ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
76
мавжуд
муаммоларга
ва
мазкур
масалани
ҳал
қилишнинг
аҳамиятига
тўхталиб
ўтган
.
Калит
сўзлар
:
чет
эл
кредитори
,
қарздор
,
трансчегаравий
банкротлик
,
эксҳудудийлик
,
универсал
келишувлар
,
коллизион
боғловчи
,
суд
жойлашган
далат
ҳуқуқи
(lex fore),
трансчегаравий
банкротликнинг
кооперация
протоколи
.
Аннотация
:
автор
в
данной
статье
анализирует
некоторые
аспекты
международно
-
правового
регули
-
рования
трансграничного
банкротства
.
В
данной
ста
-
тье
уделяется
внимание
признакам
трансграничного
банкротства
,
коллизионным
привязкам
,
а
также
раз
-
решениям
проблем
в
этой
сфере
.
Ключевые
слова
:
иностранный
кредитор
,
долж
-
ник
,
трансграничное
банкротство
,
экстерриториаль
-
ность
,
универсальные
соглашения
,
коллизионная
при
-
вязка
,
право
страны
суда
,
протокол
коопераций
по
трансграничному
банкротству
.
Annotation:
In this article the author analyzes some
aspects of international legal regulation of cross-border
bankruptcy. This article focuses on the features of cross-
border bankruptcy, conflict linkings and solving problems
in this sphere.
Key words:
Foreign creditors, the debtor, cross-border
bankruptcy, extraterritoriality, universal agreement, conflict
binding, the right of court location, cross-border
bankruptcy cooperation protocols.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Международное
частное
право
:
учебник
/
М
.
М
.
Богуславский
. – 6-
е
изд
.,
перераб
.
и
доп
. –
М
.:
Норма
:
ИНФРА
-
М
, 2012. – 629
с
.
2.
Собина
Л
.
Ю
.
Признание
иностранных
банк
-
ротств
в
международном
частном
праве
. –
М
.:
Статус
,
2012,
С
. 12.
3. Lore U. International Relation and International In-
solvency Cooperation: Liberalism, Institutionalism and
Transnational Legal Dialogue// Law and Policy in Interna-
tional Business.
4. http://conventions.coe.int/Treaty/rus/Treaties/Html/
136.htm
5. http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/Cherche
Sig.asp?NT=136& CM =4&DF=&CL=RUS >. 04.11.2004.
6. http://www.irbis.vegu.ru/repos/11156/HTML/125.ht
m
7. http://www.baibuz.narod.ru/eurw.htm
8. http://www.uncitral.org/uncitral/ru/uncitral_texts/ins
olvency/1997Model.html
Х
.
Б
.
Абдурахмонова
ТДЮУ
“
Халқаро
тижорат
(
хусусий
)
ҳуқуқи
”
кафедраси
ўқитувчиси
ЎЗБЕКИСТОН
РЕСПУБЛИКАСИДА
ОТА
-
ОНА
ВА
ФАРЗАНДЛАР
ЎРТАСИДАГИ
ЧЕТ
ЭЛ
ЭЛЕМЕНТИ
БИЛАН
МУРАККАБЛАШГАН
МУНОСАБАТЛАРНИНГ
ҲУҚУҚИЙ
-
НАЗАРИЙ
ВА
АМАЛИЙ
МАСАЛАЛАРИ
Ўзбекистон
Республикасининг
жаҳон
ҳамжамияти
томонидан
ҳалқаро
ҳуқуқнинг
тўлақонли
субъекти
сифатида
эътироф
этилиши
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
соҳасида
миллий
субъектларнинг
чет
эл
субъектлари
билан
ўзаро
муносабатларини
эркинлаштиришга
қаратилган
ҳуқуқий
ислоҳотлар
кенг
миқёсда
амалга
оширилмоқда
.
Бундай
ҳуқуқий
ислоҳотлар
давлатларнинг
сиёсий
,
ижтимоий
,
иқтисодий
ўзаро
алоқаларининг
кенгайиб
боришига
замин
яратиб
бермоқда
. 2013
йилнинг
1-
чораги
давомида
Адлия
вазирлиги
томонидан
312
та
,
шундан
85
та
кўп
томонлама
ва
227
та
икки
томонлама
халқаро
шартномалар
лойиҳалари
ҳуқуқий
экспертизадан
ўтказилган
.
Ўзаро
ҳуқуқий
ёрдам
тўғрисидаги
халқаро
шартномаларга
мувофиқ
ҳуқуқий
ёрдам
кўрсатиш
бўйича
жами
2.652
та
ҳужжат
келиб
тушган
бўлиб
,
улар
тегишли
тартибда
кўриб
чиқилган
1
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Конститутцияси
22-
моддасида
Ўзбекистон
Республикаси
ўз
ҳудудида
ҳам
,
унинг
ташқарисида
ҳам
ўз
фуқароларини
ҳуқуқий
ҳимоя
қилиш
ва
уларга
хомийлик
кўрсатишни
кафолатлайди
2
.
Фуқароларнинг
ҳуқуқ
ва
эркинликлари
давлат
томонидан
муҳофаза
қилиниши
,
уларнинг
дахлсизлиги
тамойили
амалда
бўлишини
таъминлаш
давлат
функцияларидан
биридир
.
Фақатгина
суд
ҳокимиятининг
қабул
қилган
қарорига
асосланган
ҳоллардагина
ваколатли
идоралар
фуқаронинг
ҳуқуқ
ва
эркинлигини
чеклаши
мумкин
.
Ушбу
тамойил
Инсон
ҳуқуқлари
умумжаҳон
Декларациясининг
бош
қоидаларида
баён
қилиниб
,
унга
кўра
,
инсонларнинг
конститутция
ва
қонун
орқали
эътироф
этилган
ҳуқуқлари
бузилган
ҳолларда
,
нуфузли
миллий
судлар
томонидан
бу
ҳуқуқларнинг
самарали
тикланишига
бўлган
ҳуқуқи
мустаҳкамланиб
қўйилган
3
.
Бу
эса
фуқароларнинг
қонуний
ҳуқуқ
ва
манфаатлари
уларнинг
қайси
давлат
ҳудудида
эканлигидан
қатъий
назар
Ўзбекистон
Республикаси
ҳимоясида
эканлигини
билдиради
.
Шуни
алоҳида
таъкидлаш
керакки
,
аҳоли
миграциясининг
кучайиши
чет
эл
фуқаролари
ва
фуқаролиги
бўлмаган
шахслар
билан
ўзаро
никоҳларнинг
вужудга
келиши
ўз
навбатида
,
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларнинг
самарали
ҳимоя
қилинишини
таъминлашга
қаратилган
ҳуқуқий
тизимни
такомиллаштириш
заруриятини
белгилаб
берди
. 2013
йилнинг
1-
чораги
давомида
республика
бўйича
242
та
ФҲДЁ
органлари
(220
та
ФҲДЁ
бўлимлари
, 8
та
Никоҳ
уйлари
, 14
та
ФҲДЁ
архиви
)
томонидан
137
минг
253
та
туғилиш
, 54
минг
261
та
никоҳ
, 5
минг
45
та
никоҳдан
ажралиш
ва
40
минг
133
та
ўлим
ҳақидаги
фуқаролик
ҳолати
далолатномалари
қайд
этилган
бўлиб
, 2
млрд
. 137
млн
.
сўм
давлат
божи
ва
3
млрд
.
589
млн
.
сўм
герб
йиғими
ундирилди
4
.
Келтирилган
1
2
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституцияси
.
Т
.:
«O`ZBEKISTON», 2012. – 8-
б
.
3
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясига
шарҳлар
. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 2008. – 112-
б
.
4
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
77
статистика
маълумотларида
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
оилавий
ҳуқуқий
муносабатлар
алоҳида
кўрсатилмай
аксинча
умумий
тазда
қайд
этиб
борилган
.
Бу
ўринда
Ўзбекистон
Республикаси
қонунчиликларида
ота
-
она
ва
болалар
ўртасидаги
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларни
тартибга
солиш
бўйича
қуйидаги
муаммолар
мавжудлигини
кўрсатиб
ўтиш
мақсадга
мувофиқ
:
-
ота
-
она
ва
болалар
ўртасидаги
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларда
шахсий
номулкий
ва
мулкий
муносабатларини
белгиловчи
ҳуқуқ
нормаларини
оила
қонунчилигида
бугунги
кун
нуқтаи
назаридан
танқидий
равишда
қайта
кўриб
чиқилиши
лозим
;
-
чет
эл
фуқаролари
ва
фуқаролиги
бўлмаган
шахслар
билан
ўзаро
никоҳ
давомида
туғилмаган
боланинг
насл
-
насабини
белгилашга
оид
нормалар
Ўзбекистон
Республикасининг
Оила
кодексида
ифодаланмаганлиги
амалдаги
қонунчиликни
такомиллаштирилишини
талаб
этади
;
-
алоҳида
ўзга
давлат
ҳудудида
яшаётган
вояга
етган
фарзандларнинг
ота
-
онаси
олдидаги
мажбуриятларини
белгиловчи
нормалар
ички
моддий
-
ҳуқуқий
оила
қонунчилигида
ягона
модда
сифатида
белгиланмаган
;
-
чет
элдан
алиментларни
ундириш
бўйича
суд
топшириқларини
ижро
этилишини
тартибга
солувчи
ҳуқуқий
механизмларни
янада
такомиллаштириш
,
уни
халқаро
ҳуқуқ
нормалари
ва
принципларига
мувофиқлаштириш
лозим
;
-
айниқса
ўзга
давлат
ҳудудида
алоҳида
яшаётган
ота
-
оналарнинг
боласи
билан
кўришиш
ҳуқуқларини
суд
орқали
ҳимоя
қилинишини
таъминлашга
қаратилган
ҳуқуқ
нормалари
етарли
даражада
тўлиқ
белгиланиши
шарт
;
-
олиб
борилаётган
сатистика
маълумотларда
чет
эл
фуқаролари
ва
фуқаролиги
бўлмаган
шахсларга
оид
муносабатлар
алоҳида
тарзда
кўрсатиб
ўтилиши
лозим
.
Юқоридаги
муамоларга
ечим
берадиган
ҳуқуқ
нормаларини
шакллантириш
каби
муҳим
вазифаларни
амалга
ошириш
бугунги
кун
оила
қонунчилиги
учун
долзарб
аҳамиятга
эга
.
Бу
эса
миллий
оила
қонунчилик
назариясидан
келиб
чиқиб
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқий
муносабатларда
уларнинг
юридик
табиатини
аниқлаш
имкониятини
беради
.
Натижада
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқий
муносабатларнинг
такомиллашувига
самарали
хизмат
қилади
.
Зеро
,
Ўзбекистон
Республикасининг
Президенти
И
.
А
.
Каримов
таъкидлаганидек
,
“
қонунлар
яратиш
фаолиятини
такомиллаштиришнинг
асосий
принципларидан
бири
ички
қонунчиликда
халқаро
ҳуқуқий
меъёрларни
қабул
қилишдир
.
Бу
нафақат
бизнинг
қонунчилигимизни
доимо
маълум
бир
шаклга
келтириш
,
уни
умумий
қабул
қилинган
халқаро
меъёрларни
бажаришдаги
мажбуриятини
ўз
зимасига
олади
”
1
.
Бинобарин
,
чет
эл
фуқаролари
ва
фуқаролиги
бўлмаган
шахслар
билан
ўзаро
қонуний
никоҳларнинг
кўпайиши
натижасида
чет
эл
мамлакатларида
болани
расмийлаштириш
тартиби
,
оталик
(
оналик
)
ни
белгилаш
,
ота
-
оналик
ҳуқуқидан
маҳрум
қилиш
,
турли
фуқароликка
эга
бўлган
эр
-
хотинларнинг
ажралиши
оқибатида
боланинг
яшаш
жойи
масалалари
тўғрисидаги
келишув
,
вояга
етмаган
бола
ҳамда
меҳнатга
лаёқатсиз
ота
-
она
учун
чет
эл
давлатидан
1
Каримов
И
.
А
.
Ўзбекистон
XXI
аср
бўсағасида
:
хавфсизликка
таҳдид
,
барқарорлик
шартлари
ва
тарақиёт
кафолатлари
. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 1998. – 686-
б
.
алиментларнинг
ундирилиши
каби
муаммолар
халқаро
хусусий
ҳуқуқда
энг
зарур
ва
муҳим
масалаларидан
биридир
.
Ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларининг
ўзига
хослиги
шундаки
,
мазкур
муносабатлар
асосан
коллизион
ҳуқуқий
тартибга
солиниши
билан
тавсифланади
.
Ушбу
муносабатларда
турли
зиддият
ва
низоли
вазиятлар
юзага
келишини
олдини
олишнинг
энг
самарали
воситаси
халқаро
ҳуқуқий
нормаларни
унификациялаш
ва
ички
қонунчилик
тизимини
такомиллаштиришдир
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Оила
кодекси
“
Чет
эл
фуқаролари
ва
фуқаролиги
бўлмаган
шахслар
иштирокидаги
оилавий
муносабатларни
тартибга
солиш
”
деб
номланган
VIII
бўлими
беш
моддадан
(234-238-
моддалар
)
иборат
бўлиб
,
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларда
оталик
(
оналик
)
ни
белгилаш
ва
унга
эътироз
билдириш
,
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
муносабатларнинг
тартибга
солиниши
,
вояга
етган
фарзандларнинг
ва
бошқа
оила
аъзоларининг
алимент
мажбуриятларини
тартибга
солувчи
коллизион
боғловчиларнинг
мавжуд
эмаслиги
билан
изоҳланади
.
Халқаро
оила
ҳуқуқида
айниқса
,
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
муносабатларда
қарши
томон
ва
учинчи
мамлакат
ҳуқуқига
ҳавола
этиш
натижасида
Аҳдлашувчи
томонлар
ўртасида
турлича
тўхтамларга
келиниши
ушбу
муносабатларни
ҳуқуқий
тартибга
солиш
мураккаблигидан
далолат
беради
.
Бундай
тадқиқотлар
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
муносабатларни
халқаро
хусусий
ҳуқуқий
тартибга
солинишини
,
мазкур
соҳада
қонунчиликни
такомиллаштириш
ҳамда
минтақавий
ва
икки
томонлама
шартномаларни
имзолаш
йўли
билан
халқаро
ҳамкорликни
ривожлантириш
шунингдек
,
халқаро
конвенцияларни
ратификация
қилиш
юзасидан
илмий
-
амалий
таклифлар
ишлаб
чиқилиши
билан
аҳамиятлидир
.
Халқаро
оила
ҳуқуқи
ва
унинг
тартибга
солиш
доирасига
кирувчи
муносабатлар
соҳасида
Ўзбекистон
Республикасининг
халқаро
алоқалари
МДҲга
аъзо
давлатлар
билан
айниқса
кенг
ривожланган
.
Мамлакатимиз
МДҲ
ва
Марказий
Осиё
минтақаси
доирасидаги
интеграция
жараёнларига
ижобий
ёндашади
.
Шу
туфайли
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатлар
масалаларида
турли
давлатлар
органларининг
ўзаро
ҳамкорлик
тизимини
такомиллаштириш
устувор
вазифадир
.
Энг
аввало
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
муносабатлар
тушунчасига
тўхталиб
ўтсак
,
Ф
.
М
.
Отахўжаев
,
Ш
.
Р
.
Юлдашевалар
томонидан
ота
-
она
ва
болаларнинг
бир
-
бирига
нисбатан
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
боланинг
насл
-
насабига
қараб
белгиланишини
ҳамда
ота
-
она
ва
болалар
ўртасидаги
ҳуқуқий
муносабатни
келтириб
чиқишига
асос
бўлиб
боланинг
шу
отадан
пайдо
бўлганлиги
ва
онадан
туғилганлик
юридик
факти
қонун
билан
белгиланган
тартибда
бўлиши
лозимлигини
асослашдан
иборат
деган
фикрни
берадилар
2
.
Миллий
қонунчилигимизда
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
муносабатлар
асосан
моддий
ҳуқуқий
усуллар
билан
тарибга
солинади
ва
бу
бўйича
ҳеч
қандай
тўсиқлар
мавжуд
эмас
.
2
Отахўжаев
Ф
.
М
.,
Юлдашева
Ш
.
Р
..
Оила
ҳуқуқи
.
Дарслик
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2009. –
Б
.152.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
78
Ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
ҳуқуқий
муносабатлар
бу
–
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
ўзаро
субъектив
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
тегишли
бўлган
мамлакат
қонунчилиги
доирасидан
четга
чиқиб
,
(
субъект
,
объект
ва
юридик
фактларнинг
)
ушу
бу
ҳуқуқий
муносабатларнинг
унинг
у
ёки
бу
элементи
тегишли
бўлган
ҳар
қайси
мамлакат
қонунчилиги
билан
тартибга
солинишидир
.
Жисмоний
шахснинг
шахсий
қонунининг
иккига
бўлиниш
принципига
ҳамда
Республикасининг
халқаро
шартномаларида
ҳам
мавжудлигига
биноан
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
ҳуқуқий
муносабатларда
ҳам
акс
этиб
қуйида
келтирилган
коллизион
боғловчилар
етакчи
ўринда
туради
:
-
Боланинг
шахсий
қонуни
(lex personalis);
-
Ота
-
онанинг
шахсий
қонуни
;
Икки
ва
кўп
томонлама
шартномаларда
эса
:
-
Бола
доимий
яшаётган
мамлакат
қонуни
;
-
Суд
қонуни
;
-
Муасасанинг
ваколатлилиги
қонуни
каби
боғловчилар
келтириб
ўтилган
.
Боланинг
шахсий
қонуни
коллизион
боғловчиси
боланинг
муомала
лаёқатини
,
шахсий
номулкий
ҳуқуқларини
аниқлаб
беради
.
Боланинг
шахсий
қонуни
(lex personalis)
коллизион
боғловчиси
ўз
навбатида
икки
гуруҳга
ажралади
:
а
)
боланинг
фуқаролик
қонуни
(lex patriae, lex
nationalis);
б
)
боланинг
яшаш
жой
қонуни
(lex domicilii);
Боланинг
фуқаролик
қонуни
(lex patriae)
ёки
миллий
қонуни
(lex nationalis)
коллизион
нормаси
боланинг
фуқаролигига
мос
келадиган
давлат
қонунини
танлашни
кўрсатади
.
Масалан
“
жисмоний
шахснинг
ҳуқуқ
ва
муомала
лаёқати
унинг
шахсий
қонуни
билан
белгиланади
.”
1
Боланинг
яшаш
жой
қонуни
(lex domicilii)
бола
қайси
давлат
ҳудудида
“
ўтроқ
бўлиб
”
яшаса
шу
давлат
қонунига
мурожаат
қилишни
назарда
тутади
.
Масалан
“
фуқаролиги
бўлмаган
шахс
қайси
малакатда
доимий
яшаб
турган
бўлса
,
ўша
мамлакат
ҳуқуқи
унинг
шахсий
қонуни
ҳисобланади
.”
2
Боланинг
шахсий
қонуни
коллизион
боғловчиларининг
ҳар
иккала
тури
ўзига
хос
хусусиятларга
эга
.
Масалан
,
бола
яшаётган
мамлакат
қонуни
коллизион
боғловчиси
бола
учун
оилада
қайси
давлат
ҳуқуқи
танланиши
лозимлигини
кўрсатади
.
Лекин
бола
яшаётган
оилада
бошқа
оила
аъзолари
турли
давлат
фуқаролари
бўлса
,
улар
ўртасидаги
ўзаро
муносабатларни
ҳуқуқий
тартибга
солишда
турли
муаммолар
,
тўқнашувлар
юзага
келади
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
доирасида
бола
яшаётган
давлат
қонуни
муаммоли
коллизион
боғловчилардан
бири
бўлиб
,
турли
давлатларда
турлича
белгиланади
.
Айниқса
,
боланинг
шахсий
номулкий
ҳуқуқларини
тартибга
солишда
яшаш
жой
қонуни
коллизион
боғловчиси
асосий
ўринни
эгаллайди
.
Чунки
ота
-
онаси
турли
давлатда
яшаётган
боланинг
улар
билан
кўришиш
ҳуқуқини
қонунда
кўрсатилган
ҳолатлардан
ташқари
1
Ўзбекистон
Республикаси
фуқаролик
кодекси
VI
бўлим
71-
боб
, 1169-
модда
, 1-
қисм
. –
Т
.:
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлиги
2003. –
Б
.470.
2
Ўзбекистон
Республикаси
фуқаролик
кодекси
VI
бўлим
71-
боб
1168-
модда
2-
қисм
. –
Т
.:
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлиги
2003. –
Б
.470.
ҳеч
бир
давлатнинг
суди
чеклаб
қўймайди
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
ҳам
коллизион
нормалар
асосида
дунёга
келган
”
3
лигини
таъкидлайди
.
Бу
эса
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатлар
турли
мамлакат
қонунчилигида
ўзаро
қуйидаги
коллизион
фарқларни
вужудга
келтиради
:
-
халқаро
хусусий
ҳуқуқда
оталикни
белгилашдаги
фарқланиши
;
-
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларда
алимент
мажбуриятларининг
қонунчиликда
турлича
ҳал
этилиши
;
-
халқаро
хусусий
ҳуқуқда
боланинг
фуқаролиги
масалаларига
турлича
ёндашилганлиги
;
-
халқаро
хусусий
ҳуқуқда
болаларнинг
никоҳ
давомида
ва
никоҳсиз
туғилганларга
ажратилиши
;
-
вояга
етиш
ёшининг
турлича
белгиланганлиги
;
-
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларга
нисбатан
шахсий
қонуннинг
турли
давлатларда
турлича
қўлланилиши
ва
ҳ
.
к
.
Н
.
И
.
Маришеванинг
фикрича
,
болаларнинг
қонунда
белгиланган
тартибда
тасдиқланган
насл
-
насаби
ота
-
она
ва
болаларнинг
ҳуқуқлари
ва
бурчлари
вужудга
келиши
учун
асос
ҳисобланади
.
Айнан
шу
сабабли
оталикни
белгилаш
ва
оталик
(
оналик
)
тўғрисида
эътироз
билдириш
масалаларини
тартибга
солувчи
ҳуқуқ
айниқса
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Боз
устига
,
бу
соҳада
айрим
мамлакатларнинг
қонун
ҳужжатларида
жиддий
тафовутлар
,
никоҳда
ва
никоҳсиз
туғилган
болаларнинг
ҳуқуқий
ҳолатида
фарқлар
мавжуд
,
4
–
деган
фикрни
билдириб
ўтган
.
Бугунги
кунга
келиб
,
чет
эл
фуқаролари
билан
ўзаро
никоҳдан
ўтмай
никоҳсиз
туғилган
болаларнинг
туғилиш
сони
турли
давлатларда
турлича
кўрсаткичларни
бермоқда
.
Масалан
,
АҚШда
никоҳсиз
туғилган
болалар
1960
йилда
5 %
га
, 1980
йилда
18
%
га
, 2009
йилда
41 %
га
ошган
.
Бу
кўрсаткич
Европада
2011
йилда
37,3 %
га
,
Исландияда
64,3%,
Эстонияда
59,7%,
Словенияда
56,8%,
Болгарияда
56%,
Норвегияда
55%,
Швецияда
54,2%
ва
Франция
55%
га
етган
.
Европанинг
бошқа
давлатларида
никоҳсиз
боланинг
туғилиш
даражаси
2011
йилда
энг
юқори
кўрсаткични
кўрсатган
.
Хусусан
,
Бельгияда
49 %,
Данияда
48,6%,
Буюк
Британияда
46,9%,
Латвияда
43,7%,
Нидерландияда
43,3%,
Венгрияда
42,2%,
Чехияда
41,8%,
Финляндияда
40,8%,
Австрияда
40,4%,
Словакияда
34%,
Германияда
33,5%
га
етган
.
Никоҳсиз
болаларнинг
туғилиши
2011
йилда
минимал
кўрсаткичга
эга
бўлган
давлатлар
Греция
(8,1%)
ва
Кипр
(15,2%).
Россия
Федерациясида
туғилаётган
болаларнинг
ҳар
учтасидан
биттаси
никоҳсиз
бола
ҳисобланади
.
Осиё
давлатларида
эса
никоҳсиз
болаларнинг
туғилиши
анча
паст
даражада
.
Чунончи
,
Японияда
1,4%,
Исроилда
- 3,1%,
Хитойда
- 5,6%,
Ўзбекистонда
-
6,4%,
Қозоғистонда
-
21%,
Қирғизистонда
- 24%
ни
ташкил
этган
5
.
Назария
ва
амалиёт
шуни
кўрсатадики
,
қонуний
никоҳ
давомида
туғилган
болага
нисбатан
оталикни
белгилаш
бола
туғилган
вақтдаги
эр
-
хотиннинг
шахсий
қонунига
кўра
,
3
Международное
частное
право
:
Учебник
для
вузов
/
Под
ред
.
Н
.
И
.
Марышевой
. –
М
.:
Норма
, 2000. –
С
.4-5.
4
Маришева
Н
.
И
.
Международное
частное
право
:
учебник
. – 3-
е
изд
.,
перераб
.
и
доп
. –
М
.: “
Контракт
”;
Волтерс
Клувер
, 2011.
–
С
. 704.
5
ru.wikipedia.org/wiki/
Внебрачный
_
ребёнок
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
79
никоҳсиз
туғилган
болага
оталикни
белгилаш
эса
бола
туғилишига
кўра
фуқаролиги
мансуб
бўлган
мамлакат
қонуни
асосий
аҳамиятга
эга
.
Бундан
кўриниб
турибдики
,
болаларнинг
никоҳ
давомида
ва
никоҳсиз
дунёга
келиши
оталикни
белгилаш
жараёнларига
турлича
таъсир
кўрсатади
.
Қонуний
равишда
никоҳ
давомида
туғилган
боланинг
ҳуқуқий
ҳолати
“
қонуний
насл
-
насаб
”
ҳисобланиб
,
боланинг
шахсий
қонуни
орқали
тартибга
солинади
.
Никоҳсиз
туғилган
болаларнинг
ота
-
онаси
билан
ўзаро
муносабати
бола
яшаётган
мамлакат
қонуни
орқали
тартибга
солинади
.
Германия
қонунчилигига
кўра
,
никоҳсиз
туғилган
бола
билан
ота
-
она
ўртасидаги
муносабат
онанинг
фуқаролик
қонуни
билан
;
Дания
,
Испания
,
Швейцария
,
Чехия
,
Польша
давлатлари
қонунларида
эса
боланинг
шахсий
қонуни
ёки
отанинг
шахсий
қонуни
орқали
тартибга
солинади
.
Италияда
“
Италиянинг
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
ислоҳатлари
тўғрисида
”
ги
қонунига
кўра
,
никоҳсиз
боланинг
насл
-
насабини
белгилашда
агар
бола
учун
қулайлик
туғдирса
боланинг
туғилишига
кўра
миллий
қонуни
,
ёки
оталикни
белгилашни
амалга
ошираётган
давлат
қонуни
қўлланилади
.
Ўзбекистон
Республикаси
аксарият
хорижий
мамлакатлар
билан
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларга
нисбатан
қўлланиладиган
коллизион
қоидалар
мавжуд
бўлган
икки
томонлама
ёки
кўп
томонлама
шартномалар
билан
боғланмаган
.
Натижада
,
Ўзбекистон
Республикаси
оила
қонунчилиги
билан
у
ёки
бу
хорижий
мамлакат
оила
қонунчилиги
тўқнашганда
ички
коллизион
нормаларга
мурожаат
этилади
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
доирасига
кирувчи
ҳуқуқий
муносабатлар
одатда
коллизион
-
ҳуқуқий
усул
воситасида
тартибга
солинади
.
Шу
нуқтаи
назардан
амалдаги
Ўзбекистон
Республикасининг
Оила
кодексида
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
муносабатларни
ҳуқуқий
тартибга
солувчи
коллизион
норманинг
мавжуд
эмаслигини
ҳуқуқий
тартибга
солишдаги
жиддий
камчилик
сифатида
баҳолаш
лозим
.
Ушбу
камчилик
қуйидаги
ҳолатларда
кўринади
ва
уни
қуйидагича
изоҳлаш
мумкин
.
Биринчидан
,
Ўзбекистон
Республикасининг
Оила
кодекси
Ўзбекистон
Республикаси
қонунчилиги
асосида
ҳуқуқларни
аниқлаш
ва
татбиқ
этишда
территориал
ёндошади
.
Иккинчидан
,
Оила
кодексида
ота
-
она
ва
бола
ўртасидаги
чет
эл
элменти
билан
мураккаблашган
муносабатларнинг
мавжуд
эмаслиги
амалиётда
икки
томонлама
ва
кўп
томонлама
шартномаларда
,
асосан
1993
йилги
Минск
Конвенциясига
мувофиқ
амалга
оширилади
.
Учинчидан
,
амалдаги
Оила
кодекси
аввалги
1969-
йилда
қабул
қилинган
собиқ
ЎзССРнинг
Никоҳ
ва
Оила
кодексидан
айнан
ота
-
она
ва
бола
ўртасидаги
чет
эл
элменти
билан
мураккаблашган
муносабатларни
тартибга
солиш
борасида
фарқлар
мавжуд
эмаслигига
олиб
келади
.
Яъни
,
ушбу
муносабатга
доир
ҳуқуқий
норманинг
шаклланмаганлиги
билан
баҳоланади
.
Юқорида
келтирилган
таҳлиллар
асосида
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
чет
эл
элменти
билан
мураккаблашган
ҳуқуқий
муносабатларни
тартибга
солишдаги
энг
мақбул
усул
бўлиб
,
коллизион
-
ҳуқуқий
усул
деган
хулосага
келинди
ва
Ўзбекистон
Республикасининг
Оила
кодекси
VIII
бўлимига
ота
-
она
ва
бола
ўртасидаги
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларни
коллизион
нормалар
орқали
тартибга
солиш
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
.
Жумладан
,
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларни
Ўзбекистон
Республикасининг
Оила
кодексида
ҳуқуқий
тартибга
солинмаганлигини
,
амалиётда
Ўзбекистон
Республикаси
фуқаролари
билан
чет
эл
фуқаролари
ёки
фуқаролиги
бўлмаган
шахслар
ўртасида
тузилган
никоҳи
давомида
республикамиз
фуқароларининг
нафақат
чет
элда
балки
мамлакатимиз
ҳудудида
ҳам
қонуний
манфаатларини
амалга
оширилишига
турли
тўсқинликларни
вужудга
келтираётганлиги
билан
изоҳлаш
мумкин
.
Шу
жумладан
,
чет
эл
фуқаролари
ёки
фуқаролиги
бўлмаган
шахслар
билан
никоҳдан
ўтган
оилаларда
туғилган
вояга
етмаган
болаларнинг
қонун
билан
кафолатланган
ҳуқуқларини
камситилишига
олиб
келади
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Оила
кодекси
VIII
бўлим
ва
унда
мавжуд
бўлган
нормаларнинг
мазмунидан
келиб
чиқиб
, “
Ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларни
тартибга
солиш
”
деб
номланган
янги
240-
модда
киритиш
керак
, -
деган
фикрдамиз
.
Мазкур
моддани
қуйидаги
таҳрирда
қабул
қилиш
мақсадга
мувофиқдир
.
“
Ота
-
она
ва
фарзандларнинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
,
шу
жумладан
ота
-
оналарнинг
ўз
фарзандларини
моддий
таъминлаши
билан
боғлиқ
мажбуриятлари
,
улар
умумий
яшаш
жойига
эга
бўлган
мамлакат
қонунчилиги
билан
белгиланади
.
Ота
-
она
ва
фарзандларнинг
умумий
яшаш
жойи
мавжуд
бўлмаган
ҳолатларда
,
ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
боланинг
фуқаролиги
мансуб
бўлган
мамлакат
қонунчилиги
билан
белгиланади
.
Алимент
мажбуриятлари
бўйича
даъвогарнинг
талаби
билан
бола
доимий
яшаётган
мамлакат
қонунчилиги
қўлланилиши
мумкин
”.
Мазкур
коллизион
қоида
бош
(
асосий
)
қоида
сифатида
,
шаклан
–
икки
тарафлама
,
тартибга
солиш
усулига
кўра
–
императив
қоида
сифатида
қаралиши
лозим
1
.
Бунда
ҳуқуқий
муносабатни
ажратиш
имкониятини
берувчи
омил
сифатида
биргаликда
истиқомат
қилиш
жойининг
йўқлигига
ишора
амал
қилади
.
Бу
ҳолда
ота
-
она
ва
болаларнинг
ҳуқуқлари
ва
бурчлари
бола
қайси
давлат
фуқароси
бўлса
,
шу
давлатнинг
қонун
ҳужжатлари
билан
белгиланади
(
бола
-lex
nationalis).
Мазкур
коллизион
қоида
субсидиар
,
шаклан
–
икки
тарафлама
,
юридик
таъсир
кўрсатиш
усулига
кўра
–
императив
қоидадир
.
Колли
-
зион
нормалар
даъвогарнинг
алимент
тўлаш
ҳақидаги
талабига
нисбатан
ҳам
қўлланилади
.
Бундай
ҳолатларда
бола
қайси
давлат
ҳудудида
доимий
яшаётган
бўлса
,
шу
давлатнинг
қонун
ҳужжатлари
қўлланиши
мумкин
(
бола
-lex
domicili).
Мазкур
коллизион
қоида
ҳам
субсидиар
,
шаклан
–
икки
тарафлама
,
юридик
кучига
кўра
эса
–
диспозитивдир
2
.
Хулоса
сифатида
шуни
айтиш
мумкинки
,
мавзуга
доир
қонунчиликдаги
камчилик
ва
амалиётдаги
муаммоларни
ўрганиш
натижасида
берилаётган
илмий
таклифларнинг
қонун
ижодкорлиги
ва
амалиётга
тадбиқ
қилиниши
вужудга
келинаётган
бир
қанча
муаммоларнинг
олдини
олади
.
Хусусан
,
судларда
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
оталикни
белгилаш
,
алиментларни
ундириш
бўйича
ҳал
қилув
1
Ануфриева
Л
.
П
.
Международное
частное
право
.
Особенная
часть
.
–
М
.:
Бек
, 2002. – 600
с
.
2
Ануфриева
Л
.
П
.
Международное
частное
право
.
Особенная
часть
.
–
М
.:
Бек
, 2002. – 600
с
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
80
қарорларини
қабул
қилишда
аниқ
нормаларнинг
белгиланишига
;
Чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларга
оид
суд
ҳал
қилув
қарорларини
қабул
қилиш
юзасидан
вақтларнинг
чегараланмаслигига
;
Бир
томон
чет
эл
фуқароси
бўлган
ота
ёки
она
ёхуд
боланинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
қайси
қонун
билан
тартибга
солиниши
аниқ
белгилаб
қўйилишига
;
Ота
-
она
ва
болалар
ўртасидаги
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларда
шахсий
номулкий
ва
мулкий
муносабатлар
юзасидан
қайси
давлат
қонунчилиги
асосида
судларга
мурожаат
қилинишига
;
Ўзбекистон
Республикаси
фуқароларининг
чет
элда
ота
-
она
ва
болалар
ўртасидаги
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларнинг
ҳимояланишига
;
Энг
катта
ютуқлардан
бири
суд
,
натариус
ФҲДЁ
органларида
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларга
оид
алоҳида
статистика
юритилишига
олиб
келади
.
Демак
,
Ўзбекистон
Республикасининг
Оила
кодекис
VIII
бўлимини
халқаро
хусусий
ҳуқуққа
оид
нормаларини
янада
такомиллаштириш
ва
уларни
амалиётга
тадбиқ
этиш
лозим
.
Аннотация
:
ушбу
мақолада
ота
-
она
ва
болалар
ўртасидаги
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатлар
таҳлил
этилиб
,
муаллиф
томонидан
Ўзбекистон
Республикасининг
Оила
кодексини
такомиллаштириш
бўйича
таклифлар
берилган
.
Калит
сўзлар
:
“
чет
эл
элементи
”
билан
мураккаблашган
,
коллизион
боғловчи
,
шахсий
қонун
,
боланинг
фуқаролик
қонуни
,
боланинг
яшаш
жой
қонуни
.
Аннотация
:
в
статье
был
проведен
анализ
отно
-
шений
между
родителями
и
детьми
,
усложнённые
иностранным
элементом
.
Автор
предлагает
внести
изменения
по
совершенствованию
семейного
законо
-
дательства
РУз
.
В
данной
статье
автор
определил
правовую
природу
отношений
,
осложнённую
ино
-
странным
элементом
,
отношения
между
родителями
и
детьми
,
права
и
обязанности
родителей
.
Ключевые
слова
:
“
иностранный
элемен
”,
колли
-
зионные
при
завязки
,
личный
закон
,
закон
гражданство
детей
,
закон
местожительство
детей
.
Annotation:
In this article, the author analyzes rela-
tions between parents and children complicated with for-
eign element. The author makes suggestions to develop
the legislation of family law of the Republic of Uzbekistan.
In this article it is stated legal nature of relations
complicated with foreign element between parents and
children, the rights and duties of parents.
Key words:
complicated with “foreign element”, con-
necting factor, lex patriae, lex nationalis, lex domicilii.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Каримов
И
.
А
.
Ўзбекистон
XXI
аср
бўсағасида
:
хавфсизликка
таҳдид
,
барқарорлик
шартлари
ва
тарақиёт
кафолатлари
. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 1998. – 686-
б
.
2. www.adliya.uz
3.
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституцияси
. –
Т
.: «O`ZBEKISTON», 2012. – 8-
б
.
4.
Отахўжаев
Ф
.
М
.,
Юлдашева
Ш
.
Р
..
Оила
ҳуқуқи
.
Дарслик
.-
Т
:
ТДЮИ
, 2009.-152-
б
.
5.
Дмитриева
Г
.
К
.
Международное
частное
право
(
часть
третья
ГК
РФ
):
Учеб
.
пособие
. –
М
.:
Юрист
,
2002. –
С
.14-15.
6.
Ануфриева
Л
.
П
.
Международное
частное
право
.
Особенная
часть
. –
М
.:
Бек
, 2002. – 600
с
.
7.
Ўзбекистон
Республикаси
фуқаролик
кодекси
VI
бўлим
71-
боб
1168-
модда
2-
қисм
.
Т
.:
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлиги
2003. 470-
Б
.
8.
Международное
частное
право
:
Учебник
для
ву
-
зов
/
Под
ред
.
Н
.
И
.
Марышевой
. –
М
.:
Норма
, 2000. –
С
.4-5.
9.
Маришева
Н
.
И
.
Международное
частное
право
:
учебник
. – 3-
е
изд
.,
перераб
.
и
доп
. –
М
.: “
Контракт
”;
Волтерс
Клувер
, 2011. –
С
. 704.
10. ru.wikipedia.org/wiki/
Внебрачный
_
ребёнок
11. online.adviser.kg
12. www.russia-family.ru
13. www.onlinebg.ru
14. pravo.hse.ru
15.
Конвенцияо
правовой
помощи
и
правовых
от
-
ношениях
по
гражданским
,
семейным
и
уголовным
делам
16.
Минск
, 22
января
1993
г
. //
Справочно
-
правовая
система
«Norma» : (
Элкетронный
ресурс
) /
Компания
«Norma»
Посл
.
обновление
03.03.2013
г
.
