ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
69
ҳаракатланаётган
бўлса
,
ўша
давлатнинг
ҳуқуқига
бўйсунади
Агар
иш
Ўзбекистон
ташкилоти
томонидан
чет
эл
давлатларига
хизмат
сафарига
юборилган
шахс
томонидан
бажарилган
тақдирда
,
унинг
меҳнат
муносабатлари
Ўзбекистон
Республикасининг
ҳуқуқига
бўйсунади
”.
Ўйлаймизки
,
олиб
борилаётган
илмий
тадқиқотлар
жараёнида
билдирилган
таклиф
ва
мулоҳазалар
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
ва
Меҳнат
кодексида
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларни
коллизион
тартибга
солиш
борасидаги
мавжуд
ҳуқуқий
бўшлиқларни
тўлдиришга
хизмат
қилади
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
//
Ҳ
.
Р
.
Раҳмонқулов
ва
бошқ
. –
Т
.:
Иқтисод
ва
ҳуқуқ
дунёси
, 2002. – 448
б
.;
Проблемы
международного
частного
права
. //
Под
ред
.
Н
.
И
.
Марышевой
. –
М
.: 2000. – 218
с
.;
Богуславский
М
.
М
.
Международное
частное
право
:
Учебник
. 6-
е
изд
.,
перераб
.
и
доп
. –
М
.:
Норма
:
ИНФРА
-
М
, 2012. – 704
с
.;
Скачкова
Г
.
С
.
Труд
иностранцев
в
России
:
правовое
регулирование
:
Научно
-
практическое
пособое
.
М
.,
2006.
Киселев
И
.
Я
.
Труд
с
иностранным
участием
(
правовые
аспекты
).
М
., 2003.;
Ерпылева
Н
.
Ю
.,
Геть
-
ман
-
Павлова
И
.
В
.
Проблемы
кодификации
российско
-
го
законодательства
по
международному
частному
праву
/
Адвокат
, 2008.
№
1. -
С
.24.;
Федосеева
Г
.
Ю
.
Международное
частное
право
.
Учебник
, Eckmo
Education,
М
., 2005. -
С
.239.;
Лунц
Л
.
А
.
Курс
международного
частного
права
:
В
3
т
. –
М
.:
Спарк
,
2002. – 1007
с
.;
Международное
частное
право
/
Под
ред
.
Г
.
К
.
Дмитриевой
.
М
., 2000. -
С
. 514, 515.
2.
Богуславский
М
.
М
.
Международное
частное
право
:
Учебник
. 6-
е
изд
.,
перераб
.
и
доп
. –
М
.:
Норма
:
ИНФРА
-
М
, 2012. – 704
с
.;
Ануфриева
Л
.
П
.
и
др
.
Меж
-
дународное
частное
право
/
Отв
.
ред
.
Г
.
К
.
Дмитриева
.
М
., 2005. -
С
. 117.
3.
Батафсил
қаранг
:
Андриянова
М
.
А
.
Трудовые
отношения
с
участием
иностранцев
в
системе
между
-
народного
частного
и
трудового
права
России
:
Авто
-
реф
.
дисс
. …
канд
-
та
юрид
.
наук
. —
М
., 2002.
4.
Мазкур
мақолада
келтирилган
хорижий
мамлакатларнинг
қонунчилигига
оид
маълумотлар
ушбу
асардан
олинган
:
Международное
частное
право
:
Иностранное
законодательство
/
Сост
.
А
.
Н
.
Жильцов
,
А
.
И
.
Муранов
. —
М
., 2001. –
С
. 211-213.
5.
Международное
частное
право
:
Иностранное
законодательство
/
Сост
.
А
.
Н
.
Жильцов
,
А
.
И
.
Муранов
.
—
М
., 2001. –
С
. 112-113.
6.
Гетьман
-
Павлова
И
.
В
.
Коллизионное
регули
-
рование
в
международном
Трудовом
праве
.
Москов
-
ский
городской
педагогический
университет
,
Вестник
Московского
городского
педагогического
университета
.
Серия
:
Юридические
науки
, 2008
№
1, –
С
.107-114.
7.
И
.
В
.
Гетьман
-
Павлова
.
Коллизионное
регулирование
в
международном
частном
трудовом
праве
.
М
.:
Вестник
МГПУ
серия
«
Юридические
науки
».
2010
г
. -
С
. 107-112.
8.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
Ахборотномаси
, 1996
йил
, 2-
сонга
илова
,
№
11–12.
Х
.
Абдурахмонова
ТДЮУ
“
Халқаро
тижорат
(
хусусий
)
ҳуқуқи
”
кафедраси
ўқитувчиси
ТУРЛИ
ҲУҚУҚИЙ
ТИЗИМДАГИ
МАМЛАКАТЛАР
ҚОНУНЧИЛИГИДА
ОТА
-
ОНАНИНГ
ШАХСИЙ
НОМУЛКИЙ
ҲУҚУҚ
ВА
МАЖБУРИЯТЛАРИНИНГ
МОДДИЙ
–
ҲУҚУҚИЙ
АСОСЛАРИ
Аннотация
:
мазкур
мақолада
муаллиф
томонидан
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларнинг
ҳуқуқий
табиати
,
ота
-
оналарнинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
ифодаланган
.
Мақола
ўз
ичига
нафақат
Ўзбекистон
Республикасининг
қонунчилиги
нормаларининг
таҳлилини
,
балки
ривожланган
хорижий
мамлакатларнинг
мазкур
соҳадаги
қонунчилиги
таҳлилини
ҳам
қамраб
олади
.
Калит
сўзлар
:
ота
-
оналик
ҳуқуқи
,
ота
-
оналик
ҳуқуқидан
маҳрум
қилиш
,
бола
яшаётган
жой
қонуни
,
никоҳсиз
туғилган
бола
.
Аннотация
:
данной
статье
автор
определил
пра
-
вовую
природу
,
и
осложнённую
иностранным
элемен
-
том
между
родителями
и
детьми
,
права
и
обязанности
родителей
.
Статья
включает
в
себя
не
только
анализ
норм
законодательства
Республики
Узбекистан
,
но
также
анализ
законодательства
развитых
стран
в
этой
области
.
Ключевые
слова
:
права
и
обязанности
родителей
,
лишение
родительских
прав
,
несовершеннолетние
,
закон
о
местожительстве
детей
,
внебрачный
ребёнок
.
Annotation:
In this article, the author stated that the
legal nature of the complicated with foreign element
between parents and children, the rights and duties of
parents. The article includes not only the analysis of the
legislation of the Republic of Uzbekistan, more over
analysis of the legislation of developed countries in this
field.
Key words:
rights and duties of parents, termination of
parental rights,
juvenile,
the law of domicile of children,
child born out of wedlock.
Ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
ўзаро
ҳуқуқий
муносабатлар
бола
Ўзбекистон
Республикаси
фуқароси
ёки
чет
эл
фуқароси
бўлса
ҳам
тўла
ҳажмда
Ўзбекистон
Республикаси
қонуни
билан
тартибга
солинади
.
Шу
маънода
эътироф
этиш
лозимки
,
ота
-
она
ва
болалар
ўртасидаги
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларда
шахсий
номулкий
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлар
икки
асосга
кўра
фарқланади
:
Биринчидан
,
субъектларнинг
турли
фуқароликка
мансублиги
;
Иккинчидан
,
чет
эл
моддий
қонунчилигининг
фарқланишидир
.
Ўзбекистон
Республикаси
қонунлари
ота
-
онага
ўз
фарзандларини
ҳар
қандай
ноқонуний
ушлаб
турган
ўзга
шахслардан
суд
орқали
қайтариб
олиш
ҳуқуқини
берган
бўлиб
,
чет
эллик
ота
-
оналар
ҳам
бу
ҳуқуқдан
фойдаланадилар
.
Баъзан
халқаро
битимлар
мавжуд
бўлмаган
ҳолатларда
эр
ва
хотиннинг
никоҳдан
ажрашиши
натижасида
болага
нисбатан
оталик
ва
оналик
ҳуқуқларини
амалга
ошириш
билан
боғлиқ
масалалар
юзасидан
амалиётда
муаммолар
вужудга
келмоқда
.
Бинобарин
,
болалар
ота
ёки
она
томонидан
доимий
яшаётган
давлатидан
қонунга
хилоф
равишда
олиб
чиқиб
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
70
кетилиши
ёки
бола
ўз
онаси
билан
бирга
яшаши
тўғрисидаги
суд
қарори
мавжуд
бўлган
ҳолатда
боланинг
отаси
чет
элга
қонунга
хилоф
равишда
“
қонуний
”
давлат
ҳудудидан
олиб
чиқиб
кетиб
,
мажбурий
ушлаб
туриши
халқаро
амалиёт
учун
янгилик
эмас
.
Айнан
шу
каби
муаммоларни
олдини
олиш
юзасидан
Ўзбекистон
Республикаси
1980
йилги
“
Халқаро
миқёсда
болалар
ўғирланишининг
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жиҳатлари
тўғрисида
”
ги
Гаага
конвенциясига
1998
йилда
аъзо
бўлган
.
“
Халқаро
миқёсда
болалар
ўғирланишининг
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жиҳатлари
тўғрисида
”
ги
Гаага
конвенцияси
VI
бўлим
45
моддадан
иборат
.
Мазкур
Конвенциянинг
мақсади
–
ота
-
оналар
ва
болалар
ўртасидаги
фуқаролик
-
ҳуқуқий
масалаларни
тартибга
солиш
,
қонунга
хилоф
равишда
бир
жойдан
бошқа
жойга
кўчирилган
ёки
ўғирланган
болалар
дарҳол
қайтарилишига
кўмаклашиш
ҳисобланиб
,
коллизион
қоидалар
асосида
тартибга
солинади
.
Боладан
алоҳида
яшаётган
ота
(
она
)
си
томонидан
бир
жойдан
бошқа
жойга
ноқонуний
кўчириш
ёки
ушлаб
туриш
қонунга
хилоф
деб
ҳисобланади
. “
Агар
бу
бола
қайси
давлат
ҳудудида
доимий
яшаётган
бўлса
,
шу
давлатнинг
қонун
ҳужжатларига
мувофиқ
тегишли
шахсга
(
у
она
,
ота
,
васий
ва
ҳоказолар
бўлиши
мумкин
)
қайтарилиши
лозим
”
[1, 348-350-
бет
].
Бундай
вазиятнинг
мураккаблиги
шу
билан
изоҳланадики
,
давлат
ўртасида
ҳуқуқий
ёрдам
кўрсатиш
тўғрисидаги
битимнинг
мавжуд
бўлмаганлиги
ёки
юқорида
келтирилган
Конвенцияга
ушбу
давлатнинг
аъзо
бўлмаганлиги
туфайли
чет
эл
суди
миллий
судлар
чиқарган
қарорларни
ижро
этишга
мажбур
эмаслиги
сабаб
бўлмоқда
.
Ота
-
оналик
ҳуқуқи
боланинг
манфаатларига
тўсқинлик
қилиши
мумкин
эмас
.
Аммо
субъектларнинг
турли
фуқароликка
мансублиги
ва
моддий
қонунчиликдаги
фарқланишлар
ота
-
она
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларини
турлича
амалга
ошишини
таъминлайди
.
МДҲ
давлатларининг
ички
моддий
қонунчилигида
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
ҳуқуқий
муносабатлар
Ўзбекистон
Республикасининг
Оила
кодекси
билан
айнан
бир
хил
.
Қозоғистон
Республикасининг
“
Никоҳ
ва
оила
”
тўғрисидаги
қонуни
,
Россия
Федерацияси
,
Молдова
,
Қирғизистон
[2],
Тожикистон
[3],
Армания
,
Украина
,
Татаристон
[4]
Республикаларининг
оила
кодекслари
бунга
яққол
мисолдир
.
Лекин
айрим
МДҲ
давлатларининг
оила
кодексларида
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
ҳуқуқий
муносабатларга
оид
фарқли
томонлар
ҳам
учраб
туради
.
Масалан
,
Молдова
Республикасининг
Оила
кодекси
62-
моддасида
ота
-
оналик
ҳуқуқини
амалга
оширишдаги
талаблардан
ташқари
қуйидагилар
келтириб
ўтилган
.
Яъни
,
ота
-
она
болаларни
тарбиялаш
усулларида
болаларга
спиртли
ичимликлар
қабул
қилдирмаслик
,
наркотик
ва
психотроп
моддалардан
фойдаланмаслик
,
қимор
ўйинлари
билан
шуғуллантирмаслик
,
тиланчилик
ва
бошқа
қонунга
хилоф
ишлар
билан
шуғуллантирмаслиги
лозим
.
Арманистон
Республикасининг
Оила
кодекси
53-
моддасида
[5]
ва
Молдова
Республикасининг
Оила
кодекси
63-
моддасида
ота
-
она
алоҳида
яшаганда
14
ёшга
тўлмаган
болаларнинг
қаерда
яшаши
ота
-
онанинг
келишувига
биноан
белгиланиши
ёзиб
қўйилган
.
Ота
-
она
ўртасида
келишув
бўлмаса
,
низо
суд
томонидан
болалар
манфаатларидан
келиб
чиқиб
,
уларнинг
фикрини
ҳисобга
олган
ҳолда
ҳал
этилади
.
Агар
бола
10
ёшга
кирган
бўлса
боланинг
фикри
инобатга
олинади
.
Вояга
етмаган
боланинг
яшаш
жойи
деб
ота
-
онасининг
яшаш
жойи
қабул
қилинади
[6].
Украина
Республикасининг
Оила
кодекси
150-
моддасида
ота
-
оналар
ўз
фарзандларига
қонунни
ва
инсонларни
ҳурмат
қилиш
,
оиласи
ва
яқинларига
муҳаббат
,
халқини
ва
Ватанини
севиш
руҳида
тарбиялашга
мажбурлиги
белгиланган
.
Украинада
ҳам
Ўзбекистон
Республикаси
сингари
чет
эллик
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
муносабатлар
алоҳида
кўриб
чиқилмаган
.
Чунки
Украина
Республикасида
чет
эл
фуқаролари
ва
фуқаролиги
бўлмаган
шахсларнинг
оилавий
-
ҳуқуқий
муносабатларини
“
Украина
Республикасининг
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисида
”
ги
қонуни
тартибга
солади
.
Украина
Оила
кодексининг
58-
моддасига
кўра
,
ота
-
она
ва
болалар
бир
-
бирларини
маънавий
қўллаб
-
қувватлайдилар
ва
моддий
ёрдам
берадилар
,
деб
ёзиб
қўйилган
.
Ушбу
нормани
татбиқ
этишда
чет
эллик
оилалар
ҳам
бундан
мустасно
эмаслар
[7].
Россия
оила
қонунчилигида
эса
,
ота
-
она
ўртасида
боланинг
яшаш
жойи
тўғрисида
келишув
бўлмай
низо
бўлган
вақтда
“
ота
-
она
ёки
улардан
бири
фуқаролик
қонунчилигига
биноан
суддан
талаб
қилса
,
васийлик
ва
ҳомийлик
органлари
суд
қарор
чиқаргунга
қадар
боланинг
яшаш
жойини
аниқлаб
бериши
шарт
”[8]
лилиги
нормаланган
.
МДҲ
давлатларининг
ота
-
оналик
ҳуқуқидан
маҳрум
қилиш
асосларига
оид
моддалари
бир
-
бирига
жудаям
ўхшаш
бўлиб
,
барча
кодексларда
мавжуд
бандларни
келтириш
мумкин
.
Масалан
,
узрсиз
сабабларга
кўра
ўз
боласини
туғруқхона
ёки
бошқа
даволаш
муассасасидан
,
тарбия
,
аҳолини
ижтимоий
ҳимоялаш
муассасаси
ва
шунга
ўхшаш
бошқа
муассасалардан
олишдан
бош
тортса
;
ота
-
оналик
ҳуқуқини
суиистеъмол
қилса
,
болаларга
нисбатан
шафқатсиз
муомалада
бўлса
,
жумладан
жисмоний
куч
ишлатса
ёки
руҳий
таъсир
кўрсатса
ота
-
оналик
ҳуқуқидан
маҳрум
қилиш
асослари
келтирилган
.
Ривожланган
давлатлар
бу
ҳолатга
ўзгача
ёндашади
.
АҚШда
оилавий
муносабатлар
,
шу
жумладан
,
ота
-
она
ва
бола
ўртасидаги
ҳуқуқий
муносабатлар
штатлараро
қонунлар
ва
Федерация
қонунлари
билан
ҳимояланади
.
Бундан
ташқари
,
штатлар
учун
ягона
намунавий
қонунлар
ҳам
қабул
қилинган
.
Масалан
,
“
Ота
-
оналар
томонидан
болаларнинг
ўғирланиши
олдини
олиш
тўғрисида
”
ги
штатлараро
Намунавий
қонун
(1980
й
), “
Ота
-
оналар
тўғрисида
”
ги
штатлараро
бирхиллаштирилган
қонун
(1973
й
), “
Оталикни
белгилаш
тўғрисида
”
ги
штатлараро
бирхиллаштирилган
қонун
(1960
й
),
“
Штатлараро
оилаларни
қўллаш
тўғрисида
”
ги
бирхиллаштирилган
қонун
(1992
й
)
ларни
келтириб
ўтиш
мумкин
.
Айрим
штатлар
турли
оилавий
-
ҳуқуқий
муносабатларга
оид
гуруҳлашган
қонунларни
қабул
қилган
.
Масалан
,
Нью
-
Йорк
қонунлар
тўплами
.
Бошқа
штатлар
эса
кодекс
сифатида
қабул
қилган
.
Масалан
,
Колифорния
штати
кодексларидир
[9, 186-187-
бет
.]
АҚШнинг
Колифорния
штатининг
Оила
кодекси
англо
–
саксон
ҳуқуқ
оиласи
тизимига
хос
равишда
ишланган
.
Калифорния
Оила
кодексининг
9-
бўлими
2-
боби
ота
-
она
ва
фарзандлар
ҳуқуқий
муносабатларига
бағишланган
бўлиб
,
эътиборли
томони
шундаки
,
умумий
равишда
вояга
етмаган
болалар
деб
эмас
балки
кичик
ёшли
бола
,
ўсмир
(14-16
ёш
)
ва
вояга
етганлар
(16-18
ёш
)
деб
алоҳида
бобларга
бўлиб
,
ҳуқуқларини
ажратиб
кўрсатган
.
Лекин
шахсий
номулкий
ҳуқуқлари
бир
хил
бўлиб
мулкий
ҳуқуқларида
фарқлар
белгилаб
берилган
.
Колифорния
штатининг
Оила
кодексига
биноан
агар
ота
-
онадан
бири
вафот
этса
,
ҳаёт
қолган
ота
(
она
)
боласини
тарбия
қилиши
шартлиги
қатъий
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
71
белгилаб
берилган
.
Боланинг
яшаш
жойини
эса
суд
бола
учун
қулай
деб
топган
жойни
бола
учун
яшаш
жой
деб
ҳисоблаган
.
Ота
-
она
ўз
боласини
қатъий
равишда
назорат
остига
олмаслиги
ҳам
келтирилган
(7502-
модда
)[10].
Ота
-
она
ёки
боланинг
ювинал
судларга
мурожаат
қилиш
ҳуқуқи
берилган
.
Жаҳон
ҳуқуқий
амалиётидан
маълумки
,
АҚШ
,
Янония
,
Англия
каби
бир
қанча
ривожланган
давлатларда
оила
низолари
учун
алоҳида
махсус
ювинал
судлар
мавжуд
.
Ювинал
юстиция
– Juvenile justice
халқаро
атама
бўлиб
,
вояга
етмаганлар
учун
одил
судлов
ёки
вояга
етмаганлар
суди
маъносини
англатади
.
Г
.
С
.
Иномжонова
[11, 32-
бет
.],
З
.
Эсановалар
[12, 137-
бет
.]
ўзларининг
илмий
ишларида
оилавий
низолар
бўйича
судларни
ташкил
этиш
тўғрисида
Ювинал
Адлияни
шакллантириш
,
махсус
ихтисослашган
судларни
вужудга
келтириш
тўғрисида
таклиф
берганлар
.
Айнан
бу
борада
суд
ва
адлия
органлари
ишининг
самарадорлигини
ошириш
мақсадида
ушбу
таклифни
мақсадга
мувофиқ
деб
ҳисоблаймиз
.
Францияда
консессуал
(
рўйхатга
олинган
)
никоҳ
қонуний
ҳисобланади
.
Бундай
никоҳдаги
ота
-
оналар
фарзандларига
нисбатан
бир
хил
ҳуқуқ
ва
мажбуриятга
эгадирлар
[13, 94-
бет
.]
Францияда
ота
-
она
ажрашишгандан
сўнг
боланинг
тақдирини
Юқори
суд
ҳал
қилади
.
Франция
қонунчилигига
кўра
,
ота
-
она
болани
хорижий
давлатга
олиб
чиқиб
кетиши
ёки
бошқа
ҳудудда
дунёга
келтириши
қатъиян
тақиқланади
.
Агар
ота
-
она
болани
чет
элга
олиб
чиқиб
кетса
суд
уларни
ўша
давлатга
доимий
яшаш
учун
юборади
.
АҚШ
да
боланинг
тақдири
судьялар
қўлида
бўлиб
,
ота
-
онадан
бири
чет
эл
фуқароси
бўлган
ва
улар
ажрашган
тақдирда
бола
АҚШ
фуқаросининг
қарамоғида
қолади
.
Данияда
эса
ота
-
она
ажрашганда
бола
онанинг
фуқаролиги
ва
яшаш
жой
принципларидан
қатъий
назар
она
билан
қолади
.
Японияда
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
муносабатлар
Фуқаролик
кодекси
билан
тартибга
солинади
.
Кодексда
биринчи
навбатда
бола
вояга
етгунга
қадар
ота
-
она
ўзининг
ота
-
оналик
ҳуқуқини
амалга
ошириши
лозимлиги
кўрсатилган
.
Фуқаролик
кодексининг
818-
модда
, 1-
бандига
мувофиқ
,
ота
-
оналик
ҳуқуқи
бу
бола
устидан
хукмронлик
ҳуқуқигина
эмас
,
балки
боланинг
манфаатларини
таъминлашда
ота
-
она
ғамхўрлигининг
асосини
ташкил
қилиши
лозим
. 820-
моддасида
эса
ота
-
оналик
ҳуқуқи
боланинг
мулкий
муносабатларини
ҳам
назорат
қилади
ва
бола
мулк
билан
ҳуқуқий
жиҳатдан
олди
-
сотди
муносабатларига
киришганда
ота
-
она
уни
ўргатади
.
Кодекснинг
818-3-
моддасига
кўра
,
вояга
етмаган
бола
ҳар
доим
ота
-
онаси
томонидан
ҳимояланади
,
ота
-
оналик
ҳуқуқи
мажбурият
ва
бурчлардан
иборатдир
.
Ота
-
оналик
ҳуқуқи
фарзанд
турмуш
қургунга
қадар
давом
этади
[14].
Ота
ва
фарзандлар
ўртасидаги
муносабат
ҳар
доим
ҳар
қайси
давлатда
мавжуд
бўлиб
отанинг
фарзандларига
таъсири
энг
муҳим
ҳолатлардан
бири
ҳисобланади
.
Олимлар
олти
давлатда
:
Англия
,
Германия
,
Исроил
,
Норвегия
,
Испания
ва
АҚШда
ота
-
она
ва
уларнинг
фарзандлари
ўртасида
янги
тадқиқот
ўтказишди
.
Натижаларга
кўра
,
ота
-
оналарнинг
кўпгина
қисми
фарзандлари
билан
дўстона
муносабатда
бирга
оила
бўлиб
яшайди
.
Биргина
Англияда
75
фоиз
ота
-
оналар
ўзаро
муносабатларда
тинчлик
тарафдори
бўлса
,
АҚШ
ва
Германияда
эса
50
фоизни
ташкил
қилади
[15].
Мусулмон
давлатларининг
кўпгина
қисми
бир
хил
ҳуқуқ
тизимига
эга
бўлиб
,
Миср
,
Сурия
,
Ироқ
,
Ливан
,
Морокко
,
Иордания
,
Алжир
шу
қаторда
Африканинг
Сомалия
,
Мавритания
,
Нигерия
ва
Осиёнинг
Афғонистон
Республикаси
кириб
бу
давлатларнинг
ҳуқуқ
тизимининг
асоси
мусулмон
ҳуқуқидир
.
Оилавий
-
ҳуқуқий
муносабатлар
ҳам
мусулмон
ҳуқуқи
манбалари
асосида
шаклланган
.
Масалан
,
“
Оила
ҳуқуқи
тўғрисидаги
Усмонийлар
қонуни
” 1917
йилдан
Ливанда
амал
қилина
бошланди
.
Миср
Оила
қонуни
1920
ва
1929
йилларда
,
1953
йилги
“
Шахсий
ҳолат
тўғрисида
”
ги
Сурия
қонуни
, 1974
йилги
Тунис
оила
-
никоҳ
қонунчилиги
худди
шундай
қонунлар
Иордания
,
Ироқ
,
Сомали
,
Афғонистонда
ҳам
учратиш
мумкин
.
Ота
-
она
ва
болалар
ўртасидаги
муносабатлар
Миср
,
Сурия
,
Ироқ
давлатларининг
фуқаролик
кодексларида
мавжуд
.
Шу
билан
бир
қаторда
,
мусулмон
ҳуқуқи
ва
миллий
доктриналарда
ҳам
тартибга
солинади
[16, 105-
бет
].
Саудия
Арабистонида
шариат
бўйича
ота
-
она
ажрашгандан
сўнг
бола
ҳар
доим
отаси
билан
қолади
.
Она
боласига
собиқ
эри
мусулмон
бўлмаса
ва
ўзи
Саудия
Арабистони
фуқароси
бўлган
ҳолатда
васий
бўлади
.
Агар
она
чет
элга
кўчиб
кетса
,
болалари
билан
фақатгина
собиқ
эрининг
ёзма
рухсати
билан
кўришиши
мумкин
.
Агар
ажрашаётган
вақтда
аёл
хомиладор
бўлса
,
болани
туғиб
сўнг
ажрашади
.
Агар
отаси
бола
туғилгунча
вафот
этса
,
чақалоқни
эрининг
яқин
қариндошларига
бериб
,
ўзи
васий
бўлади
.
Бола
туғилиши
билан
отанинг
фуқаролигига
ўтади
.
Саудия
Арабистонида
икки
фуқаролик
тан
олинмайди
.
Ота
-
оналик
ҳуқуқи
нафақат
оила
қонунчилиги
балки
бир
қанча
давлатларнинг
асосий
қонуни
–
Конституциясида
ҳам
жой
олган
.
Шарқий
Европа
ва
Балтиканинг
бир
қанча
давлатлари
Болгария
,
Венгрия
,
Литвия
,
Польша
,
Словакия
,
Словения
,
Хорватия
,
Эстония
,
Чехия
,
Эстония
Республикаларининг
янги
конституцияларида
“
ота
-
она
боланинг
тарбияси
учун
жавобгардир
ва
унинг
мақсадлари
ва
қизиқишлари
учун
шароит
яратиб
бериши
шарт
”[17],
деб
белгиланган
.
Турли
ҳуқуқий
тизимдаги
мамлакатлар
моддий
қонунчилигидаги
оила
ҳуқуқи
фарқли
бўлиб
,
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашганда
амалиётда
бир
қанча
тўқнашувларни
вужудга
келтиради
.
Шунинг
учун
бир
қанча
давлатлар
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисида
алоҳида
норматив
ҳуқуқий
ҳужжат
қабул
қилган
бўлиб
,
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларда
вужудга
келадиган
саволларга
жавоб
беради
.
Австрия
(1978
й
15
июнь
),
Венгрия
(1979
йил
,
VII
боб
оилавий
муносабатлар
),
Хитой
(1985
й
25
март
147-
модда
),
Польша
(1964
й
),
Руминия
,
Чехия
,
Словакия
,
Туркия
(1982
й
22
декабрь
42-
моддадан
иборат
.),
Швецария
(1987
й
18
декабрь
200-
модда
),
АҚШнинг
Луизиана
штатини
(1992
й
2
январь
)
мисол
келтириш
мумкин
.
Роман
-
герман
ва
англо
-
саксон
ҳуқуқ
оиласига
кирувчи
давлатларда
ҳам
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
муносабатларни
тартибга
солишдаги
белгиланган
нормалари
ҳам
турли
манбаларда
кўрсатилганлиги
билан
ажралиб
туради
.
Яъни
,
роман
-
герман
ҳуқуқ
оиласига
кирувчи
давлатларда
оила
муносабатлари
одатдагидек
фуқаролик
нормалари
асосида
тартибга
солинади
.
Масалан
,
Германия
оила
қонунчилиги
IV
Германия
Фуқаролик
тузукларида
,
Швейцарияда
- II
Швейцария
Фуқаролик
кодекси
,
Францияда
У
-1
Х
китоб
I,
ва
V
титул
китоби
III
Француз
Фуқаролик
кодексларида
учратилади
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
72
Хулоса
қилиб
айтганда
,
турли
ҳуқуқий
тизимдаги
мамлакатлар
моддий
қонунчилигида
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
ҳуқуқий
муносабатлар
мамлакатларда
тартибга
солувчи
ички
қонун
нормалари
остида
шаклланади
ва
ёт
қонун
нормаларини
қабул
қила
олмайди
.
Фикримизча
,
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
ҳуқуқий
муносабатлар
фақатгина
бирхиллаштирилган
коллизион
нормалари
орқали
тартибга
солинади
.
Натижада
вояга
етмаган
болаларнинг
ҳуқуқларига
путур
етмайди
.
Шу
сабабли
ҳозирги
вақтда
халқаро
хусусий
ҳуқуқда
мазкур
соҳадаги
халқаро
миқёсда
эътироф
этилган
нормалар
,
стандартлар
ва
принципларга
риоя
этиш
оила
ҳамда
ота
-
она
ва
болалар
ўртасидаги
муносабатлар
нормал
фаолият
кўрсатишининг
муҳим
шарти
ҳисобланади
.
Шу
билан
биргаликда
ривожланган
мамлакатлар
ҳуқуқи
,
суд
амалиёти
ва
ички
қонунчилик
тажрибаларининг
қиёсий
таҳлилига
кўра
,
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисида
”
ги
Қонунини
қабул
қилиш
лозим
деган
,
тўхтамга
келинди
.
Ушбу
қонуннинг
қабул
қилиниши
эса
келажакда
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларни
қамраб
олиб
,
айни
шу
масалалар
бўйича
муаммонинг
ҳал
этилиш
шароитларини
аниқ
ва
тўғри
белгилаб
беради
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Богуславский
М
.
М
.
Международное
частное
право
.
–
М
.:
Норма
, 2002. –
С
.348-350.
2.
Қирғизистон
Республикаси
Оила
Кодекси
[
Электронный
ресурс
]. –
режим
доступа
: URL:
(
дата
обрашения
: 09.05.2013).
3.
Тожикистон
Республикаси
Оила
Кодекси
[
Электронный
ресурс
].
–
режим
доступа
:
URL:
http://www.asia-realty.ru/co-zakon-tajikistan.php
(
дата
обрашения
: 09.05.2013).
4.
Татаристон
Республикаси
Оила
Кодекси
[
Электронный
ресурс
].
–
режим
доступа
:
URL:
http://tatzakon.ru/zakon/semejnyj-kodeks-rt
(
дата
обрашения
: 09.05.2013).
5.
Арманистон
Республикаси
қонунчилиги
[
Электронный
ресурс
].
–
режим
доступа
:
URL:
http://www.parliament.arman/legislation
(
дата
обрашения
: 09.05.2013).
6.
Семейный
кодекс
Молдовы
[
Электронный
ре
-
сурс
].
–
режим
доступа
:
URL:
http://lex.justice.md/viewdoc.
(
дата
обрашения
:
09.05.2013).
7.
Украина
Республикаси
Оила
Кодекси
[
Электронный
ресурс
]. –
режим
доступа
:
URL:meget.kiev.ua/kodeks/semeyniy-kodeks
(
дата
обрашения
: 09.05.2013).
8.
Семейный
кодекс
Российской
Федерации
[
Электронный
ресурс
]. –
режим
доступа
: URL:
http://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_8982/
(
дата
обрашения
: 09.05.2013).
9.
В
.
В
.
Залесский
.
Семейное
право
Российской
Федерации
и
иностранных
государств
:
основные
ин
-
ституты
/
Под
ред
.
В
.
В
.
Залесского
. –
М
.: 2005. –
С
. 186-
187.
10. California government code [
Электронный
ре
-
сурс
].
–
режим
доступа
:
URL:
http://www.leginfo.ca.gov/cgi-bin
дата
обрашения
:
09.05.2013).
11.
Г
.
С
.
Иномжонова
.
Ота
-
оналар
ва
болалар
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
муаммолари
.
Ўқув
қўлланма
.
–
Тошкент
:
Адолат
, 2006.-
Б
.132.
12.
Эсанова
З
.
Н
.
Оталикни
белгилаш
тўғрисидаги
фуқаролик
ишларини
судда
кўриш
.
Ўқув
қўлланма
. –
Т
.:
ТДЮИ
нашриёти
, 2006. – 137
б
.
13.
Нечаева
А
.
М
.
Семейное
право
:
Курс
лекций
. –
М
.:
Юристь
, 1998. –
С
.94.
14.
Йошито
Абэ
Председатель
Суда
Токийского
Верховного
CRN
Японии
Jan.28 2011
года
. [
Электрон
-
ный
ресурс
].
–
режим
доступа
:
URL:
http://www.debito.org/japaneseonly.html(
дата
обрашения
: 09.05.2013).
15. [
Электронный
ресурс
]. –
режим
доступа
: URL:
http://zdravoe.com/101/p6076/index.html
(
дата
обрашения
: 09.05.2013).
16.
Л
.
Р
.
Сюкияйнен
. “
Мусульманское
Право
.
Во
-
просы
теории
и
практики
” –
М
.
Б
-105. [
Электронный
ресурс
]. –
режим
доступа
: URL:
(
дата
обрашения
: 09.05.2013).
17.
Ст
. 47
Конституции
Республики
Болгарии
.
В
сб
.:
Конституции
государств
Центральной
и
Восточной
Европы
. /
Отв
.
ред
.
Варламова
Η
.
Μ
., 1997.
С
. 66; § 67
и
70/3
Конституции
Венгерской
Республики
. –
С
. 127,
130;
Ст
. 38
Конституции
Литовской
Республики
. –
С
.
156;
Ст
. 48
Конституции
Польской
Республики
. –
С
.
206—207;
Ст
. 41
Конституции
Словацкой
Республики
.
–
С
. 326;
Ст
. 54
Конституции
Республики
Словения
. –
С
. 375;
Ст
. 63
Конституции
Республики
Хорватия
. –
С
.
436;
Ст
. 32
Ҳартии
"
основных
прав
и
свобод
Чешской
Республики
. –
С
. 524;
Ст
. 27
Конституции
Эстонской
Республики
. –
С
. 537. 2
См
.:
Конституция
Португалии
.
В
сб
.:
Конституции
государств
Европейского
Союза
/
Под
ред
.
Окунъкова
Л
.
А
. –
М
., 1997. –
С
. 530.