ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
57
Х
.
Б
.
Абдурахмонова
ТДЮИ
тадқиқотчиси
ХАЛҚАРО
ХУСУСИЙ
ҲУҚУҚДА
ОТА
-
ОНА
ВА
ФАРЗАНДЛАР
ЎРТАСИДАГИ
МУНОСАБАТЛАРНИНГ
ЧЕТ
ЭЛ
ЭЛЕМЕНТИ
БИЛАН
МУРАККАБЛАШУВИ
Ота
-
она
ва
фарзандлар
ўртасидаги
муносабатларда
чет
эл
элементининг
мавжудлиги
ва
унда
иштрокчиларнинг
турли
давлат
фуқаролигига
эгалиги
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
доираси
тизимига
киришига
асос
бўлади
.
Демак
,
ушбу
муносабатларнинг
субъекти
муомала
лаёқатига
эга
жисмоний
шахслар
.
Аммо
барча
жисмоний
шахслар
ҳам
ота
-
она
ва
фарзандлар
муносабатлари
субъекти
бўла
олмайди
.
Ушбу
муносабат
субъекти
бўлиш
учун
шахс
(
энг
аввало
ота
-
онанинг
)
ҳуқуқ
ва
муомала
лаёқатига
эга
бўлиши
талаб
этилади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
22-
моддасига
биноан
“
Фуқаронинг
ўз
ҳаракатлари
билан
фуқаролик
ҳуқуқларига
эга
бўлиш
ва
уларни
амалга
ошириш
,
ўзи
учун
фуқаролик
бурчларини
вужудга
келтириш
ва
уларни
бажариш
лаёқати
(
муомала
лаёқати
)
у
вояга
етгач
,
яъни
ўн
саккиз
ёшга
тўлгач
тўла
ҳажмда
вужудга
келади
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқда
жисмоний
шахсларнинг
фуқаролик
ҳуқуқий
ҳолати
икки
аспектга
қараб
белгиланади
.
Биринчи
гурухга
давлатнинг
ўз
фуқаролари
(
ягона
фуқаролик
),
иккинчи
аспектга
эса
давлат
ҳудудида
муносабатга
киришаётган
чет
эл
фуқаролари
ва
фуқаролиги
бўлмаган
шахслар
.
Давлат
хар
икки
ҳолатда
ҳам
фуқароларнинг
ҳуқуқларини
бузилишини
олдини
олиши
зарур
.
Ўзбекистон
Республикаси
Конститутциясининг
II
бўлим
VI
боб
23-
моддасида
Ўзбекистон
Республикаси
ҳудудидаги
чет
эл
фуқароларининг
ва
фуқаролиги
бўлмаган
шахсларнинг
ҳуқуқ
ва
эркинликлари
халқаро
ҳуқуқ
нормаларига
мувофиқ
таъминланади
.
Улар
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституцияси
,
қонунлари
ва
халқаро
шартномалари
билан
белгилан
-
ган
бурчларни
адо
этадилар
.
Шу
билан
биргаликда
22-
моддага
кўра
Ўзбекистон
Республикаси
ўз
ҳудудида
ҳам
,
унинг
ташқарисида
ҳам
ўз
фуқароларини
ҳуқуқий
ҳимоя
қилиш
ва
уларга
ҳомийлик
кўрсатишни
кафо
-
латлайди
.
Қонунчиликда
жисмоний
шахсларнинг
холати
икки
категория
билан
белгиланади
.
Яъни
ҳуқуқ
лаёқати
ва
муомала
лаёқати
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқда
икки
категория
давлатларнинг
қонунчилигида
турлича
белгиланган
.
АҚШ
ва
Англияда
ҳуқуқ
лаёқати
ва
муомала
лаёқати
бир
термин
ҳуқуқ
лаёқати
(legal
capacity)
билан
ифодаланади
,
суд
амалиётида
эса
(passive
capaci-
ty)
ва
(active capacity).
Франция
қонунчилигида
эса
аниқ
фарқлар
берилмаган
.
Германия
Фуқаролик
тузукларида
учта
термин
ҳуқуқ
лаёқати
(Re-
chtsfahigkeit),
муомала
лаёқати
(Geschaftsfahigkeit)
ва
деликт
лаёқати
(Deliktsfahigkeit)
қўлланилган
.
Франция
,
Германия
(1896
йилги
Германия
Фуқаролик
тузукларида
21
ёш
амалдаги
Фуқаролик
тузукларида
эса
18
ёш
белгиланган
1
)
ва
Англияда
муомала
лаёқати
18
ёш
,
АҚШ
ва
унинг
штатларида
18-20
ёш
,
Швецарияда
20
ёш
этиб
белгиланган
.
1
Зенин
И
.
А
.
Гражданское
и
торговое
право
зарубежных
стран
:
Учеб
.
пособие
. –
М
.:
Юрайт
-
Издат
, 2009. –
С
.45.
Германия
Фуқаролик
тузугида
ёзилишича
,
жисмоний
шахснинг
ҳуқуқ
лаёқати
туғилганига
24
соат
бўлганидан
сўнг
амалга
ошади
.
Японияда
эса
ҳуқуқ
лаёқати
туғилиши
биланоқ
амалга
ошади
.
Бу
эса
бола
ҳуқуқларини
хар
томонлама
қонун
билан
ҳимоя
қилинишига
олиб
келади
.
2
И
.
А
.
Зенин
муомала
лаёқатини
тўрт
гурухга
бўлади
:
умумий
,
қисмий
,
чегараланган
ва
нулевая
.
3
Существует
четыре
состояния
дееспособности
:
полная
,
частич
-
ная
,
ограниченная
и
«
нулевая
».
Вояга
етганлик
шахснинг
тўлиқ
фуқаролик
ҳуқуқ
лаёқатига
ва
никоҳга
кириш
лаёқатига
сабаб
бўлади
.
Ўзбекистон
Республикаси
оила
қонунчилигига
мувофиқ
,
никоҳ
ёши
эркаклар
учун
ўн
саккиз
ёш
,
аёллар
учун
ўн
етти
ёш
этиб
белгиланган
.
Бироқ
,
узрли
сабаблар
бўлганда
ва
алоҳида
ҳолларда
никоҳга
киришни
хоҳловчиларнинг
илтимосига
кўра
никоҳ
давлат
рўйхатидан
ўтказиладиган
жойдаги
туман
,
шаҳар
ҳокими
никоҳ
ёшини
кўпи
билан
бир
йилга
камайтирилиши
мумкин
.
Шундай
қилиб
,
қонун
вояга
етмаган
фуқаролар
никоҳга
киришига
,
тегишли
равишда
вояга
етмаган
эр
-
хотин
фарзанд
кўришига
йўл
қўяди
.
Ўз
-
ўзидан
равшанки
,
вояга
етмаганлар
никоҳга
кирмасдан
ҳам
фарзанд
кўришлари
,
яъни
ота
ва
она
бўлишлари
мумкин
.
Айни
шу
сабабли
ЎзР
ОКнинг
IV
бўлим
XI
боб
72-
моддасида
вояга
етмаган
ота
-
онанинг
ҳуқуқларига
бағишланган
махсус
модда
берилганлиги
муҳимдир
.
Вояга
етмаган
ота
-
она
ўз
боласи
билан
бирга
яшаш
ва
унинг
тарбиясида
иштирок
этиш
ҳуқуқига
эга
.
Улар
ўз
оталиги
ва
оналигини
умумий
асосларда
,
яъни
вояга
етган
шахслар
каби
эътироф
этиш
ёки
бунга
эътироз
билдириш
ҳуқуқига
эгадир
.
Вояга
етмаган
ота
-
она
ўн
олти
ёшга
тўлишлари
билан
ота
-
оналик
ҳуқуқларини
мустақил
амалга
оширадилар
.
Армания
,
Беларуссия
,
Молдова
,
Туркманистон
Республикаларининг
Оила
кодексларида
ота
-
она
ва
фарзанд
ўртасидаги
муносабатларнинг
коллизион
боғловчилари
бир
томонлама
ҳал
этилган
.
Демак
,
қонун
ҳужжатларида
белгиланган
нормаларга
амал
қилиниши
ота
-
она
ва
фарзанд
ўртасидаги
муносабатларнинг
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашишига
субъектлардан
бирининг
ёки
улардан
ҳар
иккисининг
чет
эл
фуқароси
бўлиши
билан
,
яъни
муносабат
субъектларининг
хорижий
характерга
эга
бўлиши
билан
белгиланади
.
Ота
-
она
ва
фарзанд
муносабатларида
хорижий
характерга
эга
бўлиши
мумкин
бўлган
кейинги
элемент
юридик
факт
бўлиб
,
юридий
факт
–
ушбу
муносабатларнинг
вужудга
келиши
ва
бекор
бўлишининг
юридик
аҳамиятини
белгиловчи
асосдир
.
Ушбу
элементнинг
бир
давлат
доирасидан
четга
чиқиши
,
яъни
муносабат
субъектлари
тегишли
бўлган
давлатдан
четда
рўй
бериши
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
никоҳ
муносабатларини
келтириб
чиқаради
.
Г
.
Ю
.
Федосееванинг
таъкидлашича
,
“
юридик
факт
бошқа
иккита
категорияга
(
объект
,
субъект
)
киритиб
бўлмайдиган
барча
муносабатларни
ўз
ичига
олишга
қаратилган
захира
ролини
бажаради
”
4
Г
.
С
.
Иномжонова
фикрича
,
оилавий
-
ҳуқуқий
2
См
.:
Вагацума
С
,
Ариидзуми
Т
.
Гражданское
право
Японии
.
Кн
. 1.
М
., 1983.
С
. 43, 44.
3
Зенин
И
.
А
.
Гражданское
и
торговое
право
зарубежных
стран
:
Учеб
.
пособие
. –
М
.:
Юрайт
-
Издат
, 2009. –
С
.38.
4
Федосеева
Г
.
Ю
.
Брачно
-
семейные
отношения
как
объект
международного
частного
права
:
Автореферат
.
дисс
. …
докт
.
юрид
.
наук
. –
М
.: 2007. –
С
.23.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
58
муносабатлар
ҳодиса
ва
айниқса
,
унинг
бир
тури
бўлмиш
ҳолат
сингари
юридик
фактлардан
юзага
келади
.
1
Юридик
фактлар
фуқароларнинг
эрки
ёки
уларнинг
эркидан
ташқари
рўй
беришига
қараб
,
ҳаракат
ва
ҳодисаларга
бўлинади
.
Ота
-
она
ва
фарзанд
муносабатларида
юридик
факт
иштрокчиларнинг
хохиш
иродаси
билан
эмас
,
балки
ўзаро
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларнинг
қонунда
кўрсатилиши
билан
шаклланади
.
Кўриниб
тургандек
,
юридик
фактлар
моддий
ҳамда
ҳуқуқий
характердаги
ҳолатларнинг
яқинлашувидан
вужудга
келади
.
Жаҳон
амалиёти
шуни
кўрсатадики
,
ота
-
она
ва
фарзанд
муносабатларига
давлат
томонидан
қонун
туси
берилиши
вояга
етмаган
болаларнинг
ва
шу
билан
бирга
ёрдамга
мухтож
ота
-
онанинг
ҳимояланишига
олиб
келди
.
Фарзандларнинг
дунёга
келиши
никохда
ва
никохсиз
туғилишга
ажратади
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқда
ўрганилаётган
муносабатларга
доир
коллизион
масалалар
бўйича
чет
эл
амалиётида
асосан
шахсий
қонунга
қўшимча
қоидалар
қўлланилади
.
Насл
-
насаб
масалалари
ота
-
она
ва
болалар
ўртасидаги
муносабатларга
доир
масалаларни
ечиш
омили
сифатида
ва
мазкур
муносабатлар
коллизион
ҳуқуқда
,
одатда
,
алоҳида
-
алоҳида
қаралади
;
уларнинг
муҳимлиги
никоҳсиз
туғилган
болалар
ва
никоҳда
туғилган
болаларнинг
ҳуқуқий
ҳолатидаги
фарқлар
билан
белгиланади
2
.
Францияда
никоҳда
туғилган
болаларнинг
насл
-
насаби
узоқ
вақтгача
никоҳ
статути
(
ота
-
она
биргаликда
қайси
давлат
фуқароси
бўлса
,
шу
давлатнинг
миллий
ҳуқуқи
,
у
бўлмаганда
эса
–
улар
бирга
яшайдиган
жой
ҳуқуқи
)
билан
,
никоҳсиз
туғилган
болалар
насл
-
насаби
эса
–
уларнинг
миллий
ҳуқуқи
билан
белгиланган
.
Франция
давлатининг
“
Қон
-
қариндошлик
муносабатлари
тўғрисида
”
ги
1972
йил
3
январда
қабул
қилган
қонунининг
311-314-
моддаларига
кўра
,
никоҳда
ва
никоҳсиз
туғилган
болалар
биргаликда
қаралади
ва
уларнинг
насл
-
насаби
онанинг
миллий
ҳуқуқига
бўйсундирилади
.
Оталикни
(
оналикни
)
қонунийлаштириш
ва
ихтиёрий
тан
олиш
масалалари
бўйича
муқобил
қоидалар
назарда
тутилган
:
никоҳ
тузиш
йўли
билан
қонунийлаштириш
учун
у
ё
никоҳ
статутига
,
ё
эр
-
хотин
ёки
боланинг
миллий
ҳуқуқига
;
оталикни
тан
олиш
учун
эса
–
аризачи
ёки
боланинг
миллий
ҳуқуқига
мувофиқ
келиши
кифоядир
3
.
Англия
ҳуқуқига
келсак
,
бу
ерда
туғилишнинг
“
қонунийлиги
”
тўғрисидаги
масала
жиддий
чеклашлар
билан
ота
домицили
қонунига
мувофиқ
ҳал
қилинади
.
“
Қонуний
”
ота
-
она
ва
болалар
ўртасидаги
муносабатлар
аксарият
чет
эл
мамлакатларининг
қонун
ҳужжатларига
мувофиқ
оила
бошлиғининг
шахсий
қонуни
–
отанинг
фуқаролиги
қонунига
бўйсундирилган
4
.
Никоҳсиз
туғилган
бола
ва
унинг
ота
-
онаси
ўртасидаги
муносабатлар
ГФТга
мувофиқ
онанинг
фуқаролиги
қонунига
,
бошқа
бир
қанча
давлатлар
(
Швейцария
,
Дания
,
Греция
,
Испания
ва
б
.)
нинг
қонун
ҳужжатларига
мувофиқ
–
отанинг
шахсий
қонунига
бўйсундирилган
.
Ўта
муҳим
масала
–
отанинг
ўз
никоҳсиз
туғилган
фарзандига
таъминот
бериш
тўғрисидаги
масала
турли
мамлакатларда
айни
шу
асосларга
кўра
ҳал
1
Г
.
С
.
Иномжонова
.
Ота
-
оналар
ва
болалар
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
муаммолари
.
Ўқув
қўлланма
.-
Тошкент
:
Адолат
,2006.-
Б
.21.
2
Қаранг
:
Лунц
Л
.
А
.
Курс
международного
частного
права
:
В
3
т
. –
М
.:
Спарк
, 2002. – 733-
б
.
3
Batiffol et Lagarde. L'improvisation de nouvelles regies de conflict de lois
en matiere de filiation // Revue critique. – 1972. –
№
61. – P. 1–26..
4
Францияда
одат
тусини
олган
амалиётга
,
ГФТ
қонуни
(19-
моддаси
),
Италия
ФКга
(20-
моддаси
),
Англия
Домицил
тўғрисидаги
қонунига
мувофиқ
.
қилинади
5
.
Бу
масала
Финляндиянинг
1929
йил
5
декабрь
қонуни
(20-23-§)
да
айниқса
муфассал
тартибга
солинган
.
Айни
ҳолда
гап
боланинг
онаси
Финляндияда
киришган
алоқадан
туғилган
болани
таъминлаш
учун
амалга
ошириладиган
тўловлар
ҳақида
боргани
туфайли
,
бу
ерда
Финляндиянинг
(
бу
масалада
анча
прогрессив
хусусиятга
эга
бўлган
)
қонун
ҳужжатлари
қўлланади
.
Ҳозирги
вақтда
айрим
мамлакатлар
амалиёти
ва
ҳуқуқий
таълимотида
никоҳсиз
туғилган
болалар
ва
уларнинг
ота
-
онаси
ўртасидаги
муносабатларга
доир
баъзи
бир
масалаларга
нисбатан
боланинг
миллий
ҳуқуқини
қўллаш
ҳоллари
,
қонунларга
тегишли
нормаларни
киритишга
уринишлар
кузатилмоқда
.
Чунончи
,
Португалия
ФК
никоҳсиз
туғилган
боланинг
шахсий
статутига
қўшимча
қоидадан
фойдаланади
,
лекин
у
амалда
субсидиар
хусусият
касб
этади
,
зеро
мазкур
статут
фақат
боланинг
турли
давлат
фуқаролари
бўлган
ва
турли
мамлакатларда
яшайдиган
ота
-
онаси
билан
муносабатларига
нисбатан
амал
қилади
;
шунингдек
у
боланинг
“
қонунийлаштириш
”,
ихтиёрий
тан
олиш
ва
фарзандликка
олишга
розилигига
нисбатан
ҳам
кумулятив
тарзда
амал
қилади
.
Шу
сабабли
бу
ерда
насл
-
насабидан
қатъи
назар
барча
болаларнинг
тенглиги
принципининг
эълон
қилиниши
улкан
ютуқ
ҳисобланади
.
Бу
жуда
муҳимдир
,
чунки
никоҳсиз
туғилган
боланинг
насл
-
насабини
белгилашга
узоқ
вақт
мобайнида
йўл
қўйилмаган
ва
конкубинатда
туғилган
болаларга
нисбатангина
кўп
сонли
далилий
изоҳлар
билан
рухсат
этилган
.
Масалан
,
Англия
ҳуқуқида
ХХ
асрнинг
20-
йилларига
қадар
бундай
болалар
насл
-
насабсиз
деб
ҳисобланган
6
.
Шарқий
Европа
мамлакатларида
фарзандликка
олиш
ва
оталик
тўғрисида
эътироз
билдириш
масалалари
бола
туғилишига
кўра
қайси
давлат
фуқароси
бўлса
,
шу
давлатнинг
қонунига
мувофиқ
ҳал
қилинади
7
.
Масалан
,
Венгрияда
чет
эл
фуқароси
бўлган
болаларга
нисбатан
умуман
олганда
ички
ҳуқуқ
қўлланади
.
Оталикни
белгилаш
ва
оталик
тўғрисида
эътироз
билдиришга
ички
ҳуқуқни
қўллаш
ҳақида
қоида
Чехия
қонун
ҳужжатларида
ҳам
мавжуд
.
Мамлакатда
яшайдиган
болаларга
нисбатан
,
агар
бу
бола
манфаатларига
мувофиқ
бўлса
,
оталикни
ҳақиқий
деб
топиш
учун
мазкур
таомил
амалга
оширилаётган
давлатнинг
қонунига
риоя
этилиши
кифоядир
8
.
Ота
-
она
ва
болалар
ўртасидаги
ҳуқуқий
муносабатларга
нисбатан
бола
қайси
мамлакат
фуқароси
бўлса
,
шу
мамлакат
қонуни
қўлланади
.
Суд
мамлакати
қонунини
қўллашга
бола
мазкур
мамлакатда
яшаган
ва
бу
унинг
манфаатларига
мувофиқ
келган
тақдирда
йўл
қўйилади
.
5
Қаранг
:
Лунц
Л
.
А
.
Курс
международного
частного
права
:
В
3
т
. –
М
.:
Спарк
, 2002. –
С
.734.
6
Қаранг
:
Скаридов
А
. .
Международное
частное
право
.
Учебное
пособие
. –
М
.:
СПб
, 1998. –
С
. 514-517.
7
Польша
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонуни
19-
моддаси
2-§,
Болгария
Оила
кодексининг
96-
моддаси
.
8
Қаранг
:
Лунц
Л
.
А
.
Курс
международного
частного
права
:
В
3
т
. –
М
.:
Спарк
, 2002. –
С
.735.
