ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
60
В
.
Эргашев
юридик
фанлар
номзоди
,
доцент
ҲУҚУҚ
ТИЗИМИДА
ХАЛҚАРО
ХУСУСИЙ
ҲУҚУҚНИНГ
ЎРНИГА
ДОИР
АЙРИМ
НАЗАРИЙ
МАСАЛАЛАР
Ҳуқуқ
тизимида
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
ўрни
тўғрисидаги
масала
ҳозирга
қадар
долзарб
аҳамият
касб
этмоқда
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
предмети
таркибига
кирувчи
муносабатлар
ҳамда
уларни
тартибга
солишнинг
ўзига
хослиги
ҳам
мазкур
масала
хусусида
турли
ёндашувларни
юзага
келишига
сабаб
бўлмоқда
.
Шу
билан
бирга
,
ҳуқуқ
тизимида
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
ўрнини
аниқлаш
,
ҳуқуқ
соҳалари
ўртасидаги
нисбатни
тўғри
белгилашга
,
мазкур
соҳадаги
қонунчиликни
янада
такомиллаштиришга
,
ҳуқуқни
қўллаш
амалиётига
аниқлик
киритишга
хизмат
қилади
.
Айни
вақтга
қадар
,
мамлакатимиз
юридик
фанида
ҳуқуқ
соҳаларини
шакллантириш
жараёнида
анъанавий
равишда
предмет
ва
метод
мезонлари
қўлланилган
,
бироқ
замонавий
ҳуқуқ
назариясида
эса
ҳуқуқнинг
ички
тузилишини
аниқлаш
ва
тушунтиришга
қаратилган
янгича
ёндашувлар
ҳам
пайдо
бўлмоқда
.
Ҳуқуқнинг
соҳавий
таснифи
доирасида
комплекс
ҳуқуқ
соҳалари
маълум
.
С
.
С
.
Алексеев
ушбу
ҳодисани
таҳлил
қилар
экан
,
комплекс
ҳуқуқ
соҳаларига
муайян
соҳаларнинг
турли
хил
институтларини
бирлаштириш
(
савдо
ҳуқуқи
,
прокурор
назорати
ҳуқуқи
,
денгиз
ҳуқуқи
)
хос
эканлигини
таъкидлайди
.
Муаллифнинг
қайд
этишича
, “
ҳозирги
вақтда
янги
“
ижтимоийлик
қатламлари
”
ни
юридик
жиҳатдан
расмийлаштирувчи
комплекс
хусусиятга
эга
бўлган
ўзига
хос
соҳалар
(
экология
ҳуқуқи
,
ахборот
ҳуқуқи
,
тадбиркорлик
ҳуқуқи
)
шаклланмоқда
ва
шунингдек
,
уларнинг
асосий
соҳаларга
айланиши
жараёнлари
кучайиб
бормоқда
”
1
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуққа
комплекс
ҳуқуқ
соҳаси
(
айрим
тадқиқотчилар
таъбири
билан
айтганда
,
Ўзбекистон
Республикаси
ҳуқуқининг
ўзига
хос
соҳаси
)
нуқтаи
назаридан
ёндашиш
бир
қарашда
мутлақо
ўринли
бўлиб
туюлиши
мумкин
.
Чунки
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
кўп
сонли
муносабатларни
ўз
ичига
олади
,
алоҳида
ҳуқуқий
тартибга
солиш
методларига
эга
ва
ҳ
.
к
.
Аммо
,
бизнинг
назаримизда
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
ўз
ривожланиш
жараёнининг
ҳозирги
босқичида
ўзининг
алоҳида
хусусиятларига
кўра
,
бутунлай
бошқача
мезонларга
мувофиқ
кўриб
чиқилишини
талаб
этади
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
алоҳида
ўзига
хос
жиҳатлари
ҳақида
сўз
юритганда
,
энг
аввало
,
у
билан
тартибга
солинадиган
муносабатларнинг
хусусияти
назарда
тутилади
.
Ушбу
муносабатлар
,
бир
томондан
,
Ўзбекистон
Республикаси
ҳуқуқининг
ҳуқуқий
таъсир
кўрсатиш
предмети
бўлиши
,
баъзан
Ўзбекистон
ҳуқуқ
тизими
доирасидан
ташқарига
чиқиши
мумкинлиги
билан
тавсифланади
.
Уларнинг
бундай
хусусияти
одатда
“
чет
эл
элементи
”
белгиси
ёрдамида
таъкидланади
.
Бу
хусусда
А
.
А
.
Рубанов
“
муносабатнинг
хорижий
тавсифлари
”
тўғрисида
фикр
билдирса
,
Л
.
П
.
Ануфриева
эса
муносабатнинг
турли
давлатлар
ҳуқуқий
тизимлари
билан
алоқаси
намоён
бўлиши
белгисини
таъкидлайди
.
Дарвоқе
,
С
.
Н
.
Лебедев
ҳам
ушбу
мезонни
таклиф
қилади
: “
Мазкур
муносабат
таркибида
халқаро
ёки
чет
эл
элементининг
мавжудлиги
муносабатнинг
юридик
мазмунини
1
Алексеев
С
.
С
.
Право
:
азбука
–
теория
–
философия
:
Опыт
комплексного
исследования
. –
М
., 1999. –
С
. 46.
ўзгартирмасдан
, ...
унинг
биттадан
ортиқ
ҳуқуқий
тизим
билан
боғлиқлигини
белгилайди
...”
2
.
Шунга
ўхшаш
мезон
ҳақида
И
.
С
.
Перетерский
ҳам
сўз
юритган
:
“
Фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабат
...
ҳуқуқий
муносабат
икки
ёки
бир
нечта
давлатлар
ҳудуди
билан
боғлиқ
бўлган
ҳолда
эътироф
этилиши
лозим
”
3
.
Бундай
турдаги
боғлиқлик
,
мазкур
муносабатлар
соф
ички
(
миллий
)
муносабатлар
билан
бир
қаторда
алоҳида
гуруҳдан
ўрин
олишини
белгилайди
.
Шундай
қилиб
,
хусусий
ҳуқуқий
нуқтаи
назардан
муносабатларнинг
икки
гуруҳини
фарқлаш
мумкин
.
Биринчи
гуруҳ
чет
эл
давлатининг
ҳуқуқий
тизими
билан
алоқадорлиги
орқали
тавсифланади
.
Ушбу
муносабатлар
гуруҳини
ҳуқуқий
тартибга
солиш
динамикаси
нуқтаи
назаридан
кўриб
чиққанда
,
шуни
қайд
этиш
лозимки
,
мазкур
муносабатлар
хусусияти
уларни
тартибга
солишнинг
алоҳида
механизмини
ҳам
назарда
тутади
.
Ушбу
механизм
тартибга
солишнинг
ҳам
коллизион
,
ҳам
моддий
-
ҳуқуқий
моделида
ифодаланиши
мумкин
.
Ҳуқуқий
тартибга
солишнинг
махсус
механизмларини
фаоллаштириш
зарурияти
айнан
,
муайян
муносабатнинг
хорижий
давлат
ҳуқуқий
тизими
билан
боғлиқлиги
каби
объектив
сабаблари
билан
белгиланади
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
билан
тартибга
солинадиган
муносабатларнинг
иккинчи
гуруҳи
трансчегаравий
хусусиятга
эга
.
Ўзбекистон
Республикаси
ҳуқуқ
тизими
доирасидан
ташқарига
чиқиши
уларнинг
асосий
хусусияти
ҳисобланади
.
Бизнинг
назаримизда
,
таҳлил
қилинаётган
муносабатлар
алоҳида
“
халқаролик
”
хусусиятига
эгалиги
туфайли
,
уларга
соф
ички
ҳодисалар
сифатида
ёндашиш
унчалик
тўғри
эмас
.
Мазкур
хусусият
шунда
ифодаланадики
,
муносабат
хорижий
давлат
ҳуқуқ
тизими
билан
боғлиқ
бўлади
.
Бундан
ташқари
,
муносабат
боғлиқ
бўлган
хорижий
давлатнинг
ҳуқуқий
тизими
ҳам
Ўзбекистон
Республикаси
ҳуқуқий
тизими
билан
ўзаро
муносабати
тўғрисидаги
масалани
ижобий
ҳал
этади
.
Масалан
,
чет
эл
давлати
Ўзбекистон
Республикаси
ҳуқуқининг
қўлланиши
тўғрисидаги
изоҳни
тан
олади
.
Муносабатларнинг
иккинчи
гуруҳи
(
фуқаролик
,
оила
ёки
меҳнат
ҳуқуқи
томонидан
тартибга
солинадиган
муносабатлар
ёки
таъбир
жоиз
бўлса
,
“
ички
муносабатлар
”)
тегишли
ҳуқуқ
соҳаларининг
“
анъанавий
”
механизмлари
билан
тартибга
солинади
.
Бошқача
айтганда
,
муносабатлар
моҳиятининг
ўзи
уларни
тартибга
солиш
усулини
белгилайди
. “
Ички
”
(
миллий
)
муносабатларга
қарама
-
қарши
қўйиладиган
“
ташқи
” (
трансчегаравий
)
ижтимоий
муносабатларнинг
мавжудлиги
трансчегаравий
муносабатларни
тартибга
солиш
механизмларига
нисбатан
ўзгача
ёндашувни
талаб
этади
.
Гап
шундаки
,
ҳуқуқ
соҳаси
тушунчаси
ҳуқуқ
назариясида
соф
“
ички
”
мақсадларда
ишлаб
чиқилган
ва
миллий
ҳуқуқий
тизимларнинг
ўзаро
алоқага
киришиш
имкониятини
ҳисобга
олмайди
.
Бундай
турдаги
хулосалар
халқаро
хусусий
ҳуқуқни
анъанавий
ҳуқуқ
тизими
доирасидаги
алоҳида
ҳуқуқ
соҳаси
сифатида
тан
олмасликка
қаратилган
уринишларга
нисбатан
ҳам
ўринли
бўлса
керак
.
Аслини
олганда
,
агар
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
фуқаролик
ҳуқуқининг
кичик
2
Лебедев
С
.
Н
.
О
природе
международного
частного
права
//
Советский
ежегодник
международного
частного
права
. –
М
.,
1979 –
С
. 64.
3
Перетерский
И
.
С
.,
Крылов
С
.
Б
.
Международное
частное
право
. –
М
., 1959. –
С
. 9.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
61
соҳаси
сифатида
қаралса
,
унинг
анча
муҳим
жиҳатлари
ва
хусусиятлари
йўқолади
.
Авваламбор
бу
хусусий
тусдаги
муносабатлар
уч
базавий
гуруҳининг
бирлигидир
.
Бундан
ташқари
,
муаммога
бундай
нуқтаи
назардан
ёндашилган
тақдирда
,
ҳуқуқий
тартибга
солишнинг
турли
таркибий
элементлари
ўртасидаги
ўзаро
боғлиқлик
ҳам
йўқолади
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқни
турли
соҳалар
ўртасида
“
тақсимланиши
”
замонавий
ҳуқуқ
тизимларида
тегишли
муносабатларни
тартибга
солишга
нисбатан
ягона
ёндашувни
қўллаш
каби
объектив
жараённи
инкор
этилишини
англатади
.
Юқорида
айтилганларни
ҳисобга
олганда
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқни
халқаро
оммавий
ҳуқуқнинг
таркибий
қисми
сифатида
кўриб
чиқиш
алоҳида
қизиқиш
уйғотади
.
Халқаро
ҳуқуқ
назариясида
ушбу
нуқтаи
назарни
асослаш
ва
қўллаб
-
қувватлашга
қаратилган
бир
қатор
фикрлар
билдирилиб
,
далиллар
келтирилган
.
Алоҳида
ҳуқуқий
тизим
сифатида
қараладиган
халқаро
ҳуқуқ
давлатлар
ўртасидаги
муносабатларни
тартибга
солувчи
нормалар
йиғиндисини
ўзида
ифодалайди
.
Шу
маънода
халқаро
ҳуқуқ
нормалари
(
кенг
маънодаги
)
давлатлараро
муносабатларни
юридик
жиҳатдан
расмийлаштириш
мақсадини
кўзлайди
.
Агар
давлатлараро
муносабатлар
ва
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
билан
тартибга
солинадиган
муносабатлар
моҳиятига
назар
ташлайдиган
бўлсак
,
улар
бутунлай
бошқача
хусусиятларга
эга
эканлигини
қайд
этишимиз
мумкин
.
Халқаро
хусусий
муносабатлар
замирида
муайян
шахсларнинг
хусусий
мулкий
ёки
номулкий
манфаати
ётади
.
Халқаро
ҳуқуқ
билан
тартибга
солинадиган
муносабатлар
–
бу
давлатлараро
муносабатлардир
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
билан
тартибга
солинадиган
муносабатлар
асосан
бир
ҳуқуқий
тизим
доирасида
амал
қилади
.
Давлатлараро
муносабатлар
эса
халқаро
хусусият
касб
этади
.
Ниҳоят
,
илмий
адабиётларда
таҳлил
қилинаётган
соҳаларнинг
ўзаро
нисбати
тўғрисидаги
масалани
кўриб
чиқиш
жараёнида
манбалар
тўғрисидаги
масала
ҳам
кўтарилади
.
Маълумки
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
манбаси
сифатида
ички
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжат
амал
қилиши
мумкин
.
Ушбу
мезон
халқаро
ҳуқуққа
нисбатан
татбиқ
этилиши
мумкин
эмас
,
чунки
унда
давлатлар
эрки
-
иродасини
мувофиқлаштириш
методи
норма
яратиш
методи
ҳисобланади
.
Табиийки
,
таҳлил
қилинаётган
соҳаларнинг
“
ўзаро
туташ
нуқталари
”
ҳам
мавжуд
.
Шундай
“
туташ
нуқта
”
сифатида
иккаласи
учун
бирдек
муҳим
аҳамият
касб
этувчи
тамойилларни
келтириш
мумкин
.
Бизнинг
назаримизда
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
миллий
ҳуқуқ
тизими
билан
параллел
равишда
мавжуд
бўлган
алоҳида
ҳуқуқий
тизим
ҳисобланмайди
.
Алоҳида
ҳуқуқий
тизим
сифатида
эътироф
этиш
учун
етарли
асослар
мавжуд
эмас
.
Алоҳида
ҳуқуқий
тизим
шаклланиши
учун
бир
нечта
омиллар
мавжуд
бўлиши
талаб
этилади
.
Дастлаб
,
бундай
ҳуқуқий
тизимнинг
мавжуд
йирик
норматив
тузилмалар
(
тизимлар
)
доирасидаги
ўрни
тўғрисидаги
масала
юзага
келади
.
Бугунги
кунда
дунёда
миллий
ҳуқуқий
тизимлар
ва
алоҳида
тизим
–
халқаро
ҳуқуқ
мавжуд
.
Шундай
қилиб
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқни
мустақил
ҳуқуқий
тизим
нуқтаи
назаридан
кўриб
чиқиш
ўз
-
ўзидан
уни
мавжуд
тизимлар
орасидаги
ўрни
тўғрисидаги
масалани
кун
тартибига
олиб
чиқади
.
Маълумки
,
ҳар
бир
мамлакат
халқаро
хусусий
ҳуқуқининг
аксарият
қисми
миллий
манбалар
(
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
,
прецедентлар
,
ҳуқуқий
одатлар
)
ҳисобидан
шакллантирилади
ва
бу
ҳолат
ўз
навбатида
ушбу
ҳуқуқий
тизимда
умумий
манбалар
(
демак
,
расмий
бирлик
)
мавжудлигинини
инкор
этади
.
Бизнинг
назаримизда
,
ҳуқуқий
тизим
нафақат
ўз
ҳуқуқ
манбаларига
,
балки
“
махсус
нормалар
”
га
ҳам
эга
бўлиши
лозим
.
Миллий
ҳуқуқий
тизимларда
бундай
вазифани
одатда
конституциявий
нормалар
бажаради
.
Халқаро
ҳуқуқда
кейинги
нормаларнинг
барчасини
мазмун
жиҳатидан
бойитадиган
императив
нормалар
–
jus cogens
мавжуд
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуққа
шу
нуқтаи
назардан
қаралганда
,
барча
давлатларнинг
“
умумий
”
халқаро
хусусий
ҳуқуқи
учун
бирлаштирувчи
омилни
қидириб
топиш
анча
қийин
кечади
.
Шу
туфайли
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
аксарият
юридик
адабиётларда
миллий
ҳуқуқнинг
кичик
тизими
сифатида
қаралади
1
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
мақомини
таҳлил
қилиш
жараёнида
мазкур
нуқтаи
назар
ҳозирги
давр
талабларига
кўпроқ
даражада
жавоб
беради
.
Бизнинг
назаримизда
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
чиндан
ҳам
миллий
ҳуқуқнинг
муайян
таркибий
элементи
ҳисобланади
.
Ушбу
хулоса
эса
икки
муҳим
фаразга
асосланади
.
Биринчидан
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
билан
тартибга
солинадиган
муносабатлар
бошқа
давлатлар
ҳуқуқий
тизими
билан
боғлиқ
эканлигига
қарамай
,
бир
ҳуқуқий
тизимнинг
таъсири
остида
бўлади
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқда
ҳуқуқий
тартибга
солиш
жараёнининг
нормал
кечиши
шундай
бир
вариантни
назарда
тутадики
,
бунда
муносабатни
тартибга
солиш
асосан
бир
ҳуқуқий
тизим
нормалари
билан
амалга
оширилади
.
Шу
билан
бирга
,
бошқа
ҳуқуқий
тизим
ўзи
билан
боғлиқ
бўлган
ушбу
муносабатга
нисбатан
мутлақо
“
бефарқ
”
бўлиб
қолиши
ҳам
мумкин
эмас
.
Масалан
,
бундай
ҳуқуқий
тизим
муносабатга
нисбатан
қўлланиладиган
ҳуқуқ
тўғрисида
изоҳга
йўл
қўйиш
орқали
уни
чет
эл
ҳуқуқи
нормалари
билан
тартибга
солиш
имконияти
назарда
тутилиши
мумкин
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқни
миллий
ҳуқуқ
тизимига
мансублигини
асословчи
далил
сифатида
унинг
асосий
параметрлари
ички
ҳуқуқ
нормалари
билан
белгиланишини
кўрсатиш
мумкин
.
Шу
маънода
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
ўз
қоидаларини
айнан
миллий
ҳуқуқдан
олади
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
миллий
ҳуқуқ
тизими
доирасидаги
ўрнини
аниқлашга
доир
ҳаракатни
уни
“
миллий
ҳуқуқнинг
кичик
тизими
”
сифатида
баҳоланиши
асосли
эканлигини
аниқлашдан
бошлаш
ўринлидир
.
Маълумки
,
ҳуқуқнинг
соҳалар
бўлган
ҳолда
таснифлаш
юридик
ўқув
ва
илмий
адабиётларда
кенг
қўлланилади
.
Лекин
,
шу
билан
бирга
замонавий
ҳуқуқ
назариясида
мазкур
тасниф
бирдан
-
бир
ягона
тасниф
эмаслигини
таъкидлаш
лозим
.
Бугунги
кунда
ҳуқуқ
тизимида
ҳуқуқ
соҳасидан
йирикроқ
таркибий
элементларни
фарқлаш
мумкинлиги
умумэътироф
этилган
.
Бунга
оммавий
ва
хусусий
ҳуқуқни
,
шунингдек
моддий
ва
процессуал
ҳуқуқни
ажратилишини
кўрсатиш
мумкин
2
.
Агар
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
табиатига
назар
ташласак
,
бир
қарашда
унга
миллий
ҳуқуқ
тизимининг
1
Ануфриева
Л
.
П
.
Соотношение
международного
публичного
и
международного
частного
права
:
правовые
категории
. –
М
.,
2002. –
С
. 128.;
Кудашкин
В
.
В
.
Международное
частное
право
в
системе
социально
экономических
отношений
общества
//
Государство
и
право
. –2004. –
№
7. –
С
. 64.
2
Жавлиев
Н
.
Б
.
Теория
госудраство
и
права
.
Учебное
пособие
. –
Т
., 2010. –
С
. 62.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
62
кичик
тизими
сифатида
эмас
,
балки
хусусий
ҳуқуқнинг
“
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
”
муносабатлар
алоҳида
гуруҳини
тартибга
солишга
қаратилган
кичик
тизими
сифатида
қараш
ўринлидек
туюлиши
мумкин
.
Агар
унинг
номланишида
“
хусусий
”
атамаси
қўлланилганлигини
эътиборга
оладиган
бўлсак
,
мазкур
ёндашув
янада
ҳам
асослидек
кўринади
.
Бироқ
,
бизнинг
фикримизча
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
,
ўз
номидан
қатъий
назар
,
хусусий
тусдаги
муносабатлар
билан
бир
қаторда
,
айрим
бошқа
турдаги
муносабатларни
ҳам
ўз
ичига
олади
ва
тартибга
солади
.
Хусусан
,
халқаро
фуқаролик
процесси
соҳасидаги
муносабатларни
мисол
қилиб
келтириш
мумкин
.
Гарчи
ушбу
муносабатлар
оммавий
муносабатлардан
фарқ
қилса
-
да
,
хусусий
муносабатлар
сифатида
қаралиши
мумкин
эмас
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
предметига
оммавий
муносабатларни
киритиш
билан
боғлиқ
бундай
зиддиятларни
ҳал
этиш
мумкин
.
Бизнингча
,
ҳуқуқ
кичик
тизимларини
шакллантириш
турли
даражаларда
амалга
оширилиши
мумкин
.
Агар
ўз
вақтида
ҳуқуқ
дуализми
(
уни
хусусий
ва
оммавийга
ажратиш
)
учун
асослар
пайдо
бўлган
экан
,
бошқа
хил
таснифлар
учун
ҳам
асослар
юзага
келиши
мумкин
,
деган
фикрни
билдириш
ўринлидир
.
Ўзбекистон
Республикаси
ҳуқуқининг
кичик
тизими
сифатида
қараладиган
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
қисман
хусусий
,
қисман
–
оммавий
ҳуқуқдан
таркиб
топади
.
Мазкур
кичик
тизимнинг
ҳуқуқий
тартибга
солиш
предмети
сифатида
,
бир
томондан
,
фуқаролик
,
оилавий
,
меҳнат
муносабатлари
,
бошқа
томондан
эса
–
халқаро
фуқаролик
процесси
ва
халқаро
тижорат
арбитражи
доирасида
юзага
келувчи
муносабатлар
амал
қилади
.
Ушбу
кичик
тизимнинг
предметини
унинг
комплекслилиги
,
шунингдек
унинг
“
соҳаларусти
”
мақомига
эга
эканлиги
акс
эттиради
.
Шу
нуқтаи
назардан
оммавий
ва
хусусий
ҳуқуқ
,
моддий
ва
процессуал
ҳуқуқ
чегаралари
қай
даражада
ҳаракатчан
бўлса
,
ўзгариб
турса
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
чегараси
ҳам
шу
даражада
ҳаракатчан
ва
ўзгарувчандир
.
Масалан
,
аксарият
ҳолларда
муайян
ҳуқуқ
нормаси
оммавий
ёки
хусусий
ҳуқуққа
қарашли
эканлигини
аниқ
айтиш
мумкин
эмас
.
Айрим
ҳолларда
нормани
процессуал
ёки
моддий
нормалар
тоифасига
киритиш
жиддий
қийинчилик
туғдиради
(
айниқса
,
процессуал
норма
моддий
манбада
ифодаланган
ҳолда
).
Шунга
ўхшаш
ҳолат
халқаро
хусусий
ҳуқуққа
ҳам
хосдир
.
Бизнингча
,
бу
табиий
ҳолат
ҳисобланади
ва
жонли
,
фаол
,
ҳаракатчан
ҳодиса
сифатидаги
ҳуқуқий
материянинг
моҳиятини
акс
эттиради
.
Бундан
ташқари
,
моҳиятан
ҳуқуқ
яхлит
ҳодиса
эканлигини
ҳам
эътибордан
соқит
қилмаслик
керак
.
Табиийки
,
ҳар
қандай
тизимда
бўлганидек
,
унда
ҳам
ички
бирлик
белгилари
ва
ўзига
хос
жиҳатлар
кузатилади
.
Бироқ
оптимал
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизмларини
шакллантириш
жараёни
одатдаги
таснифлаш
рукнлари
ва
мезонлари
тўғрисидаги
тасаввурлар
билан
доим
ҳам
мос
келавермайди
.
Айни
шу
сабабли
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
доираси
кенгайиши
ёки
аксинча
,
торайиши
мумкин
1
.
Ўзбекистон
Республикаси
ҳуқуқининг
кичик
тизими
сифатидаги
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
бошқа
норматив
-
ҳуқуқий
тузилмалар
билан
ўзаро
нисбати
1
Волова
Л
.
И
.
Переосмысление
юридической
природы
меж
-
дународного
частного
права
в
новых
условиях
//
Северо
-
Кавказский
юридический
вестник
. – 1998. –
№
4. –
С
. 58.
тўғрисидаги
масалани
кўриб
чиқаётганда
,
энг
аввало
,
фуқаролик
,
меҳнат
ва
оила
ҳуқуқига
,
шунингдек
тегишли
процессуал
соҳалар
(
фуқаролик
ва
арбитраж
процессуал
ҳуқуқи
)
га
эътибор
бериш
зарур
.
Бизнингча
,
ушбу
ҳуқуқий
соҳалар
халқаро
хусусий
ҳуқуққа
нисбатан
мустақил
мақомга
эга
.
Уларнинг
ўртасида
асосий
чегара
–
муносабатнинг
чет
эл
давлати
ҳуқуқий
тизими
(
ҳуқуқий
тизимлари
)
билан
алоқаси
мавжудлиги
белгисига
кўра
ўтказилади
.
Шу
билан
бирга
,
ҳуқуқ
тизими
ва
қонунчилик
тизими
сингари
ҳодисаларни
ҳам
фарқлаш
зарур
.
Шу
маънода
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
нормалари
фуқаролик
,
меҳнат
ва
оила
ҳуқуқига
доир
қонун
ҳужжатларида
ифодаланиши
мумкин
.
Умуман
олганда
,
бундай
вазият
бугунги
кунда
ҳам
кузатилади
.
Масалан
,
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
VI
бўлими
,
Ўзбекистон
Республикаси
Оила
кодексининг
VIII
бўлими
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларни
тартибга
солишга
йўналтирилган
нормалардан
таркиб
топган
.
Табиийки
,
ушбу
масалани
кўриб
чиқаётганда
ҳуқуқ
яхлит
ва
ягона
эканлигини
,
ҳуқуқнинг
бир
-
бирига
яқин
турадиган
турли
таркибий
бўлинмалари
айрим
ўхшаш
жиҳатларга
эга
бўлиши
мумкинлигини
ёдда
тутиш
лозим
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
ва
фуқаролик
ҳуқуқи
ўртасида
бундай
ўхшашликни
,
масалан
,
диспозитивлик
ҳодисасида
кузатиш
мумкин
.
Худди
шундай
фикрни
айрим
базавий
тушунчалар
тўғрисида
ҳам
айтиш
мумкин
.
Масалан
,
“
шартнома
”
категориясини
олайлик
.
Ўзбекистон
Республикаси
халқаро
хусусий
ҳуқуқи
муносабатларни
тартибга
солишда
ўз
“
шартнома
”
тушунчасига
умуман
олганда
эга
эмас
ва
фуқаролик
ҳуқуқининг
маълум
ишланмаларидан
фойдаланади
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тизими
(
ички
тузилиши
)
муаммоси
бугунги
кунда
энг
мураккаб
ва
баҳсли
муаммолардан
бири
ҳисобланади
2
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тизими
тўғрисидаги
масала
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
мақоми
тўғрисидаги
масала
билан
узвий
боғлиқ
.
Аслини
олганда
,
агар
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
фуқаролик
ҳуқуқининг
таркибий
қисми
сифатида
эътироф
этилса
,
унинг
таркибидаги
соҳаларни
фарқлаш
ўринли
бўлмас
эди
,
чунки
бу
ҳуқуқий
материяни
тузишнинг
асосий
ва
кенг
эътироф
этилган
тамойилларини
бузган
бўлар
эди
.
Шу
маънода
Ўзбекистон
Республикаси
ҳуқуқининг
кичик
тизими
сифатидаги
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
нима
,
деган
саволга
аниқ
жавоб
бериш
зарур
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
фанида
кўриб
чиқилаётган
муаммо
хусусида
турли
нуқтаи
назарлар
илгари
сурилган
.
Масалан
,
Л
.
А
.
Лунц
ушбу
масалани
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
фани
тўғрисидаги
масалага
татбиқан
ўрганган
.
Бироқ
муаллифнинг
тадқиқотларида
фан
тизими
ва
норматив
тузилма
сифатидаги
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тизими
масалалари
,
бизнингча
,
маълум
даражада
ҳамоҳангдир
.
Муаллиф
таклиф
қилган
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
предметининг
базавий
таърифи
(“
Ҳуқуқ
соҳаси
ва
ҳуқуқшунослик
соҳаси
сифатидаги
2
Ҳуқуқ
тизими
муаммоси
ҳақида
қаранг
:
Одилқориев
Х
.
Т
.,
Якубов
Ш
.
У
.
Миллий
ҳуқуқ
тизими
ва
ҳуқуқий
қадриятлар
. –
Т
.,
2011.,
Таджиханов
Б
.
У
.
Ўзбекистон
Республикаси
ҳуқуқий
тизимида
демократик
ислоҳотлар
. –
Т
., 2005.,
Ҳайитбоев
Ф
.
Ўзбекистон
миллий
ҳуқуқ
тизимининг
шаклланиши
. –
Т
., 2006.,
Байтин
М
.
И
.,
Петров
Д
.
Е
.
Система
права
:
к
продолжению
дискуссии
//
Государство
и
право
. 2003. -
№
4;
Мицкевич
А
.
В
.
Система
права
и
система
законодательства
:
развитие
науч
-
ных
представлений
//
Проблемы
современного
гражданского
права
:
сб
.
ст
. /
отв
.
ред
.
В
.
Н
.
Литовкин
,
В
.
А
.
Рахмилович
. –
М
., 2000.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
63
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
…”)
шундай
хулосага
келиш
имконини
беради
1
.
Л
.
А
.
Лунц
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
умумий
қисмини
фарқлаган
ва
унга
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
умумий
доктриналарини
ва
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
учун
умумий
аҳамиятга
эга
бўлган
нормалар
ёки
институтларни
киритган
2
.
Махсус
қисмга
муаллиф
қуйидагиларни
киритишни
таклиф
қилади
:
а
)
чет
элликларни
ва
чет
эл
юридик
шахсларини
;
хорижий
элемент
иштирокидаги
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатлар
субъекти
сифатидаги
давлатни
;
фуқаролик
муносабатларининг
субъектлари
сифатидаги
халқаро
ташкилотларни
;
б
)
халқаро
хусусий
ҳуқуқдаги
мулк
ҳуқуқини
;
в
)
халқаро
хусусий
ҳуқуқдаги
мажбуриятларни
;
г
)
халқаро
хусусий
ҳуқуқдаги
“
мутлақ
”
ҳуқуқларни
;
д
)
ворислик
ҳуқуқининг
коллизион
масалаларини
;
е
)
оила
ҳуқуқининг
коллизион
масалаларини
;
ж
)
чет
эл
элементи
иштирокидаги
меҳнат
муносабатларига
доир
масалаларни
;
з
)
халқаро
фуқаролик
процесси
масалаларини
3
.
Г
.
Ю
.
Федосеева
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тизими
масалаларини
тадқиқ
этар
экан
,
унинг
норматив
таркиби
тўғрисидаги
масалани
ёритади
. “
Халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
норматив
таркиби
, -
деб
ёзади
у
, -
соҳа
тузилишини
акс
эттиради
ва
қуйидагиларни
ўз
ичига
олади
: 1)
давлат
томонидан
бир
томонлама
тартибда
қабул
қилинган
(
миллий
)
ҳамда
халқаро
шартномаларда
ифодаланган
(
халқаро
)
коллизион
-
ҳуқуқий
нормаларни
;
2)
халқаро
шартномалар
доирасида
бирхиллаштирилган
моддий
-
ҳуқуқий
нормаларни
”
4
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тизими
тўғрисидаги
масала
мураккаб
ва
баҳслидир
.
Шу
маънода
биз
Л
.
П
.
Ануфриеванинг
қуйидаги
фикрига
қўшиламиз
:
“
Халқаро
хусусий
ҳуқуқни
унинг
норматив
таркиби
нуқтаи
назаридан
кўриб
чиқиш
айнан
тизим
билан
,
яъни
муайян
ҳуқуқий
институтлар
мавжудлиги
(
ёки
мавжуд
эмаслиги
)
ва
уларнинг
яхлит
тузилма
элементлари
сифатидаги
ўзаро
нисбати
билан
боғлиқ
бўлган
айрим
муҳим
масалаларнинг
ечимини
топиш
имконини
бермайди
”
5
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тизимини
тадқиқ
этиш
учун
бир
қатор
анъанавий
категориялар
мавжуд
:
кичик
тизим
,
соҳа
,
кичик
соҳа
,
институт
,
кичик
институт
.
Ҳуқуқ
соҳаси
масаласи
ҳуқуқ
назариясида
ва
соҳавий
фанлар
доирасида
кўп
бора
тадқиқ
этилган
.
Жумладан
,
ҳуқуқ
соҳалари
хусусида
С
.
С
.
Алексеев
шундай
деб
ёзади
: “
Ҳуқуқ
соҳалари
–
миллий
ҳуқуқ
таркибий
тузилмасининг
энг
йирик
,
марказий
бўғинлари
.
Улар
ўзнинг
теран
иқтисодий
,
ижтимоий
-
сиёсий
мазмунига
кўра
алоҳида
,
ўзига
хос
ҳуқуқий
тартибга
солишни
талаб
қиладиган
асосий
,
сифат
жиҳатидан
ўзига
хос
бўлган
ижтимоий
муносабатларни
қамраб
олади
.
Шунга
мос
равишда
ҳуқуқ
соҳаларига
шу
нарса
хоски
,
улар
ҳуқуқий
тартибга
солиш
махсус
юридик
режимларини
таъминлайди
”
6
.
Энг
сўнгги
1
Лунц
Л
.
А
.
Курс
международного
частного
права
:
В
3
т
.
Т
.1 –
М
., 2002. –
С
. 21.
2
Ўша
ерда
. – 39-
б
.
3
Ўша
ерда
. – 38–39-
б
.
4
Федосеева
Г
.
Ю
.
Международное
частное
право
:
Учебник
. –
М
., 1999. –
С
. 59.
5
Ануфриева
Л
.
П
.
Соотношение
международного
публичного
и
международного
частного
права
:
правовые
категории
. –
М
.,
2002. –
С
. 138-139.
6
Алексеев
С
.
С
.
Общая
теория
права
:
в
2
т
.
Т
. 1. –
М
., 1981. –
С
. 244-245.
тадқиқотларида
муаллиф
ҳуқуқ
соҳасини
“
ҳуқуқ
тизимининг
ҳуқуқий
тартибга
солиш
махсус
режими
билан
фарқ
қиладиган
ва
турдош
ижтимоий
муносабатларнинг
бутун
бир
қисмларини
қамраб
оладиган
марказий
бўлинмаси
”
сифатида
тавсифлайди
7
.
А
.
В
.
Поляков
ҳуқуқ
соҳалари
тўғрисидаги
масалани
кўриб
чиқар
экан
,
шундай
деб
ёзади
: “
Ҳуқуқ
соҳаси
(
аниқроқ
айтганда
,
ҳуқуқ
нормалари
соҳаси
)
деганда
аксарият
ҳолларда
ижтимоий
муносабатларнинг
сифат
жиҳатидан
турдош
гуруҳини
махсус
тартибга
солувчи
ҳуқуқий
нормалар
йиғиндиси
тушунилади
”
8
.
Ҳуқуқий
соҳа
тушунчаси
одатда
норматив
материалнинг
йирик
,
барқарор
блокларини
акс
эттиради
.
Ҳуқуқий
соҳа
категориясига
кичик
тизим
сифатидаги
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
турли
таркибий
элементларига
татбиқан
назар
ташласак
,
ушбу
тушунчадан
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
ички
тузилишини
тавсифлаш
учун
фойдаланишнинг
мақсадга
мувофиқлиги
тўғрисидаги
масала
юзага
келади
.
Л
.
П
.
Ануфриева
таъкидлаб
ўтганидек
, “
ҳуқуқ
соҳаларини
шакллантириш
учун
муайян
асослар
мавжуд
бўлиши
лозим
”
9
.
Дарҳақиқат
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
“
меҳнат
ҳуқуқи
”
элементини
тадқиқ
этиш
унинг
соҳа
мақомини
эътироф
этиш
учун
асослар
йўқлигини
кўрсатади
.
Хусусан
,
мазкур
масалаларга
бағишланган
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжат
мавжуд
эмас
,
мазкур
муносабатлар
гуруҳини
тартибга
солишнинг
барқарор
асослари
вужудга
келмаган
ва
ҳ
.
к
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
“
оила
ҳуқуқи
”
сегменти
бошқача
кўринишга
эга
,
бироқ
,
бунда
ҳам
қайд
этилган
мақомни
тан
олиш
учун
асосларни
кўрмаймиз
.
Бундан
ташқари
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
юқорида
келтирилган
қисмларига
ҳуқуқ
соҳаси
мақомининг
берилиши
уларнинг
ўртасида
сезиларли
даражада
фарқлар
мавжудлигини
англатарди
(
масалан
,
ижтимоий
муносабатларга
ҳуқуқий
таъсир
кўрсатиш
усуллари
ва
предметида
).
Бироқ
,
бундай
фикр
юритиш
ўз
асосига
эга
эмас
,
чунки
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
доирасида
уларнинг
ўхшаш
жиҳатлари
кўпроқ
ва
ўз
навбатида
ушбу
ўхшашликлар
уларни
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
доирасида
шаклланиши
учун
бирлаштирувчи
асос
бўлиб
хизмат
қилади
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тизимини
тавсифлаш
мақсадлари
учун
ҳуқуқ
назариясидаги
ҳуқуқий
институт
тушунчаси
улкан
салоҳиятга
эга
.
М
.
А
.
Ахмедшоеванинг
фикрича
,
ҳуқуқ
институти
ҳуқуқий
нормаларнинг
алоҳида
гуруҳи
бўлиб
,
у
ижтимоий
муносабатларнинг
муайян
турини
тартибга
солади
10
.
Ҳуқуқий
институт
“
турдош
ижтимоий
муносабатларни
тартибга
соладиган
ва
сифат
жиҳатидан
ягоналик
билан
ажралиб
турадиган
”
ҳуқуқий
нормаларнинг
муайян
йиғиндисини
ўзида
ифодалайди
11
.
С
.
С
.
Алексеев
ҳуқуқий
институт
тушунчасини
тадқиқ
этар
экан
,
улар
(
институтлар
)
“
ушбу
турдаги
ижтимоий
муносабатларнинг
муайян
қисмини
:
уларнинг
айрим
турларини
,
айрим
турдаги
муносабатларнинг
умумий
7
Алексеев
С
.
С
.
Право
:
азбука
–
теория
–
философия
:
Опыт
комплексного
исследования
. –
М
., 1999. –
С
. 44.
8
Поляков
А
.
В
.
Общая
теория
права
:
курс
лекций
. –
СПб
.,
2001. –
С
. 494.
9
Ануфриева
Л
.
П
.
Соотношение
международного
публичного
и
международного
частного
права
:
правовые
категории
. –
М
.,
2002. –
С
. 141.
10
Давлат
ва
ҳуқуқ
назарияси
. –
Т
., 2000. – 314-315-
б
.
11
Теория
государства
и
права
.
Под
ред
.
А
.
С
.
Пиголкина
. –
М
.,
2005. –
С
. 355.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
64
томонини
,
уларнинг
элементларини
ва
ҳоказоларни
тартибга
солиш
учун
мўлжалланганлиги
”
ни
таъкидлайди
1
.
Айрим
муаллифларнинг
қайд
этишича
, “
ҳуқуқ
соҳаси
сингари
,
ҳуқуқий
институт
асосини
ҳам
турдошлик
белгиси
билан
бирлаштирилган
ижтимоий
муносабатлар
ташкил
этиши
лозим
”
2
.
Ҳуқуқий
институтнинг
моҳияти
тўғрисидаги
масалани
тадқиқ
этишга
якун
ясар
экан
,
В
.
С
.
Якушев
шундай
деб
қайд
этади
: “
Ҳуқуқий
институт
–
бу
мазкур
ҳуқуқ
соҳасининг
предмети
доирасида
муайян
,
нисбатан
мустақил
ижтимоий
муносабатни
,
шунингдек
у
билан
боғлиқ
бўлган
ҳосила
муносабатларни
тартибга
солишга
қаратилган
нормаларнинг
қонунга
асосланган
йиғиндиси
”
3
.
Умуман
олганда
,
биз
мазкур
ёндашувга
қўшиламиз
.
Дарҳақиқат
,
ҳуқуқ
соҳаларини
ҳам
,
ҳуқуқий
институтларни
ҳам
шакллантириш
учун
моддий
асос
сифатида
ижтимоий
муносабатлар
(
предмет
)
амал
қилиши
лозим
,
бироқ
бунда
,
юқорида
айтиб
ўтилганидек
,
ҳуқуқ
тизимида
норматив
блокларни
шакллантиришда
уларни
тартибга
солиш
тартиби
(
метод
)
ни
ҳам
эътиборга
олиш
зарур
.
Ҳуқуқий
институт
тушунчасидан
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
“
меҳнат
ҳуқуқи
”
қисмига
нисбатан
фойдаланиш
мумкин
.
Уни
ҳуқуқ
тизимидаги
(
институтга
қараганда
)
йирикроқ
тузилма
сифатида
эътироф
этиш
учун
меҳнат
қонунчилиги
даражасида
меҳнат
муносабатлари
масалаларига
бағишланган
махсус
бўлим
назарда
тутилмайди
,
ҳуқуқий
тартибга
солишнинг
лозим
даражада
мустақиллиги
ва
етарлилиги
ҳам
мавжуд
эмас
.
Айни
вақтда
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
қолган
таркибий
элементлари
,
бизнинг
назаримизда
,
ҳуқуқий
институт
доирасидан
четга
чиқади
.
Масалан
,
унинг
таркибий
элементларидан
бири
–
халқаро
фуқаролик
процессини
олайлик
.
У
низоларни
суд
йўли
билан
ҳал
этишда
юзага
келувчи
муносабатларни
тартибга
соладиган
йирик
норматив
тузилма
ҳисобланади
.
Ушбу
нормалар
гуруҳи
доирасида
ўз
мустақил
институтлари
мавжуд
.
Улар
жумласига
,
масалан
,
хорижий
суд
қарорларини
тан
олиш
ва
ижро
этиш
институти
киради
.
Ушбу
институт
ҳам
моддий
,
ҳам
норматив
асосларга
эга
(
чунки
,
мазкур
муносабатлар
низони
тартибга
солиш
жараёнида
муҳим
босқич
ҳисобланади
,
шунингдек
Ўзбекистон
Республикаси
ҳуқуқининг
тегишли
ички
манбаларида
у
таркибий
жиҳатдан
ажратилган
,
ушбу
мавзуга
бағишланган
соҳавий
халқаро
шартномалар
мавжуд
).
Оилавий
муносабатларга
таъсир
кўрсатадиган
,
чет
давлат
ҳуқуқи
билан
алоқани
намоён
этадиган
нормалар
ҳам
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тизимида
ҳуқуқий
институтдан
йирикроқ
норматив
тузилмани
ташкил
этади
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
доирасида
таркибий
жиҳатдан
алоҳида
ажратилган
элементлар
мавжудлигини
ҳам
кузатиш
мумкин
.
Бунга
трансчегаравий
фарзандликка
олиш
институти
мисол
бўлиши
мумкин
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
“
фуқаролик
ҳуқуқи
”
элементига
келсак
,
у
ҳуқуқий
институтдан
фарқ
қиладиган
мақомга
эга
эканлиги
аксиома
ҳисобланади
.
Унинг
таркибида
сон
жиҳатидан
катта
ва
сифат
жиҳатидан
турли
хил
бўлган
норматив
тузилмалар
мавжудлигини
кузатиш
мумкин
.
1
Алексеев
С
.
С
.
Структура
советского
права
. –
М
., 1975. –
С
.
119.
2
Якушев
В
.
С
.
О
понятии
правового
института
//
Правоведе
-
ние
. 1970. -
№
6. –
С
.
3
Ўша
ерда
. – 66-
б
.
Ушбу
норматив
тузилмаларнинг
ўзи
ҳуқуқий
институт
мақомига
эга
:
булар
халқаро
олди
-
сотди
муносабатлари
,
турли
хил
транспорт
муносабатлари
,
ворислик
муносабатлари
,
чет
эл
инвестицияларининг
хусусий
ҳуқуқий
мақоми
ва
ҳоказоларни
тартибга
солишга
бағишланган
нормалар
.
Ушбу
масалаларнинг
барчасини
биргина
ҳуқуқий
институт
доирасига
сиғдириш
мумкин
эмас
.
Бизнинг
назаримизда
,
тизим
сифатидаги
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
юқорида
кўрсатилган
асосий
таркибий
қисмлари
(
фуқаролик
,
оила
ҳуқуқи
ва
процессуал
ҳуқуқ
)
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
кичик
соҳалари
ҳисобланади
.
Ушбу
тузилмаларга
соҳалар
сифатида
қараш
учун
етарли
асослар
мавжуд
эмас
.
Шу
билан
бир
вақтда
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқда
улар
ҳеч
шак
-
шубҳасиз
ҳуқуқий
институтларга
қараганда
йирикроқ
тузилмалар
ҳисобланади
.
Шу
маънода
уларга
нисбатан
кичик
соҳа
тушунчасини
қўллаш
мақсадга
мувофиқдир
4
.
Ўз
навбатида
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
“
фуқаролик
”
компонентини
ҳам
турли
асосларга
кўра
таркибий
элементларга
ажратиш
мумкин
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
доирасида
,
масалан
,
“
умумий
фуқаролик
”
ва
“
тадбиркорлик
”
муносабатлари
гуруҳларини
фарқлаш
мумкин
.
Ижтимоий
муносабатларнинг
ушбу
гуруҳларидан
ҳар
бирини
тартибга
солиш
ўз
хусусиятига
эга
.
Ушбу
хусусият
,
масалан
,
шунда
ифодаланадики
,
тадбиркорлик
муносабатларидан
келиб
чиқадиган
талаблар
бўйича
чет
эл
ҳуқуқи
мазмунини
исбот
қилиш
мажбурияти
суд
томонидан
тарафлар
зиммасига
юкланиши
мумкин
.
Шунга
ўхшаш
фикрлар
халқаро
тижорат
арбитражига
ҳам
тегишли
.
Бизнингча
,
унинг
мақоми
ва
фаолиятини
тартибга
солувчи
нормалар
йиғиндиси
ҳуқуқий
институт
доирасидан
ташқарига
чиқади
.
Халқаро
тижорат
арбитражининг
мавжудлиги
туфайли
юзага
келувчи
муносабатлар
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
бошқа
таркибий
элементларидан
сезиларли
даражада
фарқланади
.
Халқаро
тижорат
арбитражининг
миллий
ҳуқуқий
тизимдан
“
мустақиллиги
”
ҳамда
унинг
алоҳида
ташқи
иқтисодий
йўналтирилганлиги
ўзига
хос
хусусиятлари
сирасига
киради
.
Тегишли
нормаларни
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
кичик
соҳаси
сифатида
алоҳида
ажратиш
учун
асослар
объектив
ҳуқуқ
даражасида
ҳам
мавжуд
.
Бундай
асослар
сифатида
мазкур
муносабатларни
тартибга
солишга
махсус
қаратилган
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжат
,
шунингдек
тегишли
халқаро
шартномаларнинг
мавжудлиги
тан
олинади
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тизими
тўғрисидаги
масала
таҳлилини
Ўзбекистон
Республикаси
ҳуқуқий
тизими
учун
анъанавий
бўлган
норматив
материалнинг
пандект
тузилишига
назар
ташлаш
билан
давом
эттириш
,
бизнингча
,
ўринлидир
.
Пандект
асослари
(
хусусан
–
умумий
ва
махсус
нормаларни
фарқлаш
)
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
доирасида
айниқса
яққол
намоён
бўлади
.
Шунга
мос
равишда
халқаро
хусусий
ҳуқуқда
унинг
предметини
ташкил
этувчи
муносабатлар
гуруҳларининг
барчасини
бирлаштирувчи
нормаларни
ўз
ичига
олган
умумий
4
Замонавий
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
фанининг
юқорида
келтирилган
таркибий
қисмларига
нисбатан
“
кичик
соҳа
”
категориясини
(
унинг
“
меҳнат
ҳуқуқи
”
элементига
татбиқан
эса
“
институт
”
категориясини
)
қўлланиши
Л
.
П
.
Ануфриева
томонидан
ривожлантирилмоқда
.
Қаранг
:
Ануфриева
Л
.
П
.
Соотношение
международного
публичного
и
международного
частного
права
:
правовые
категории
. –
М
., 2002. –
С
. 131–158.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
65
қисмни
фарқлаш
мумкин
.
Булар
қаторига
,
масалан
,
ФК
1168-
моддасида
шахсларнинг
ҳуқуқ
лаёқати
тўғрисида
белгиланган
нормаларни
(
шахсий
қонун
– lex personalis
даражасида
),
шунингдек
1164-
моддада
назарда
тутилган
оммавий
тартиб
тўғрисидаги
изоҳга
доир
нормаларни
киритиш
мумкин
.
Ўз
навбатида
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
махсус
(
алоҳида
)
қисми
юқорида
кўрсатилган
кичик
соҳаларнинг
элементларидан
ташкил
топади
.
Яна
шуни
ҳам
қайд
этиб
ўтиш
лозимки
,
пандект
асослари
ўзини
кичик
соҳалар
даражасида
ҳам
намоён
этади
.
Ушбу
кичик
соҳаларнинг
умумий
қисми
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
умумий
қисмига
тегишли
(
шунга
ўхшаш
ҳолат
,
масалан
,
фуқаролик
ҳуқуқида
мажбурият
қисмининг
умумий
қисми
билан
боғлиқ
вазиятда
кузатилади
).
Ҳар
бир
кичик
соҳа
махсус
қисмининг
мазмуни
унинг
тартибга
солиш
предмети
хусусияти
билан
белгиланади
.
Масалан
,
фуқаролик
ҳуқуқи
кичик
соҳасида
махсус
қисмга
айрим
турдаги
шартномалар
(
масалан
,
халқаро
олди
-
сотди
,
халқаро
молиявий
лизинг
шартномалари
)
ни
тартибга
солувчи
нормаларни
киритиш
мумкин
.
Оила
ҳуқуқи
кичик
соҳасининг
махсус
қисми
никоҳга
кириш
,
алимент
мажбуриятлари
,
болалар
ва
ота
-
она
ўртасидаги
муносабатлар
(
табиийки
,
ушбу
муносабатлар
турли
давлатларнинг
ҳуқуқий
тизимлари
билан
боғлиқ
бўлган
ҳолда
)
сингари
масалаларни
ўз
ичига
олади
.
Юрисдикцион
муносабатларда
махсус
қисм
чет
эл
судлари
(
арбитражлари
)
қарорларини
тан
олиш
ва
ижро
этиш
масалалари
, lis alibi pendens
институти
ва
ҳоказолардан
иборат
.
Бизнинг
назаримизда
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқда
халқаро
транспорт
ҳуқуқи
ёки
халқаро
тижорат
ҳуқуқи
муайян
функционал
бўлинмалар
ҳисобланади
.
Халқаро
транспорт
ҳуқуқи
тўғрисида
сўз
юритилган
ҳолда
,
уни
ҳар
доим
ҳам
ҳуқуқ
соҳаси
сифатида
фарқлаш
назарда
тутилмайди
.
Ушбу
атама
билан
махсус
муносабатлар
гуруҳини
тартибга
солувчи
нормаларнинг
муайян
йиғиндиси
ифодаланади
.
Шундай
қилиб
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тизимини
қуйидагича
шакллантириш
мумкин
.
Авваламбор
,
фуқаролик
ва
оилавий
муносабатларни
,
халқаро
фуқаролик
процесси
ва
халқаро
тижорат
арбитражи
фаолияти
муносабати
билан
юзага
келувчи
муносабатларни
тартибга
солувчи
йирик
кичик
соҳалар
мавжуд
.
Меҳнат
муносабатларини
тартибга
солувчи
нормалар
ҳозирча
кичик
соҳани
ташкил
қилмайди
,
чунки
бугунги
кунда
бунинг
учун
зарурий
асослар
пайдо
бўлмаганлиги
туфайли
уларга
шу
номдаги
ҳуқуқий
институт
сифатида
қараш
мақсадга
мувофиқ
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
юқорида
кўрсатилган
кичик
соҳалари
доирасида
уларнинг
ўз
институтлари
фарқланади
.
Фуқаролик
муносабатларини
тартибга
солувчи
кичик
соҳада
,
шу
жумладан
,
халқаро
олди
-
сотди
шартномалари
,
деликт
,
кондикцион
мажбуриятлар
институтларини
фарқлаш
мумкин
.
Оилавий
муносабатларни
тартибга
солувчи
кичик
соҳада
трансчегаравий
фарзандликка
олиш
,
турли
давлат
фуқаролари
ўртасида
никоҳ
тузиш
институтларини
фарқлаш
мумкин
.
Халқаро
фуқаролик
процессида
,
масалан
,
чет
эл
суд
қарорларини
тан
олиш
ва
ижро
этиш
,
процессда
чет
эллик
шахсларнинг
ҳуқуқий
ҳолати
,
чет
эл
судларининг
суд
топшириқларини
бажариш
институтларини
фарқлаш
мумкин
.
Шуни
қайд
этиб
ўтиш
лозимки
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тизими
–
фаол
ва
ўзгарувчан
ҳодиса
.
Ҳуқуқий
тартибга
солиш
жараёнининг
ривожланиши
ва
янги
элементлар
билан
бойишига
қараб
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
ички
тузилиши
ҳам
ўзгариб
боради
.
Аннотация
:
мақолада
муаллиф
томонидан
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
ҳуқуқ
тизимидаги
ўрнига
доир
назарий
масалалар
таҳлил
қилинган
.
Маыоланинг
асосий
қисмида
Ўзбекистон
Республикаси
ҳуқуқининг
кичик
тизими
сифатидаги
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
бошқа
норматив
-
ҳуқуқий
тузилмалар
билан
ўзаро
нисбати
кўрсатиб
ўтилган
.
Муаллиф
фикрига
кўрса
ҳуқуқий
тартибга
солиш
жараёнининг
ривожланиши
ва
янги
элементлар
билан
бойишига
қараб
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
ички
тузилиши
ҳам
ўзгариб
боради
.
Калит
сўзлар
:
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
,
трансчегаравий
муносабатлар
,
коллизия
,
коллизион
норма
,
халқаро
муносабат
.
Аннотация
:
в
статье
автором
рассмотрены
неко
-
торые
теоретические
вопросы
,
связанные
с
определе
-
нием
места
международного
частного
права
в
системе
права
.
В
основной
части
статьи
раскрыто
соотноше
-
ние
международного
частного
права
,
как
малой
систе
-
мы
права
Республики
Узбекистан
с
другими
норматив
-
но
-
правовыми
структурами
.
Ключевые
слова
:
международное
частное
право
,
транснациональные
отношения
,
коллизия
,
коллизион
-
ная
норма
,
международные
отношения
.
Annotation:
In the article the author considered some
theoretical questions connected with definition of a place
of the international private law in the law system. In the
main part of the article it is revealed the ratio of the inter-
national private law as small legal system of the Republic
of Uzbekistan with other standard and legal structures.
Key words:
international private law, transnational re-
lations, conflict, conflict norms, international relations.
Фойдаланилган
адабиётлар
рўйхати
:
1.
Алексеев
С
.
С
.
Право
:
азбука
–
теория
–
философия
:
Опыт
комплексного
исследования
. –
М
., 1999.
2.
Ануфриева
Л
.
П
.
Соотношение
международного
пуб
-
личного
и
международного
частного
права
:
правовые
катего
-
рии
. –
М
., 2002.
3.
Алексеев
С
.
С
.
Общая
теория
права
:
в
2
т
.
Т
. 1. –
М
.,
1981.
4.
Алексеев
С
.
С
.
Структура
советского
права
. –
М
., 1975.
5.
Алексеев
С
.
С
.
Право
:
азбука
–
теория
–
философия
:
Опыт
комплексного
исследования
. –
М
., 1999.
6.
Байтин
М
.
И
.,
Петров
Д
.
Е
.
Система
права
:
к
продолжению
дискуссии
//
Государство
и
право
. 2003. -
№
4.
7.
Давлат
ва
ҳуқуқ
назарияси
. –
Т
., 2000.
8.
Волова
Л
.
И
.
Переосмысление
юридической
природы
международного
частного
права
в
новых
условиях
//
Северо
-
Кавказский
юридический
вестник
. – 1998. –
№
4. –
С
. 58.
9.
Жавлиев
Н
.
Б
.
Теория
госудраство
и
права
.
Учебное
пособие
. –
Т
., 2010.
10.
Кудашкин
В
.
В
.
Международное
частное
право
в
си
-
стеме
социально
экономических
отношений
общества
//
Гос
-
ударство
и
право
. –2004. –
№
7. –
С
. 64.
11.
Лебедев
С
.
Н
.
О
природе
международного
частного
права
//
Советский
ежегодник
международного
частного
пра
-
ва
. –
М
., 1979. –
С
. 64.
12.
Лунц
Л
.
А
.
Курс
международного
частного
права
:
В
3
т
.
Т
.1 –
М
., 2002.
13.
Мицкевич
А
.
В
.
Система
права
и
система
законода
-
тельства
:
развитие
научных
представлений
//
Проблемы
со
-
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
66
временного
гражданского
права
:
сб
.
ст
. /
отв
.
ред
.
В
.
Н
.
Ли
-
товкин
,
В
.
А
.
Рахмилович
. –
М
., 2000.
14.
Одилқориев
Х
.
Т
.,
Якубов
Ш
.
У
.
Миллий
ҳуқуқ
тизими
ва
ҳуқуқий
қадриятлар
. –
Т
., 2011.
15.
Перетерский
И
.
С
.,
Крылов
С
.
Б
.
Международное
част
-
ное
право
. –
М
., 1959.
16.
Поляков
А
.
В
.
Общая
теория
права
:
курс
лекций
. –
СПб
., 2001.
17.
Таджиханов
Б
.
У
.
Ўзбекистон
Республикаси
ҳуқуқий
тизимида
демократик
ислоҳотлар
. –
Т
., 2005.
18.
Теория
государства
и
права
.
Под
ред
.
А
.
С
.
Пиголкина
.
–
М
., 2005.
19.
Федосеева
Г
.
Ю
.
Международное
частное
право
:
Учебник
. –
М
., 1999.
20.
Ҳайитбоев
Ф
.
Ўзбекистон
миллий
ҳуқуқ
тизимининг
шаклланиши
. –
Т
., 2006.
21.
Якушев
В
.
С
.
О
понятии
правового
института
//
Право
-
ведение
. 1970. -
№
6.
О
.
Т
.
Ҳазратқулов
ТДЮУ
“
Халқаро
тижорат
(
хусусий
)
ҳуқуқи
”
кафедраси
доценти
,
ю
.
ф
.
н
.
ХАЛҚАРО
ХУСУСИЙ
ҲУҚУҚДА
ҚЎЛЛАНИЛАДИГАН
ҲУҚУҚНИ
ТАНЛАШ
ВА
КОЛЛИЗИОН
БОҒЛОВЧИЛАРНИ
ЯНАДА
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
МАСАЛАЛАРИ
Мамлакатимизнинг
барқарор
ривожланиш
йўлида
амалга
оширилаётган
ислоҳотлар
доирасида
суд
-
ҳуқуқ
соҳасини
янада
эркинлаштириш
бугунги
кунда
алоҳида
ўринга
эга
.
Мазкур
жараён
ҳуқуқий
давлат
ва
кучли
фуқаролик
жамиятини
қуриш
мақсади
билан
чамбарчас
боғлиқ
бўлиб
,
ривожланиб
бораётган
замон
талаблари
шуни
тақозо
этмоқда
.
Президентимиз
И
.
Каримов
таъкидлаганларидек
,
“
Жаҳон
миқёсида
глобаллашув
ва
рақобат
тобора
кучайиб
бораётган
бугунги
замонда
биз
дунёда
юз
бераётган
туб
ўзгаришлар
жараёнида
эгаллаб
турган
ўрнимизни
холисона
ва
танқидий
баҳолашимиз
,
тобора
кучайиб
бораётган
ҳаёт
талабларига
жавоб
беришимиз
,
кечаётган
давр
билан
ҳамқадам
бўлишимиз
шарт
”
1
.
Ўз
тараққиёт
йўлимизнинг
ҳуқуқий
асосларини
янада
такомиллаштириш
борасида
ҳар
бир
ҳуқуқ
соҳасига
нисбатан
бўлгани
каби
халқаро
хусусий
ҳуқуққа
ҳам
эътибор
кучайди
.
Буни
биринчи
навбатда
мазкур
ҳуқуқ
соҳасини
чуқур
ўрганишга
эҳтиёж
туғилганлиги
билан
изоҳлаш
мумкин
.
Бундай
эҳтиёж
эса
мустақилликдан
сўнг
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
мулкий
,
оилавий
,
меҳнат
ва
бошқа
тадбиркорлик
муносабатларнинг
ривожланиб
бораётгани
билан
боғлиқ
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
ривожланиши
халқаро
ҳамкорлик
асосида
амалга
ошади
ва
амалий
ҳаракатларни
талаб
этади
.
Мамлакатимизда
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
доирасида
ҳуқуқ
ижодкорлиги
ва
ҳуқуқни
қўллаш
амалиётининг
ривожланиши
учун
олиб
борилаётган
саъй
-
ҳаракатлар
айнан
шу
мақсадга
йўналтирилганлигини
таъкидлаш
мумкин
.
Чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
халқаро
хусусий
муносабатларнинг
тартибга
солиниши
,
турли
давлатлар
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
нормаларининг
ўзаро
мувофиқ
тарзда
қўлланилиши
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
назарий
қоидаларининг
батафсил
ишлаб
чиқилиши
билан
бевосита
боғлиқ
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуққа
оид
адабиётларда
“
ҳуқуқ
коллизияси
”
тушунчаси
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
энг
муҳим
масалаларидан
бири
сифатида
эътироф
этилади
.
Умумий
ҳолатда
ҳуқуқ
коллизияси
айни
бир
масалага
тааллуқли
бўлган
турли
ҳуқуқ
нормалари
ўртасидаги
зиддиятларни
,
қўлланиши
кўзда
тутилган
ҳуқуқ
мазмунининг
фарқи
ва
нормаларнинг
ўзаро
тўқнашувини
англатади
.
Юридик
зиддиятлар
ва
қонунчилик
коллизиялари
нафақат
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
соҳасида
,
балки
давлат
ва
ҳуқуқ
назариясида
ҳам
тадқиқот
объекти
сифатида
атрофлича
ўрганилмоқда
.
Хусусан
,
давлат
ва
ҳуқуқ
назариясида
ҳам
ўз
ечимини
топмай
қолаётган
1
Каримов
И
.
Мамлакатимизда
демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштриш
ва
фуқаролик
жамиятини
ривожлантириш
концепцияси
:
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатаси
ва
Сенатининг
қўшма
мажлисидаги
маъруза
. 2010
йил
12
ноябрь
/ –
Тошкент
.:
“
Ўзбекистон
”, 2010. 6-
б
.