Амир
Темур
,
Алишер
Навоий
,
янги
даврда
Мирзо
Абдулқодир
Бедил
,
Хўжа
Самандар
Термизий
,
Жунайдулло
Исломшайх
Ҳозиқ
,
Нодира
,
Турди
Фароғий
,
Саййидо
Насафий
,
Мунис
,
Гулханий
каби
олиму
-
уламолар
ҳамда
жадидчилик
оқимининг
илғор
вакиллари
ғояларида
мужассам
ифодаланди
.
Уларнинг
асарларида
инсон
ва
унинг
бахту
-
саодати
,
фаровонлиги
,
инсонпарварлик
,
ҳақиқатпарварлик
,
етук
ва
комил
инсон
тараннум
этилади
.
Мутафаккирларнинг
ғояларида
инсон
,
жамият
,
давлат
муносабатлари
марказий
ўрин
тутиб
,
унда
инсон
устувор
ўрин
эгаллайди
.
У
оламдаги
барча
мавжудотлардан
устун
,
энг
шарафли
зотдир
.
Инсон
ижтимоий
мавжудот
бўлиб
,
шахс
алоҳида
,
якка
ҳолда
бахтга
эришиши
мумкин
эмас
.
Ҳақиқий
бахтга
бошқа
инсонлар
билан
жамиятга
уюшиб
яшаш
орқали
эришилади
.
Аҳолиси
бахтиёр
,
фаровон
,
тинч
,
меҳр
-
оқибатли
инсонлардан
иборат
бўлган
фозил
жамиятни
барпо
этиш
олий
мақсад
ҳисобланган
.
Шарқда
«
муаллим
ус
соний
»
деб
ном
таратган
,
ўз
даврининг
буюк
мутафаккири
Абу
Наср
Форобий
(870-
950
й
.
й
.)
инсон
,
жамият
,
давлат
,
сиёсат
,
фозил
шаҳар
масаласида
нафақат
ўша
давр
,
балки
ҳозирги
замон
учун
ҳам
муҳим
бўлган
таълимотни
илгари
суради
.
У
жамиятнинг
келиб
чиқиши
борасида
қадимги
юнон
файласуфи
Афлотуннинг
нуқтаи
назарини
қўллаб
,
шундай
ёзади
: «
Ҳар
бир
инсон
ўз
табиатига
кўра
шундай
тузилганки
,
у
яшаш
ва
олий
даражадаги
етукликка
эришмоқ
учун
кўп
нарсаларга
муҳтожлик
сезади
,
унинг
бир
ўзи
эса
бундай
нарсаларни
қўлга
кирита
олмайди
,
шу
боис
уларга
эга
бўлишда
кишилик
жамоасига
эҳтиёж
туғилади
…
Шу
сабабли
яшаш
учун
зарур
бўлган
нарсаларни
бир
-
бирига
етказиб
берувчи
ва
ўзаро
кўмаклашувчи
инсонларнинг
бирлашувигина
одамнинг
табиатига
кўра
интилган
етукликка
эришишга
имкон
беради
.
Бундай
жамоа
аъзоларининг
фаолияти
бир
бутун
ҳолда
уларнинг
ҳар
бирига
яшаш
ва
етукликка
эришмоқ
учун
зарур
бўлган
нарсаларни
етказиб
беради
.
Шундан
инсон
кўпайди
ва
ернинг
аҳоли
яшайдиган
қисмига
ўрнашди
,
натижада
инсонлар
жамоаси
вужудга
келди
»[3, 186-
бет
].
Форобий
ижтимоий
-
сиёсий
таълимотининг
бош
ғоясини
–
аҳолиси
комил
,
бахтиёр
ва
фаровон
инсонлардан
иборат
бўлган
фозил
шаҳарни
барпо
этиш
ташкил
этади
.
Унинг
фозил
шаҳри
–
барча
органлари
ўзаро
боғланган
ва
ўзаро
ҳаракатда
бўлган
такомиллашган
инсон
организмига
ўхшайди
.
Буюк
мутафаккирнинг
ғоялари
кўп
асрлар
муқаддам
илгари
сурилган
бўлса
-
да
,
бугунги
Ўзбекистон
жамияти
,
халқимиз
олдида
турган
вазифа
ва
мақсадлар
билан
ҳамоҳангдир
.
Ўзбекистон
Республикасининг
биринчи
президенти
И
.
А
.
Каримов
ҳақли
равишда
таъкидлаганидек
, «…
буюк
аждодимиз
Абу
Наср
Форобийнинг
«
Фозил
одамлар
шаҳри
»
асаридаги
билим
ва
фан
,
ахлоқ
ва
маърифат
соҳасида
юксак
даражага
кўтарилган
жамиятгина
ижтимоий
тараққиётда
самарали
натижаларга
эриша
олиши
мумкин
,
деган
фикрида
жуда
катта
маъно
бор
»[4, 34-
бет
].
Жаҳонда
тиббиёт
соҳасида
етук
аллома
сифатида
тан
олинган
Абу
Али
ибн
Сино
(980-1037
й
.
й
.)
ҳам
бу
борада
илғор
ижтимоий
-
сиёсий
,
ҳуқуқий
ғояларни
илгари
сурган
.
У
бошқа
мутафаккирлар
каби
инсонни
ижтимоий
мавжудот
ҳисоблайди
.
Унинг
фикрича
,
инсон
жамиятдан
ташқарида
мавжуд
бўла
олмайди
.
Инсонларни
жамиятда
мавжуд
бўлишининг
асосий
шарти
уларнинг
ҳамкорлигидир
.
Инсон
ўзига
керакли
нарсаларни
фақат
жамият
ёрдамида
қўлга
киритиши
мумкин
.
Бунинг
учун
эса
жамиятнинг
барча
аъзолари
учун
бир
хилда
онгли
қонунлар
ва
одил
судлов
зарур
.
Жамиятнинг
барча
аъзолари
ижтимоий
фойдали
меҳнат
билан
машғул
бўлишлари
шарт
[5, 136-137-
бетлар
].
Умум
ва
шахс
манфаатини
уйғунлаштириш
,
жамиятнинг
барча
аъзолари
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
,
халқпарварлик
,
эл
-
юрт
,
Ватан
равнақи
учун
хизмат
қилиш
Ўрта
Осиё
халқлари
таълимотларида
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Инсон
ва
жамият
манфаатларининг
уйғунлиги
,
халқнинг
орзу
-
умидларини
рўёбга
чиқариш
,
инсоннинг
жамиятдаги
бурчи
масаласи
буюк
ақл
соҳибларининг
диққат
эътиборини
жалб
этган
.
Халқ
фаровонлиги
учун
хизмат
қилиш
,
эл
-
юрт
тўғрисида
қайғуриш
,
унинг
манфаати
йўлида
ўз
жони
,
куч
-
ғайратини
аямаслик
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
20
давлат
бошқаруви
фаолиятининг
асосий
принципларини
ташкил
этган
.
Шу
ўринда
улуғ
давлат
арбоби
ва
саркарда
Амир
Темур
томонидан
ўта
муҳим
ғоялар
илгари
сурилганлигини
уқтириб
ўтиш
ўринлидир
.
Амир
Темур
ижтимоий
-
сиёсий
тафаккурининг
буюклиги
шундаки
,
у
мамлакатни
бошқаришда
жамият
табақаларга
бўлинганлиги
,
уларнинг
талаб
ва
истаклари
турличалиги
,
давлат
ва
жамиятнинг
тараққиёти
ҳар
бир
ижтимоий
гуруҳ
манфаатлари
билан
чамбарчас
боғлиқ
эканлигини
чуқур
англаб
етган
.
У
жамиятни
ўн
икки
табақага
бўлиб
идора
қилган
.
Бу
ҳақда
«
Темур
тузуклари
»
да
шундай
дейилади
: «
Салтанатимни
ўн
икки
тоифадаги
кишилар
билан
мустаҳкамладим
.
Салтанатим
мартабаси
бўлмиш
тўра
-
тузуклар
ва
қонун
-
қоидаларни
ҳам
шу
ўн
икки
тоифага
боғлаб
туздим
.
Бу
ўн
икки
тоифани
салтанатим
фалакининг
ўн
икки
буржи
ва
давлатим
корхонасининг
ўн
икки
ойи
деб
ҳисобладим
»[6, 81-
бет
].
Халқ
ва
унинг
фаровонлиги
учун
хизмат
қилиш
–
энг
олий
мақсад
,
деб
ҳисоблайди
улуғ
шоир
Алишер
Навоий
(1441-1501
й
.
й
.).
Унинг
фозил
жамият
тўғрисидаги
қарашларининг
негизини
инсонпарварлик
,
инсонга
бўлган
муҳаббат
,
эл
-
юрт
қайғуси
билан
яшаш
ҳисси
ташкил
этади
.
Бу
ҳақда
академик
В
.
Зоҳидов
шундай
ёзади
: «
Навоий
давлат
ишида
турганида
ҳам
бир
нафас
бўлса
-
да
халқни
эсдан
чиқармади
.
Давлатни
халқ
манфаатларини
кўзловчи
,
халқ
орзуларини
амалга
оширувчи
воситага
айлантиришга
,
давлат
арбобларини
халқ
хизматчиларига
айлантиришга
киришда
ва
бу
ишда
унинг
ўзи
намуна
бўлди
»[7, 8-
бет
].
Маълумки
,
фуқаролик
жамияти
инсонлар
ўртасидаги
муносабатларда
ижтимоий
адолат
,
адолатпарварлик
,
қонунийлик
ғояларининг
ҳукмронлигини
тақозо
этади
.
Адолат
туфайли
жамиятда
барқарорлик
,
фаровонлик
,
хотиржамлик
,
тинчлик
ва
тотувлик
қарор
топади
.
Ёвузлик
,
ёмонлик
,
душманликка
барҳам
берилади
.
Ўрта
Осиё
мутафаккирлари
адолат
,
адолатпарварлик
ва
қонунийлик
ғояларининг
кишилик
жамияти
тараққиёти
учун
аҳамиятини
чуқур
англаб
,
ўзларининг
нодир
фикрларини
билдирганлар
.
Адолатли
жамият
,
инсон
камолоти
ва
фаровонлигига
эришиш
,
ҳақиқат
ва
қонун
устуворлигини
ўрнатишга
қаратилган
ғоялар
«
Темур
тузуклари
»
да
ҳам
ўз
ифодасини
топган
.
Давлатда
адолат
ва
ҳақиқатни
ўрнатиб
,
зулм
-
зўравонликка
йўл
қўймаслик
,
жабрдийданинг
ўчини
зўравондан
олиб
бериш
,
Амир
Темурнинг
асосий
шиорларидан
бири
ҳисобланган
.
У
«
рост
-
и
руст
»,
яъни
«
куч
адолат
-
дадир
»
деган
тамойилга
қатъий
амал
қилган
.
Салта
-
натни
эркида
сақлаш
учун
амал
қилган
ўн
икки
ту
-
зукдан
бирини
айнан
адолатпарварлик
ташкил
этгани
бежиз
эмас
.
Амир
Темур
давлатида
қонунларга
риоя
қилиш
,
унинг
ижросини
таъминлаш
ишига
алоҳида
эътибор
қаратилган
.
Қонунлар
жамият
ва
давлат
мавжудлиги
-
нинг
ўта
муҳим
омили
саналган
. «
Яна
тажрибамда
кўриб
билдимки
,
давлат
агар
дину
тартиб
асосида
қу
-
рилмас
экан
,
тўра
-
тузукка
боғланмас
экан
,
ундай
сал
-
танатнинг
шукуҳи
,
қудрати
ва
тартиби
йўқолади
.
Бундай
салтанат
ялонғоч
одамга
ўхшайдирким
,
уни
кўрган
ҳар
кимса
(
ундан
)
нигоҳини
олиб
қочади
.
Ёхуд
ҳар
хил
қаланғи
-
қасанғи
одамлар
тап
тортмай
кириб
чиқадиган
томсиз
,
эшиги
-
тўсиғи
йўқ
уйга
ўхшайди
.
Шу
-
нинг
учун
ҳам
мен
ўз
салтанатимни
ислом
дини
,
тўра
ва
тузук
асосида
мустаҳкамладим
.
Салтанатни
бошқаришимда
учраган
ҳар
қандай
воқеа
ва
ишни
тўра
ва
тузук
асосида
адо
этдим
» [8, 72-
бет
].
Чуқур
билим
,
кенг
дунёқараш
,
юксак
ахлоқийлик
,
шахсий
ва
ижтимоий
манфаатларнинг
уйғунлигига
эришган
,
эзгулик
,
яхшилик
,
адолатни
ўзига
касб
қилиб
олган
,
ёвузлик
ва
адолатсизликка
муросасиз
бўлган
комил
инсон
фуқаролик
жамиятининг
бош
ғояси
ҳисо
-
бланади
.
Илм
-
маърифат
комил
инсоннинг
шакллани
-
шида
пойдевор
ролини
ўйнайди
.
Комил
инсонни
ша
-
клланишининг
турли
жиҳатлари
диний
таълимотлар
ва
мутафаккирлар
ғояларида
мужассамланган
.
Буюк
мутафаккирларимиз
,
илм
эгаллаш
,
билимли
бўлиш
,
ўқиб
-
ўрганиш
комилликка
эришишнинг
муҳим
йўли
деб
билганлар
.
Уларнинг
фикрича
,
инсон
моҳиятини
онг
ташкил
этади
.
Шунинг
учун
ҳам
,
ҳар
бир
шахс
илм
олишга
,
ўқишга
ва
комилликка
интилиши
лозим
.
Инсонни
тарбиялаш
,
илм
ўргатиш
йўли
билан
юксак
ахлоқийликни
,
комилликни
сингдириш
мумкин
.
Инсон
камолотининг
пойдеворини
илм
ўрганиш
,
меҳнатсеварлик
,
қалби
очиқлик
ташкил
этади
.
Беру
-
нийнинг
фикрича
,
инсон
ақли
ва
маърифатпарварлиги
билан
баркамол
ва
расодир
.
Гўзал
,
кўркам
,
олижаноб
,
мард
,
ҳаммага
яхшилик
қила
оладиган
,
одамларга
муҳаббатлик
,
она
ерни
эъзозлай
оладиган
,
ватанпар
-
вар
,
ботир
киши
–
комил
инсондир
.
Юсуф
Хос
Ҳожиб
саодатли
жамият
барпо
этишни
олий
мақсад
сифатида
белгилайди
.
Унинг
фикрича
,
инсонда
тўрт
ҳолат
мужассамланади
: «
абадий
ти
-
риклик
» -
бу
инсон
руҳини
мумтоз
бир
руҳга
айланиши
(
комиллашиши
); «
абадий
ёшлик
» -
кўнгилнинг
ҳамиша
сир
-
асрор
учун
уйғоқ
туриши
; «
доимий
соғлиқ
» -
ин
-
соннинг
ҳамиша
барча
масалада
ўз
фикрига
,
қарашига
эга
бўлиши
; «
туганмас
бойлик
» -
чексиз
бир
маънави
-
ятга
эга
бўлиш
» [9, 18-
бет
].
Х
IX
аср
охири
ва
XX
аср
бошларида
Ўрта
Осиё
давлатлари
устидан
ўрнатилган
мустамлакачилик
тар
-
тиблари
натижасида
халқнинг
ҳуқуқ
ва
эркинлиги
поймол
этилди
,
маърифатсизлик
чуқур
илдиз
отиб
илм
-
фан
таназзулга
юз
тутди
.
Жамиятнинг
бундай
аянчли
аҳволдан
чиқаришнинг
бирдан
-
бир
йўли
илм
-
маърифатни
кенг
тарқатиш
,
халқнинг
ўзлигини
англаш
эканлигини
жадидлар
тушуниб
етганлар
.
Шу
сабабли
,
жадидларнинг
мамлакатни
тараққий
этиши
учун
кура
-
шида
қуйидаги
йўналишлар
устувор
бўлган
:
янги
усул
мактабларини
жорий
этиш
ва
кенгайтириш
;
қобилиятли
ёшларни
чет
элга
ўқишга
юбориш
;
турли
маърифий
жамиятлар
ва
театр
труппалари
тузиш
;
халқни
сиёсий
партияларга
уюштириш
орқали
унинг
манфаати
ва
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
;
газета
ва
журналлар
чоп
этиш
;
халқнинг
ижтимоий
-
сиёсий
онгини
юксалтириш
билан
миллий
демократик
давлат
қуриш
.
Адолатли
жамият
,
инсон
эркинлиги
ва
ҳуқуқини
таъминлаш
,
қонун
устуворлигига
эришиш
,
давлат
му
-
стақиллигини
таъминлаш
масалалари
ж
адидчилик
ҳаракати
вакиллари
томонидан
ривожлантирилди
.
Жадидлар
миллий
озодлик
ҳаракатига
катта
туртки
бериб
,
миллий
кучлар
бирлигини
таъминлашга
беқиёс
ҳисса
қўшдилар
.
Улар
қисқа
вақт
ичида
кенг
халқ
оммасини
қамраб
оладиган
ижтимоий
-
сиёсий
ташки
-
лотлар
ва
ҳаракатлар
тузишга
муваффақ
бўла
олди
-
лар
.
Ўрта
Осиё
халқларининг
ҳуқуқлари
ва
ман
-
фаатларини
ҳимоя
қилиш
,
қонунийликни
таъминлаш
,
жамият
ҳаётида
адолатни
қарор
топтиришни
ўз
олдига
мақсад
қилиб
қўйган
«
Тараққийпарварлар
», «
Турон
»,
«
Иттифоқ
», «
Иттиҳод
ва
тараққий
», «
Шўройи
Исло
-
мия
», «
Шўройи
Уламо
», «
Турк
Адами
Марказият
»,
Ёш
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
21
бухороликлар
,
Ёш
хиваликлар
ҳамда
Туркистон
сиёсий
ҳаётида
ҳам
муҳим
ўрин
тутган
«
Алаш
Ўрда
»
каби
партиялар
,
йигирмага
яқин
миллий
жамият
ва
тўгарак
-
лар
тузилган
ва
фаолият
олиб
борган
.
Юртимизнинг
мустақилликка
эришиши
фуқаролик
жамияти
тўғрисидаги
ғояларнинг
ривожланиши
ҳамда
ҳаётга
татбиқ
этилишига
кучли
туртки
бўлди
.
Бунда
халқимизнинг
кўп
минг
йиллик
тарихий
тараққиёти
давомида
тўпланган
ва
сайқал
топган
тажрибаси
мустаҳкам
асос
бўлиб
хизмат
қилмоқда
.
Истиқлол
йилларида
фуқаролик
жамияти
тўғрисидаги
ғоялар
Ўзбекистон
Республикасининг
Биринчи
Президенти
И
.
А
.
Каримовнинг
маъруза
,
нутқларида
ҳамда
фалсафа
,
ҳуқуқ
,
иқтисод
,
адабиёт
,
маданият
ва
бошқа
соҳалар
мутахассисларининг
асарларида
ривожлантирилди
.
Юртбошимиз
томонидан
илгари
сурилган
ғояларда
фуқаролик
жамиятининг
мазмун
-
моҳияти
,
ижтимоий
,
иқтисодий
,
маданий
,
маънавий
,
ҳуқуқий
асослари
таҳлил
этилган
.
Ўзбекистонда
фуқаролик
жамиятини
шакллантиришнинг
устувор
йўналишлари
белгиланган
.
Юртбошимиз
таъкидлаб
ўтганидек
, “
Биз
фуқаролик
жамияти
қуришга
интилмоқдамиз
.
Бунинг
маъноси
шуки
,
давлатчилигимиз
ривожлана
боргани
сари
бошқарувнинг
турли
хил
вазифаларини
бевосита
халққа
топшириш
,
яъни
ўзини
ўзи
бошқариш
органларини
янада
ривожлантириш
демакдир
” [10, 14-
бет
.].
Шу
билан
бирга
, “
Ўзбекистон
XXI
аср
бўсағасида
:
хавфсизликка
таҳдид
,
барқарорлик
шартлари
ва
тараққиёт
кафолатлари
”
асарида
фуқаролик
жамияти
тўғрисидаги
таълимот
қуйидаги
муҳим
қоидалар
билан
бойитилди
: “
Биз
учун
фуқаролик
жамияти
–
ижтимоий
макон
.
Бу
маконда
қонун
устувор
бўлиб
,
у
инсоннинг
ўз
-
ўзини
камол
топтиришга
монелик
қилмайди
,
аксинча
,
ёрдам
беради
.
Айни
вақтда
,
бошқа
одамларнинг
ҳуқуқ
ва
эркинликлари
камситилишига
йўл
қўйилмайди
.
Яъни
эркинлик
ва
қонунга
бўйсуниш
бир
вақтнинг
ўзида
амал
қилади
” [11, 173-
бет
].
Мустақиллик
йиллари
илм
-
фанида
фуқаролик
жамияти
масаласи
муҳим
ўрин
эгаллаб
,
унинг
ижтимоий
,
тарихий
,
иқтисодий
,
сиёсий
,
ҳуқуқий
,
маданий
,
маънавий
негизлари
тадқиқ
этилди
.
Ишлаб
чиқилган
ғояларда
фуқаролик
жамиятининг
мазмун
-
моҳияти
,
тузилиши
,
ташкил
этган
унсурлари
,
уларнинг
ўзаро
муносабатлари
,
мамлакатимизда
уни
барпо
этишнинг
йўллари
ўз
ифодасини
топган
. “
Фуқаролик
жамияти
–
ҳар
бир
инсон
манфаатини
устувор
билувчи
,
ҳуқуқий
анъана
ва
қонунларга
ҳурмат
муҳити
шакллантирилган
,
умуминсоний
қадриятлар
эъзозланадиган
,
инсон
ҳуқуқлари
ва
эркинликлари
сўзсиз
таъминланадиган
,
давлат
ҳокимияти
устидан
самарали
жамоатчилик
назорати
механизмлари
вужудга
келтирилган
,
инсоний
муносабатлар
чуқур
маънавий
-
маданий
қадриятларга
таянадиган
эркин
демократик
ҳуқуқий
жамият
” [12, 185-
бет
].
Давлатимиз
раҳбари
Ўзбекистон
Республикаси
иккинчи
чақириқ
Олий
Мажлисининг
2002
йил
29
августдаги
сессиясида
“
Ўзбекистонда
демократик
ўзгаришларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамияти
асосларини
шакллантиришнинг
асосий
йўналишлари
”
мавзусидаги
маърузасида
юртимизда
фуқаролик
жамиятини
шакллантиришнинг
устувор
йўналишларини
белгилаб
берди
.
Булар
,
биринчидан
,
давлатимиз
мустақиллигини
бундан
буён
ҳам
асраб
-
авайлаш
,
ҳимоя
қилиш
ва
мустаҳкамлаш
;
иккинчидан
,
мамлакат
хавфсизлиги
ва
барқарорликни
,
давлатимизнинг
ҳудудий
яхлитлигини
,
сарҳадларимиз
дахлсизлигини
,
фуқароларимизнинг
тинчлиги
ва
осойишталигини
таъминлаш
;
учинчидан
,
бозор
ислоҳотларини
янада
чуқурлаштириш
,
кучли
бозор
инфратузилмасини
яратиш
,
барқарор
ва
ўзаро
мутаносиб
,
мустаҳкам
иқтисодиётнинг
муҳим
шарти
бўлган
эркин
иқтисодиёт
тамойилларини
жорий
этиш
;
тўртинчидан
,
инсон
ҳуқуқлари
ва
эркинликларини
,
сўз
ва
матбуот
эркинлигини
,
шунингдек
,
ошкораликни
,
жамиятда
ўтказилаётган
ислоҳотларнинг
очиқлигини
таъминлайдиган
демократик
тамойилларни
сўзда
ёки
қоғозда
эмас
,
амалий
ҳаётда
жорий
қилиш
;
бешинчидан
,
жамият
ҳаётида
нодавлат
ва
жамоат
ташкилотларининг
ўрни
ва
аҳамиятини
кескин
кучайтириш
;
олтинчидан
,
суд
-
ҳуқуқ
соҳасини
ислоҳ
қилиш
бўйича
бошланган
ишларни
изчил
давом
эттириш
;
еттинчидан
,
ислоҳотларни
инсон
манфаатига
бўйсундириш
,
уларнинг
бош
йўналиши
ва
самарадорлигининг
пировард
натижасини
белгилаб
берадиган
инсон
омили
ва
мезони
эканлигини
ёдда
тутиш
[13, 19-32-
бетлар
].
Ватанимизнинг
мустақиллик
йилларидаги
тараққиёти
,
фуқаролик
жамиятини
шакллантириш
борасида
тўпланган
тажрибалар
,
эришилган
натижаларни
сарҳисоб
қилиш
ва
истиқбол
учун
янги
вазифаларни
белгилаб
олишни
тақозо
этди
.
Юртбошимиз
И
.
А
.
Каримов
томонидан
2010
йил
12
ноябрда
Олий
Мажлис
Қонунчилик
палатаси
ва
Сенатининг
қўшма
мажлисида
баён
этилган
“
Мамлакатимизда
демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамиятини
ривожлантириш
концепцияси
”
ана
шу
ижтимоий
эҳтиёжга
жавоб
берувчи
стратегик
ва
дастурий
ҳужжат
бўлиб
ҳисобланади
.
Концепцияда
жамиятимизнинг
истиқболли
тараққиётини
таъминловчи
устувор
йўналишлар
белгилаб
берилган
.
Унда
давлат
ҳокимияти
ва
бошқарувини
демократлаштириш
,
мамлакатимиз
суд
-
ҳуқуқ
тизимини
такомиллаштириш
,
ахборот
соҳасини
ислоҳ
қилиш
,
фуқароларнинг
ахборот
,
сўз
ва
сайлов
ҳуқуқи
эркинлигини
таъминлаш
,
фуқаролик
жамияти
институтларини
,
сайлов
қонунчилигини
ривожлантириш
,
демократик
бозор
ислоҳотларини
ва
иқтисодиётни
либераллаштиришни
янада
чуқурлаштиришга
қаратилган
кенг
қамровли
қонунчилик
ташаббуси
илгари
сурилди
.
Мазкур
қоидаларнинг
ҳаётга
жорий
этилиши
мамлакатимизнинг
фуқаролик
жамиятини
барпо
этиш
йўлидан
оғишмай
олға
боришига
хизмат
қилади
.
Хулоса
қилиб
айтадиган
бўлсак
,
фуқаролик
жамияти
тўғрисидаги
ғоялар
кўп
минг
йиллик
тарихга
эга
бўлиб
,
уни
ташкил
этган
унсурлар
халқимизнинг
турмуш
тарзида
мужассамланган
,
тарихий
тажрибасида
синовдан
ўтиб
,
сайқал
топган
.
Мустақиллик
фуқаролик
жамиятини
шакллантиришнинг
ҳаракатлантирувчи
кучи
бўлиб
,
у
туфайли
инсон
олий
қадрият
саналадиган
,
унинг
ҳуқуқ
ва
эркинликлари
тан
олинадиган
ва
таъминланадиган
,
инсон
ва
жамият
манфаатлари
уйғунлигига
эришиладиган
,
халқ
ҳокимияти
қарор
топган
фазилатли
адолатли
жамиятни
барпо
этиш
ғоялари
рўёбга
чиқади
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Каримов
И
.
А
.
Биз
танлаган
йўл
–
демократик
тараққиёт
ва
маърифий
дунё
билан
ҳамкорлик
йўли
.
Т
.11. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 2003. –
Б
.33.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
22
2.
Каримов
И
.
А
.
Биз
танлаган
йўл
–
демократик
тараққиёт
ва
маърифий
дунё
билан
ҳамкорлик
йўли
.
Т
.11. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 2003. –
Б
.34.
3.
Каримов
И
.
А
.
Ўзбекистоннинг
сиёсий
-
ижтимоий
ва
иқтисодий
истиқболларининг
асосий
тамойиллари
.
–
Т
.:
Ўзбекистон
, 1995. –
Б
.14.
4.
Каримов
И
.
А
.
Ўзбекистон
XXI
аср
бўсағасида
:
хавфсизликка
таҳдид
,
барқарорлик
шартлари
ва
тараққиёт
кафолатлари
. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 1997. –
Б
.173.
5.
Каримов
И
.
А
.
Биз
танлаган
йўл
–
демократик
тараққиёт
ва
маърифий
дунё
билан
ҳамкорлик
йўли
.
Т
.11. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 2003. –
Б
.19-32.
6.
Форобий
Абу
Наср
.
Фозил
одамлар
шаҳри
. –
Т
.:
Абдулла
Қодирий
номидаги
“
Халқ
мероси
”
нашриёти
,
1993. –
Б
.186.
7.
Очерки
истории
общественно
-
философской
мысли
в
Узбекистане
. –
Т
.: «
Фан
», 1977. –
С
.136-137.
8.
Темур
тузуклари
/
Форсчадан
А
.
Соғуний
ва
Ҳ
.
Кароматов
тарж
.;
Б
.
Аҳмедов
таҳр
.
остида
; /
Сўзбоши
ва
изоҳлар
Б
.
Аҳмедовники
/. –
Т
.
Ғ
.
Ғулом
номидаги
Адабиёт
ва
санъат
нашр
., 1996. –
Б
. 81.
9.
Зохидов
В
.
Улуғ
шоир
ижодининг
қалби
//
Бобоев
Ҳ
.
Алишер
Навоий
–
буюк
давлат
арбоби
.
Т
.: «
Фан
»,
1992. –
Б
.8.
10.
Темур
тузуклари
/
Форсчадан
А
.
Соғуний
ва
Ҳ
.
Кароматов
тарж
.;
Б
.
Аҳмедов
таҳр
.
остида
; /
Сўзбоши
ва
изоҳлар
Б
.
Аҳмедовники
/. –
Т
.
Ғ
.
Ғулом
номидаги
Адабиёт
ва
санъат
нашр
., 1996. –
Б
.72.
11.
Ёқубов
А
. «
Қутадғу
билиг
»
да
давлатчилик
консепсияси
//
Масъул
муҳаррир
:
Ғ
.
Ас
-
Салом
/. –
Т
.:
Абдулла
Қодирий
номидаги
“
халқ
мероси
”
нашр
., 1997.
–
Б
.18.
12.
Маматов
Х
.
Ҳуқуқий
маданият
ва
Ўзбекистонда
фуқаролик
жамиятининг
шаклланиш
муаммолари
.
Монография
.
Т
.: YURIST-MEDIA MARKAZI, 2009. –
Б
.27-28.
13.
Одилқориев
Ҳ
.
Т
.
Конституция
ва
баркамол
жамият
орзуси
. –
Т
.: O'qituvchi, 2012. –
Б
.185.
Қ
.
Умидуллаев
,
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
ҳузуридаги
Давлат
башқаруви
академияси
битирувчиси
Э
.
Абдуллаев
,
Тошкент
давлат
юридик
университети
ўқитувчиси
МАҲАЛЛИЙ
ДАВЛАТ
ҲОКИМИЯТИ
ОРГАНЛАРИДА
ИШЛАРНИ
ТАШКИЛ
ЭТИШ
,
МУАММО
ВА
ЕЧИМЛАР
Аннотация
:
мазкур
мақола
Ўзбекистонда
мустақиллик
қўлга
киритилгандан
кейинҳудудларнинг
бошқарув
тизимида
маҳаллий
давлат
ҳокимияти
органларининг
ваколат
ва
вазифаларини
такомиллаштиришнинг
ҳуқуқий
жиҳатдан
ўрганишга
бағишланган
.
Хусусан
,
маҳаллий
давлат
ҳокимияти
органларида
ижро
интизоми
бўйича
ҳуқуқий
меъёрларнинг
тартибга
солинишида
ахборот
технологияларининг
тутган
ўрни
ҳақида
фикр
юритилади
.
Шунингдек
,
мақолада
мамлакатимизда
республика
ва
маҳаллий
давлат
бошқаруви
органларининг
ўзаро
ҳужжат
алмашинувининг
ҳуқуқий
меъёрларини
мукаммаллаштириш
бўйича
таклиф
ва
тавсиялар
ўрин
олган
.
Калит
сўзлар
:
Маҳаллий
давлат
ҳокимияти
,
ахборот
,
ахборот
-
коммуникацион
технология
,
электрон
тизим
,
ҳужжат
алмашинуви
,
ижро
ҳокимияти
,
қонун
,
қарор
,
фармойиш
.
Аннотация
:
статья
посвящена
изучению
правовых
аспектов
по
усовершенствованию
полномочии
и
обя
-
занности
органов
местного
управления
в
системе
ре
-
гионального
управления
после
обретения
независимо
-
сти
Узбекистана
.
В
частности
,
в
ней
анализируется
роль
информационных
технологий
в
регулировании
правовых
норм
в
органах
местного
управления
.
А
так
-
же
в
статье
предложены
рекомендации
по
усовершен
-
ствованию
правовых
норм
по
документообороту
между
республиканскими
и
местными
органами
власти
стра
-
ны
.
Ключевые
слова
:
местные
органы
власти
,
ин
-
формация
,
информационно
-
коммуникационные
техно
-
логии
,
электронная
система
,
документооборот
,
испол
-
нительная
власть
,
закон
,
распоряжение
,
постановле
-
ние
.
Annotation:
the article is devoted to studying the legal
aspects to improve the powers and responsibilities of local
authorities in regional governance after independence of
Uzbekistan. In particular, it addressesthe role of IT-
technology in the regulation of legal norms in the local
administration. In addition, the article offers recommenda-
tions to improve the legal provisions on document man-
agement between national and local authorities of the
country.
Keywords:
local government, information, information
and communication technology, electronic, document,
executive, order, decree.
Юртимизда
мустақилликнинг
дастлабки
кунлариданоқ
давлат
ва
жамият
қурилишининг
ўзига
хос
,
ривожланишнинг
тизимли
,
босқичма
-
босқич
ислоҳотлар
йўли
танлаб
олинди
.
Қонун
чиқарувчи
,
ижро
этувчи
,
суд
ҳокимияти
органларини
ислоҳ
қилиш
билан
бир
вақтда
маҳаллий
давлат
ҳокимияти
тизимини
ислоҳ
қилиш
борасида
ҳам
босқичма
-
босқич
ишлар
амалга
оширилди
.
