Ҳуқуқ тизимида халқаро хусусий ҳуқуқнинг ўрнига доир айрим назарий масалалар

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2014

№

1-2

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

60

В

.

Эргашев

юридик

фанлар

номзоди

,

доцент

ҲУҚУҚ

ТИЗИМИДА

ХАЛҚАРО

ХУСУСИЙ

ҲУҚУҚНИНГ

ЎРНИГА

ДОИР

АЙРИМ

НАЗАРИЙ

МАСАЛАЛАР

Ҳуқуқ

тизимида

халқаро

хусусий

ҳуқуқнинг

ўрни

тўғрисидаги

масала

ҳозирга

қадар

долзарб

аҳамият

касб

этмоқда

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуқ

предмети

таркибига

кирувчи

муносабатлар

ҳамда

уларни

тартибга

солишнинг

ўзига

хослиги

ҳам

мазкур

масала

хусусида

турли

ёндашувларни

юзага

келишига

сабаб

бўлмоқда

.

Шу

билан

бирга

,

ҳуқуқ

тизимида

халқаро

хусусий

ҳуқуқнинг

ўрнини

аниқлаш

,

ҳуқуқ

соҳалари

ўртасидаги

нисбатни

тўғри

белгилашга

,

мазкур

соҳадаги

қонунчиликни

янада

такомиллаштиришга

,

ҳуқуқни

қўллаш

амалиётига

аниқлик

киритишга

хизмат

қилади

.

Айни

вақтга

қадар

,

мамлакатимиз

юридик

фанида

ҳуқуқ

соҳаларини

шакллантириш

жараёнида

анъанавий

равишда

предмет

ва

метод

мезонлари

қўлланилган

,

бироқ

замонавий

ҳуқуқ

назариясида

эса

ҳуқуқнинг

ички

тузилишини

аниқлаш

ва

тушунтиришга

қаратилган

янгича

ёндашувлар

ҳам

пайдо

бўлмоқда

.

Ҳуқуқнинг

соҳавий

таснифи

доирасида

комплекс

ҳуқуқ

соҳалари

маълум

.

С

.

С

.

Алексеев

ушбу

ҳодисани

таҳлил

қилар

экан

,

комплекс

ҳуқуқ

соҳаларига

муайян

соҳаларнинг

турли

хил

институтларини

бирлаштириш

(

савдо

ҳуқуқи

,

прокурор

назорати

ҳуқуқи

,

денгиз

ҳуқуқи

)

хос

эканлигини

таъкидлайди

.

Муаллифнинг

қайд

этишича

, “

ҳозирги

вақтда

янги

“

ижтимоийлик

қатламлари

”

ни

юридик

жиҳатдан

расмийлаштирувчи

комплекс

хусусиятга

эга

бўлган

ўзига

хос

соҳалар

(

экология

ҳуқуқи

,

ахборот

ҳуқуқи

,

тадбиркорлик

ҳуқуқи

)

шаклланмоқда

ва

шунингдек

,

уларнинг

асосий

соҳаларга

айланиши

жараёнлари

кучайиб

бормоқда

”

1

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуққа

комплекс

ҳуқуқ

соҳаси

(

айрим

тадқиқотчилар

таъбири

билан

айтганда

,

Ўзбекистон

Республикаси

ҳуқуқининг

ўзига

хос

соҳаси

)

нуқтаи

назаридан

ёндашиш

бир

қарашда

мутлақо

ўринли

бўлиб

туюлиши

мумкин

.

Чунки

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

кўп

сонли

муносабатларни

ўз

ичига

олади

,

алоҳида

ҳуқуқий

тартибга

солиш

методларига

эга

ва

ҳ

.

к

.

Аммо

,

бизнинг

назаримизда

,

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

ўз

ривожланиш

жараёнининг

ҳозирги

босқичида

ўзининг

алоҳида

хусусиятларига

кўра

,

бутунлай

бошқача

мезонларга

мувофиқ

кўриб

чиқилишини

талаб

этади

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуқнинг

алоҳида

ўзига

хос

жиҳатлари

ҳақида

сўз

юритганда

,

энг

аввало

,

у

билан

тартибга

солинадиган

муносабатларнинг

хусусияти

назарда

тутилади

.

Ушбу

муносабатлар

,

бир

томондан

,

Ўзбекистон

Республикаси

ҳуқуқининг

ҳуқуқий

таъсир

кўрсатиш

предмети

бўлиши

,

баъзан

Ўзбекистон

ҳуқуқ

тизими

доирасидан

ташқарига

чиқиши

мумкинлиги

билан

тавсифланади

.

Уларнинг

бундай

хусусияти

одатда

“

чет

эл

элементи

”

белгиси

ёрдамида

таъкидланади

.

Бу

хусусда

А

.

А

.

Рубанов

“

муносабатнинг

хорижий

тавсифлари

”

тўғрисида

фикр

билдирса

,

Л

.

П

.

Ануфриева

эса

муносабатнинг

турли

давлатлар

ҳуқуқий

тизимлари

билан

алоқаси

намоён

бўлиши

белгисини

таъкидлайди

.

Дарвоқе

,

С

.

Н

.

Лебедев

ҳам

ушбу

мезонни

таклиф

қилади

: “

Мазкур

муносабат

таркибида

халқаро

ёки

чет

эл

элементининг

мавжудлиги

муносабатнинг

юридик

мазмунини

1

Алексеев

С

.

С

.

Право

:

азбука

–

теория

–

философия

:

Опыт

комплексного

исследования

. –

М

., 1999. –

С

. 46.

ўзгартирмасдан

, ...

унинг

биттадан

ортиқ

ҳуқуқий

тизим

билан

боғлиқлигини

белгилайди

...”

2

.

Шунга

ўхшаш

мезон

ҳақида

И

.

С

.

Перетерский

ҳам

сўз

юритган

:

“

Фуқаролик

-

ҳуқуқий

муносабат

...

ҳуқуқий

муносабат

икки

ёки

бир

нечта

давлатлар

ҳудуди

билан

боғлиқ

бўлган

ҳолда

эътироф

этилиши

лозим

”

3

.

Бундай

турдаги

боғлиқлик

,

мазкур

муносабатлар

соф

ички

(

миллий

)

муносабатлар

билан

бир

қаторда

алоҳида

гуруҳдан

ўрин

олишини

белгилайди

.

Шундай

қилиб

,

хусусий

ҳуқуқий

нуқтаи

назардан

муносабатларнинг

икки

гуруҳини

фарқлаш

мумкин

.

Биринчи

гуруҳ

чет

эл

давлатининг

ҳуқуқий

тизими

билан

алоқадорлиги

орқали

тавсифланади

.

Ушбу

муносабатлар

гуруҳини

ҳуқуқий

тартибга

солиш

динамикаси

нуқтаи

назаридан

кўриб

чиққанда

,

шуни

қайд

этиш

лозимки

,

мазкур

муносабатлар

хусусияти

уларни

тартибга

солишнинг

алоҳида

механизмини

ҳам

назарда

тутади

.

Ушбу

механизм

тартибга

солишнинг

ҳам

коллизион

,

ҳам

моддий

-

ҳуқуқий

моделида

ифодаланиши

мумкин

.

Ҳуқуқий

тартибга

солишнинг

махсус

механизмларини

фаоллаштириш

зарурияти

айнан

,

муайян

муносабатнинг

хорижий

давлат

ҳуқуқий

тизими

билан

боғлиқлиги

каби

объектив

сабаблари

билан

белгиланади

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуқ

билан

тартибга

солинадиган

муносабатларнинг

иккинчи

гуруҳи

трансчегаравий

хусусиятга

эга

.

Ўзбекистон

Республикаси

ҳуқуқ

тизими

доирасидан

ташқарига

чиқиши

уларнинг

асосий

хусусияти

ҳисобланади

.

Бизнинг

назаримизда

,

таҳлил

қилинаётган

муносабатлар

алоҳида

“

халқаролик

”

хусусиятига

эгалиги

туфайли

,

уларга

соф

ички

ҳодисалар

сифатида

ёндашиш

унчалик

тўғри

эмас

.

Мазкур

хусусият

шунда

ифодаланадики

,

муносабат

хорижий

давлат

ҳуқуқ

тизими

билан

боғлиқ

бўлади

.

Бундан

ташқари

,

муносабат

боғлиқ

бўлган

хорижий

давлатнинг

ҳуқуқий

тизими

ҳам

Ўзбекистон

Республикаси

ҳуқуқий

тизими

билан

ўзаро

муносабати

тўғрисидаги

масалани

ижобий

ҳал

этади

.

Масалан

,

чет

эл

давлати

Ўзбекистон

Республикаси

ҳуқуқининг

қўлланиши

тўғрисидаги

изоҳни

тан

олади

.

Муносабатларнинг

иккинчи

гуруҳи

(

фуқаролик

,

оила

ёки

меҳнат

ҳуқуқи

томонидан

тартибга

солинадиган

муносабатлар

ёки

таъбир

жоиз

бўлса

,

“

ички

муносабатлар

”)

тегишли

ҳуқуқ

соҳаларининг

“

анъанавий

”

механизмлари

билан

тартибга

солинади

.

Бошқача

айтганда

,

муносабатлар

моҳиятининг

ўзи

уларни

тартибга

солиш

усулини

белгилайди

. “

Ички

”

(

миллий

)

муносабатларга

қарама

-

қарши

қўйиладиган

“

ташқи

” (

трансчегаравий

)

ижтимоий

муносабатларнинг

мавжудлиги

трансчегаравий

муносабатларни

тартибга

солиш

механизмларига

нисбатан

ўзгача

ёндашувни

талаб

этади

.

Гап

шундаки

,

ҳуқуқ

соҳаси

тушунчаси

ҳуқуқ

назариясида

соф

“

ички

”

мақсадларда

ишлаб

чиқилган

ва

миллий

ҳуқуқий

тизимларнинг

ўзаро

алоқага

киришиш

имкониятини

ҳисобга

олмайди

.

Бундай

турдаги

хулосалар

халқаро

хусусий

ҳуқуқни

анъанавий

ҳуқуқ

тизими

доирасидаги

алоҳида

ҳуқуқ

соҳаси

сифатида

тан

олмасликка

қаратилган

уринишларга

нисбатан

ҳам

ўринли

бўлса

керак

.

Аслини

олганда

,

агар

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

фуқаролик

ҳуқуқининг

кичик

2

Лебедев

С

.

Н

.

О

природе

международного

частного

права

//

Советский

ежегодник

международного

частного

права

. –

М

.,

1979 –

С

. 64.

3

Перетерский

И

.

С

.,

Крылов

С

.

Б

.

Международное

частное

право

. –

М

., 1959. –

С

. 9.

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2014

№

1-2

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

61

соҳаси

сифатида

қаралса

,

унинг

анча

муҳим

жиҳатлари

ва

хусусиятлари

йўқолади

.

Авваламбор

бу

хусусий

тусдаги

муносабатлар

уч

базавий

гуруҳининг

бирлигидир

.

Бундан

ташқари

,

муаммога

бундай

нуқтаи

назардан

ёндашилган

тақдирда

,

ҳуқуқий

тартибга

солишнинг

турли

таркибий

элементлари

ўртасидаги

ўзаро

боғлиқлик

ҳам

йўқолади

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуқни

турли

соҳалар

ўртасида

“

тақсимланиши

”

замонавий

ҳуқуқ

тизимларида

тегишли

муносабатларни

тартибга

солишга

нисбатан

ягона

ёндашувни

қўллаш

каби

объектив

жараённи

инкор

этилишини

англатади

.

Юқорида

айтилганларни

ҳисобга

олганда

,

халқаро

хусусий

ҳуқуқни

халқаро

оммавий

ҳуқуқнинг

таркибий

қисми

сифатида

кўриб

чиқиш

алоҳида

қизиқиш

уйғотади

.

Халқаро

ҳуқуқ

назариясида

ушбу

нуқтаи

назарни

асослаш

ва

қўллаб

-

қувватлашга

қаратилган

бир

қатор

фикрлар

билдирилиб

,

далиллар

келтирилган

.

Алоҳида

ҳуқуқий

тизим

сифатида

қараладиган

халқаро

ҳуқуқ

давлатлар

ўртасидаги

муносабатларни

тартибга

солувчи

нормалар

йиғиндисини

ўзида

ифодалайди

.

Шу

маънода

халқаро

ҳуқуқ

нормалари

(

кенг

маънодаги

)

давлатлараро

муносабатларни

юридик

жиҳатдан

расмийлаштириш

мақсадини

кўзлайди

.

Агар

давлатлараро

муносабатлар

ва

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

билан

тартибга

солинадиган

муносабатлар

моҳиятига

назар

ташлайдиган

бўлсак

,

улар

бутунлай

бошқача

хусусиятларга

эга

эканлигини

қайд

этишимиз

мумкин

.

Халқаро

хусусий

муносабатлар

замирида

муайян

шахсларнинг

хусусий

мулкий

ёки

номулкий

манфаати

ётади

.

Халқаро

ҳуқуқ

билан

тартибга

солинадиган

муносабатлар

–

бу

давлатлараро

муносабатлардир

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуқ

билан

тартибга

солинадиган

муносабатлар

асосан

бир

ҳуқуқий

тизим

доирасида

амал

қилади

.

Давлатлараро

муносабатлар

эса

халқаро

хусусият

касб

этади

.

Ниҳоят

,

илмий

адабиётларда

таҳлил

қилинаётган

соҳаларнинг

ўзаро

нисбати

тўғрисидаги

масалани

кўриб

чиқиш

жараёнида

манбалар

тўғрисидаги

масала

ҳам

кўтарилади

.

Маълумки

,

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

манбаси

сифатида

ички

норматив

-

ҳуқуқий

ҳужжат

амал

қилиши

мумкин

.

Ушбу

мезон

халқаро

ҳуқуққа

нисбатан

татбиқ

этилиши

мумкин

эмас

,

чунки

унда

давлатлар

эрки

-

иродасини

мувофиқлаштириш

методи

норма

яратиш

методи

ҳисобланади

.

Табиийки

,

таҳлил

қилинаётган

соҳаларнинг

“

ўзаро

туташ

нуқталари

”

ҳам

мавжуд

.

Шундай

“

туташ

нуқта

”

сифатида

иккаласи

учун

бирдек

муҳим

аҳамият

касб

этувчи

тамойилларни

келтириш

мумкин

.

Бизнинг

назаримизда

,

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

миллий

ҳуқуқ

тизими

билан

параллел

равишда

мавжуд

бўлган

алоҳида

ҳуқуқий

тизим

ҳисобланмайди

.

Алоҳида

ҳуқуқий

тизим

сифатида

эътироф

этиш

учун

етарли

асослар

мавжуд

эмас

.

Алоҳида

ҳуқуқий

тизим

шаклланиши

учун

бир

нечта

омиллар

мавжуд

бўлиши

талаб

этилади

.

Дастлаб

,

бундай

ҳуқуқий

тизимнинг

мавжуд

йирик

норматив

тузилмалар

(

тизимлар

)

доирасидаги

ўрни

тўғрисидаги

масала

юзага

келади

.

Бугунги

кунда

дунёда

миллий

ҳуқуқий

тизимлар

ва

алоҳида

тизим

–

халқаро

ҳуқуқ

мавжуд

.

Шундай

қилиб

,

халқаро

хусусий

ҳуқуқни

мустақил

ҳуқуқий

тизим

нуқтаи

назаридан

кўриб

чиқиш

ўз

-

ўзидан

уни

мавжуд

тизимлар

орасидаги

ўрни

тўғрисидаги

масалани

кун

тартибига

олиб

чиқади

.

Маълумки

,

ҳар

бир

мамлакат

халқаро

хусусий

ҳуқуқининг

аксарият

қисми

миллий

манбалар

(

норматив

-

ҳуқуқий

ҳужжатлар

,

прецедентлар

,

ҳуқуқий

одатлар

)

ҳисобидан

шакллантирилади

ва

бу

ҳолат

ўз

навбатида

ушбу

ҳуқуқий

тизимда

умумий

манбалар

(

демак

,

расмий

бирлик

)

мавжудлигинини

инкор

этади

.

Бизнинг

назаримизда

,

ҳуқуқий

тизим

нафақат

ўз

ҳуқуқ

манбаларига

,

балки

“

махсус

нормалар

”

га

ҳам

эга

бўлиши

лозим

.

Миллий

ҳуқуқий

тизимларда

бундай

вазифани

одатда

конституциявий

нормалар

бажаради

.

Халқаро

ҳуқуқда

кейинги

нормаларнинг

барчасини

мазмун

жиҳатидан

бойитадиган

императив

нормалар

–

jus cogens

мавжуд

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуққа

шу

нуқтаи

назардан

қаралганда

,

барча

давлатларнинг

“

умумий

”

халқаро

хусусий

ҳуқуқи

учун

бирлаштирувчи

омилни

қидириб

топиш

анча

қийин

кечади

.

Шу

туфайли

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

аксарият

юридик

адабиётларда

миллий

ҳуқуқнинг

кичик

тизими

сифатида

қаралади

1

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуқ

мақомини

таҳлил

қилиш

жараёнида

мазкур

нуқтаи

назар

ҳозирги

давр

талабларига

кўпроқ

даражада

жавоб

беради

.

Бизнинг

назаримизда

,

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

чиндан

ҳам

миллий

ҳуқуқнинг

муайян

таркибий

элементи

ҳисобланади

.

Ушбу

хулоса

эса

икки

муҳим

фаразга

асосланади

.

Биринчидан

,

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

билан

тартибга

солинадиган

муносабатлар

бошқа

давлатлар

ҳуқуқий

тизими

билан

боғлиқ

эканлигига

қарамай

,

бир

ҳуқуқий

тизимнинг

таъсири

остида

бўлади

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуқда

ҳуқуқий

тартибга

солиш

жараёнининг

нормал

кечиши

шундай

бир

вариантни

назарда

тутадики

,

бунда

муносабатни

тартибга

солиш

асосан

бир

ҳуқуқий

тизим

нормалари

билан

амалга

оширилади

.

Шу

билан

бирга

,

бошқа

ҳуқуқий

тизим

ўзи

билан

боғлиқ

бўлган

ушбу

муносабатга

нисбатан

мутлақо

“

бефарқ

”

бўлиб

қолиши

ҳам

мумкин

эмас

.

Масалан

,

бундай

ҳуқуқий

тизим

муносабатга

нисбатан

қўлланиладиган

ҳуқуқ

тўғрисида

изоҳга

йўл

қўйиш

орқали

уни

чет

эл

ҳуқуқи

нормалари

билан

тартибга

солиш

имконияти

назарда

тутилиши

мумкин

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуқни

миллий

ҳуқуқ

тизимига

мансублигини

асословчи

далил

сифатида

унинг

асосий

параметрлари

ички

ҳуқуқ

нормалари

билан

белгиланишини

кўрсатиш

мумкин

.

Шу

маънода

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

ўз

қоидаларини

айнан

миллий

ҳуқуқдан

олади

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуқнинг

миллий

ҳуқуқ

тизими

доирасидаги

ўрнини

аниқлашга

доир

ҳаракатни

уни

“

миллий

ҳуқуқнинг

кичик

тизими

”

сифатида

баҳоланиши

асосли

эканлигини

аниқлашдан

бошлаш

ўринлидир

.

Маълумки

,

ҳуқуқнинг

соҳалар

бўлган

ҳолда

таснифлаш

юридик

ўқув

ва

илмий

адабиётларда

кенг

қўлланилади

.

Лекин

,

шу

билан

бирга

замонавий

ҳуқуқ

назариясида

мазкур

тасниф

бирдан

-

бир

ягона

тасниф

эмаслигини

таъкидлаш

лозим

.

Бугунги

кунда

ҳуқуқ

тизимида

ҳуқуқ

соҳасидан

йирикроқ

таркибий

элементларни

фарқлаш

мумкинлиги

умумэътироф

этилган

.

Бунга

оммавий

ва

хусусий

ҳуқуқни

,

шунингдек

моддий

ва

процессуал

ҳуқуқни

ажратилишини

кўрсатиш

мумкин

2

.

Агар

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

табиатига

назар

ташласак

,

бир

қарашда

унга

миллий

ҳуқуқ

тизимининг

1

Ануфриева

Л

.

П

.

Соотношение

международного

публичного

и

международного

частного

права

:

правовые

категории

. –

М

.,

2002. –

С

. 128.;

Кудашкин

В

.

В

.

Международное

частное

право

в

системе

социально

экономических

отношений

общества

//

Государство

и

право

. –2004. –

№

7. –

С

. 64.

2

Жавлиев

Н

.

Б

.

Теория

госудраство

и

права

.

Учебное

пособие

. –

Т

., 2010. –

С

. 62.

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2014

№

1-2

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

62

кичик

тизими

сифатида

эмас

,

балки

хусусий

ҳуқуқнинг

“

чет

эл

элементи

билан

мураккаблашган

”

муносабатлар

алоҳида

гуруҳини

тартибга

солишга

қаратилган

кичик

тизими

сифатида

қараш

ўринлидек

туюлиши

мумкин

.

Агар

унинг

номланишида

“

хусусий

”

атамаси

қўлланилганлигини

эътиборга

оладиган

бўлсак

,

мазкур

ёндашув

янада

ҳам

асослидек

кўринади

.

Бироқ

,

бизнинг

фикримизча

,

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

,

ўз

номидан

қатъий

назар

,

хусусий

тусдаги

муносабатлар

билан

бир

қаторда

,

айрим

бошқа

турдаги

муносабатларни

ҳам

ўз

ичига

олади

ва

тартибга

солади

.

Хусусан

,

халқаро

фуқаролик

процесси

соҳасидаги

муносабатларни

мисол

қилиб

келтириш

мумкин

.

Гарчи

ушбу

муносабатлар

оммавий

муносабатлардан

фарқ

қилса

-

да

,

хусусий

муносабатлар

сифатида

қаралиши

мумкин

эмас

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуқ

предметига

оммавий

муносабатларни

киритиш

билан

боғлиқ

бундай

зиддиятларни

ҳал

этиш

мумкин

.

Бизнингча

,

ҳуқуқ

кичик

тизимларини

шакллантириш

турли

даражаларда

амалга

оширилиши

мумкин

.

Агар

ўз

вақтида

ҳуқуқ

дуализми

(

уни

хусусий

ва

оммавийга

ажратиш

)

учун

асослар

пайдо

бўлган

экан

,

бошқа

хил

таснифлар

учун

ҳам

асослар

юзага

келиши

мумкин

,

деган

фикрни

билдириш

ўринлидир

.

Ўзбекистон

Республикаси

ҳуқуқининг

кичик

тизими

сифатида

қараладиган

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

қисман

хусусий

,

қисман

–

оммавий

ҳуқуқдан

таркиб

топади

.

Мазкур

кичик

тизимнинг

ҳуқуқий

тартибга

солиш

предмети

сифатида

,

бир

томондан

,

фуқаролик

,

оилавий

,

меҳнат

муносабатлари

,

бошқа

томондан

эса

–

халқаро

фуқаролик

процесси

ва

халқаро

тижорат

арбитражи

доирасида

юзага

келувчи

муносабатлар

амал

қилади

.

Ушбу

кичик

тизимнинг

предметини

унинг

комплекслилиги

,

шунингдек

унинг

“

соҳаларусти

”

мақомига

эга

эканлиги

акс

эттиради

.

Шу

нуқтаи

назардан

оммавий

ва

хусусий

ҳуқуқ

,

моддий

ва

процессуал

ҳуқуқ

чегаралари

қай

даражада

ҳаракатчан

бўлса

,

ўзгариб

турса

халқаро

хусусий

ҳуқуқнинг

чегараси

ҳам

шу

даражада

ҳаракатчан

ва

ўзгарувчандир

.

Масалан

,

аксарият

ҳолларда

муайян

ҳуқуқ

нормаси

оммавий

ёки

хусусий

ҳуқуққа

қарашли

эканлигини

аниқ

айтиш

мумкин

эмас

.

Айрим

ҳолларда

нормани

процессуал

ёки

моддий

нормалар

тоифасига

киритиш

жиддий

қийинчилик

туғдиради

(

айниқса

,

процессуал

норма

моддий

манбада

ифодаланган

ҳолда

).

Шунга

ўхшаш

ҳолат

халқаро

хусусий

ҳуқуққа

ҳам

хосдир

.

Бизнингча

,

бу

табиий

ҳолат

ҳисобланади

ва

жонли

,

фаол

,

ҳаракатчан

ҳодиса

сифатидаги

ҳуқуқий

материянинг

моҳиятини

акс

эттиради

.

Бундан

ташқари

,

моҳиятан

ҳуқуқ

яхлит

ҳодиса

эканлигини

ҳам

эътибордан

соқит

қилмаслик

керак

.

Табиийки

,

ҳар

қандай

тизимда

бўлганидек

,

унда

ҳам

ички

бирлик

белгилари

ва

ўзига

хос

жиҳатлар

кузатилади

.

Бироқ

оптимал

ҳуқуқий

тартибга

солиш

механизмларини

шакллантириш

жараёни

одатдаги

таснифлаш

рукнлари

ва

мезонлари

тўғрисидаги

тасаввурлар

билан

доим

ҳам

мос

келавермайди

.

Айни

шу

сабабли

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

доираси

кенгайиши

ёки

аксинча

,

торайиши

мумкин

1

.

Ўзбекистон

Республикаси

ҳуқуқининг

кичик

тизими

сифатидаги

халқаро

хусусий

ҳуқуқнинг

бошқа

норматив

-

ҳуқуқий

тузилмалар

билан

ўзаро

нисбати

1

Волова

Л

.

И

.

Переосмысление

юридической

природы

меж

-

дународного

частного

права

в

новых

условиях

//

Северо

-

Кавказский

юридический

вестник

. – 1998. –

№

4. –

С

. 58.

тўғрисидаги

масалани

кўриб

чиқаётганда

,

энг

аввало

,

фуқаролик

,

меҳнат

ва

оила

ҳуқуқига

,

шунингдек

тегишли

процессуал

соҳалар

(

фуқаролик

ва

арбитраж

процессуал

ҳуқуқи

)

га

эътибор

бериш

зарур

.

Бизнингча

,

ушбу

ҳуқуқий

соҳалар

халқаро

хусусий

ҳуқуққа

нисбатан

мустақил

мақомга

эга

.

Уларнинг

ўртасида

асосий

чегара

–

муносабатнинг

чет

эл

давлати

ҳуқуқий

тизими

(

ҳуқуқий

тизимлари

)

билан

алоқаси

мавжудлиги

белгисига

кўра

ўтказилади

.

Шу

билан

бирга

,

ҳуқуқ

тизими

ва

қонунчилик

тизими

сингари

ҳодисаларни

ҳам

фарқлаш

зарур

.

Шу

маънода

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

нормалари

фуқаролик

,

меҳнат

ва

оила

ҳуқуқига

доир

қонун

ҳужжатларида

ифодаланиши

мумкин

.

Умуман

олганда

,

бундай

вазият

бугунги

кунда

ҳам

кузатилади

.

Масалан

,

Ўзбекистон

Республикаси

Фуқаролик

кодексининг

VI

бўлими

,

Ўзбекистон

Республикаси

Оила

кодексининг

VIII

бўлими

чет

эл

элементи

билан

мураккаблашган

муносабатларни

тартибга

солишга

йўналтирилган

нормалардан

таркиб

топган

.

Табиийки

,

ушбу

масалани

кўриб

чиқаётганда

ҳуқуқ

яхлит

ва

ягона

эканлигини

,

ҳуқуқнинг

бир

-

бирига

яқин

турадиган

турли

таркибий

бўлинмалари

айрим

ўхшаш

жиҳатларга

эга

бўлиши

мумкинлигини

ёдда

тутиш

лозим

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуқ

ва

фуқаролик

ҳуқуқи

ўртасида

бундай

ўхшашликни

,

масалан

,

диспозитивлик

ҳодисасида

кузатиш

мумкин

.

Худди

шундай

фикрни

айрим

базавий

тушунчалар

тўғрисида

ҳам

айтиш

мумкин

.

Масалан

,

“

шартнома

”

категориясини

олайлик

.

Ўзбекистон

Республикаси

халқаро

хусусий

ҳуқуқи

муносабатларни

тартибга

солишда

ўз

“

шартнома

”

тушунчасига

умуман

олганда

эга

эмас

ва

фуқаролик

ҳуқуқининг

маълум

ишланмаларидан

фойдаланади

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуқ

тизими

(

ички

тузилиши

)

муаммоси

бугунги

кунда

энг

мураккаб

ва

баҳсли

муаммолардан

бири

ҳисобланади

2

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуқ

тизими

тўғрисидаги

масала

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

мақоми

тўғрисидаги

масала

билан

узвий

боғлиқ

.

Аслини

олганда

,

агар

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

фуқаролик

ҳуқуқининг

таркибий

қисми

сифатида

эътироф

этилса

,

унинг

таркибидаги

соҳаларни

фарқлаш

ўринли

бўлмас

эди

,

чунки

бу

ҳуқуқий

материяни

тузишнинг

асосий

ва

кенг

эътироф

этилган

тамойилларини

бузган

бўлар

эди

.

Шу

маънода

Ўзбекистон

Республикаси

ҳуқуқининг

кичик

тизими

сифатидаги

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

нима

,

деган

саволга

аниқ

жавоб

бериш

зарур

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуқ

фанида

кўриб

чиқилаётган

муаммо

хусусида

турли

нуқтаи

назарлар

илгари

сурилган

.

Масалан

,

Л

.

А

.

Лунц

ушбу

масалани

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

фани

тўғрисидаги

масалага

татбиқан

ўрганган

.

Бироқ

муаллифнинг

тадқиқотларида

фан

тизими

ва

норматив

тузилма

сифатидаги

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

тизими

масалалари

,

бизнингча

,

маълум

даражада

ҳамоҳангдир

.

Муаллиф

таклиф

қилган

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

предметининг

базавий

таърифи

(“

Ҳуқуқ

соҳаси

ва

ҳуқуқшунослик

соҳаси

сифатидаги

2

Ҳуқуқ

тизими

муаммоси

ҳақида

қаранг

:

Одилқориев

Х

.

Т

.,

Якубов

Ш

.

У

.

Миллий

ҳуқуқ

тизими

ва

ҳуқуқий

қадриятлар

. –

Т

.,

2011.,

Таджиханов

Б

.

У

.

Ўзбекистон

Республикаси

ҳуқуқий

тизимида

демократик

ислоҳотлар

. –

Т

., 2005.,

Ҳайитбоев

Ф

.

Ўзбекистон

миллий

ҳуқуқ

тизимининг

шаклланиши

. –

Т

., 2006.,

Байтин

М

.

И

.,

Петров

Д

.

Е

.

Система

права

:

к

продолжению

дискуссии

//

Государство

и

право

. 2003. -

№

4;

Мицкевич

А

.

В

.

Система

права

и

система

законодательства

:

развитие

науч

-

ных

представлений

//

Проблемы

современного

гражданского

права

:

сб

.

ст

. /

отв

.

ред

.

В

.

Н

.

Литовкин

,

В

.

А

.

Рахмилович

. –

М

., 2000.

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2014

№

1-2

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

63

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

…”)

шундай

хулосага

келиш

имконини

беради

1

.

Л

.

А

.

Лунц

халқаро

хусусий

ҳуқуқнинг

умумий

қисмини

фарқлаган

ва

унга

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

умумий

доктриналарини

ва

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

учун

умумий

аҳамиятга

эга

бўлган

нормалар

ёки

институтларни

киритган

2

.

Махсус

қисмга

муаллиф

қуйидагиларни

киритишни

таклиф

қилади

:

а

)

чет

элликларни

ва

чет

эл

юридик

шахсларини

;

хорижий

элемент

иштирокидаги

фуқаролик

-

ҳуқуқий

муносабатлар

субъекти

сифатидаги

давлатни

;

фуқаролик

муносабатларининг

субъектлари

сифатидаги

халқаро

ташкилотларни

;

б

)

халқаро

хусусий

ҳуқуқдаги

мулк

ҳуқуқини

;

в

)

халқаро

хусусий

ҳуқуқдаги

мажбуриятларни

;

г

)

халқаро

хусусий

ҳуқуқдаги

“

мутлақ

”

ҳуқуқларни

;

д

)

ворислик

ҳуқуқининг

коллизион

масалаларини

;

е

)

оила

ҳуқуқининг

коллизион

масалаларини

;

ж

)

чет

эл

элементи

иштирокидаги

меҳнат

муносабатларига

доир

масалаларни

;

з

)

халқаро

фуқаролик

процесси

масалаларини

3

.

Г

.

Ю

.

Федосеева

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

тизими

масалаларини

тадқиқ

этар

экан

,

унинг

норматив

таркиби

тўғрисидаги

масалани

ёритади

. “

Халқаро

хусусий

ҳуқуқнинг

норматив

таркиби

, -

деб

ёзади

у

, -

соҳа

тузилишини

акс

эттиради

ва

қуйидагиларни

ўз

ичига

олади

: 1)

давлат

томонидан

бир

томонлама

тартибда

қабул

қилинган

(

миллий

)

ҳамда

халқаро

шартномаларда

ифодаланган

(

халқаро

)

коллизион

-

ҳуқуқий

нормаларни

;

2)

халқаро

шартномалар

доирасида

бирхиллаштирилган

моддий

-

ҳуқуқий

нормаларни

”

4

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуқ

тизими

тўғрисидаги

масала

мураккаб

ва

баҳслидир

.

Шу

маънода

биз

Л

.

П

.

Ануфриеванинг

қуйидаги

фикрига

қўшиламиз

:

“

Халқаро

хусусий

ҳуқуқни

унинг

норматив

таркиби

нуқтаи

назаридан

кўриб

чиқиш

айнан

тизим

билан

,

яъни

муайян

ҳуқуқий

институтлар

мавжудлиги

(

ёки

мавжуд

эмаслиги

)

ва

уларнинг

яхлит

тузилма

элементлари

сифатидаги

ўзаро

нисбати

билан

боғлиқ

бўлган

айрим

муҳим

масалаларнинг

ечимини

топиш

имконини

бермайди

”

5

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуқ

тизимини

тадқиқ

этиш

учун

бир

қатор

анъанавий

категориялар

мавжуд

:

кичик

тизим

,

соҳа

,

кичик

соҳа

,

институт

,

кичик

институт

.

Ҳуқуқ

соҳаси

масаласи

ҳуқуқ

назариясида

ва

соҳавий

фанлар

доирасида

кўп

бора

тадқиқ

этилган

.

Жумладан

,

ҳуқуқ

соҳалари

хусусида

С

.

С

.

Алексеев

шундай

деб

ёзади

: “

Ҳуқуқ

соҳалари

–

миллий

ҳуқуқ

таркибий

тузилмасининг

энг

йирик

,

марказий

бўғинлари

.

Улар

ўзнинг

теран

иқтисодий

,

ижтимоий

-

сиёсий

мазмунига

кўра

алоҳида

,

ўзига

хос

ҳуқуқий

тартибга

солишни

талаб

қиладиган

асосий

,

сифат

жиҳатидан

ўзига

хос

бўлган

ижтимоий

муносабатларни

қамраб

олади

.

Шунга

мос

равишда

ҳуқуқ

соҳаларига

шу

нарса

хоски

,

улар

ҳуқуқий

тартибга

солиш

махсус

юридик

режимларини

таъминлайди

”

6

.

Энг

сўнгги

1

Лунц

Л

.

А

.

Курс

международного

частного

права

:

В

3

т

.

Т

.1 –

М

., 2002. –

С

. 21.

2

Ўша

ерда

. – 39-

б

.

3

Ўша

ерда

. – 38–39-

б

.

4

Федосеева

Г

.

Ю

.

Международное

частное

право

:

Учебник

. –

М

., 1999. –

С

. 59.

5

Ануфриева

Л

.

П

.

Соотношение

международного

публичного

и

международного

частного

права

:

правовые

категории

. –

М

.,

2002. –

С

. 138-139.

6

Алексеев

С

.

С

.

Общая

теория

права

:

в

2

т

.

Т

. 1. –

М

., 1981. –

С

. 244-245.

тадқиқотларида

муаллиф

ҳуқуқ

соҳасини

“

ҳуқуқ

тизимининг

ҳуқуқий

тартибга

солиш

махсус

режими

билан

фарқ

қиладиган

ва

турдош

ижтимоий

муносабатларнинг

бутун

бир

қисмларини

қамраб

оладиган

марказий

бўлинмаси

”

сифатида

тавсифлайди

7

.

А

.

В

.

Поляков

ҳуқуқ

соҳалари

тўғрисидаги

масалани

кўриб

чиқар

экан

,

шундай

деб

ёзади

: “

Ҳуқуқ

соҳаси

(

аниқроқ

айтганда

,

ҳуқуқ

нормалари

соҳаси

)

деганда

аксарият

ҳолларда

ижтимоий

муносабатларнинг

сифат

жиҳатидан

турдош

гуруҳини

махсус

тартибга

солувчи

ҳуқуқий

нормалар

йиғиндиси

тушунилади

”

8

.

Ҳуқуқий

соҳа

тушунчаси

одатда

норматив

материалнинг

йирик

,

барқарор

блокларини

акс

эттиради

.

Ҳуқуқий

соҳа

категориясига

кичик

тизим

сифатидаги

халқаро

хусусий

ҳуқуқнинг

турли

таркибий

элементларига

татбиқан

назар

ташласак

,

ушбу

тушунчадан

халқаро

хусусий

ҳуқуқнинг

ички

тузилишини

тавсифлаш

учун

фойдаланишнинг

мақсадга

мувофиқлиги

тўғрисидаги

масала

юзага

келади

.

Л

.

П

.

Ануфриева

таъкидлаб

ўтганидек

, “

ҳуқуқ

соҳаларини

шакллантириш

учун

муайян

асослар

мавжуд

бўлиши

лозим

”

9

.

Дарҳақиқат

,

халқаро

хусусий

ҳуқуқнинг

“

меҳнат

ҳуқуқи

”

элементини

тадқиқ

этиш

унинг

соҳа

мақомини

эътироф

этиш

учун

асослар

йўқлигини

кўрсатади

.

Хусусан

,

мазкур

масалаларга

бағишланган

норматив

-

ҳуқуқий

ҳужжат

мавжуд

эмас

,

мазкур

муносабатлар

гуруҳини

тартибга

солишнинг

барқарор

асослари

вужудга

келмаган

ва

ҳ

.

к

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуқнинг

“

оила

ҳуқуқи

”

сегменти

бошқача

кўринишга

эга

,

бироқ

,

бунда

ҳам

қайд

этилган

мақомни

тан

олиш

учун

асосларни

кўрмаймиз

.

Бундан

ташқари

,

халқаро

хусусий

ҳуқуқнинг

юқорида

келтирилган

қисмларига

ҳуқуқ

соҳаси

мақомининг

берилиши

уларнинг

ўртасида

сезиларли

даражада

фарқлар

мавжудлигини

англатарди

(

масалан

,

ижтимоий

муносабатларга

ҳуқуқий

таъсир

кўрсатиш

усуллари

ва

предметида

).

Бироқ

,

бундай

фикр

юритиш

ўз

асосига

эга

эмас

,

чунки

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

доирасида

уларнинг

ўхшаш

жиҳатлари

кўпроқ

ва

ўз

навбатида

ушбу

ўхшашликлар

уларни

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

доирасида

шаклланиши

учун

бирлаштирувчи

асос

бўлиб

хизмат

қилади

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуқ

тизимини

тавсифлаш

мақсадлари

учун

ҳуқуқ

назариясидаги

ҳуқуқий

институт

тушунчаси

улкан

салоҳиятга

эга

.

М

.

А

.

Ахмедшоеванинг

фикрича

,

ҳуқуқ

институти

ҳуқуқий

нормаларнинг

алоҳида

гуруҳи

бўлиб

,

у

ижтимоий

муносабатларнинг

муайян

турини

тартибга

солади

10

.

Ҳуқуқий

институт

“

турдош

ижтимоий

муносабатларни

тартибга

соладиган

ва

сифат

жиҳатидан

ягоналик

билан

ажралиб

турадиган

”

ҳуқуқий

нормаларнинг

муайян

йиғиндисини

ўзида

ифодалайди

11

.

С

.

С

.

Алексеев

ҳуқуқий

институт

тушунчасини

тадқиқ

этар

экан

,

улар

(

институтлар

)

“

ушбу

турдаги

ижтимоий

муносабатларнинг

муайян

қисмини

:

уларнинг

айрим

турларини

,

айрим

турдаги

муносабатларнинг

умумий

7

Алексеев

С

.

С

.

Право

:

азбука

–

теория

–

философия

:

Опыт

комплексного

исследования

. –

М

., 1999. –

С

. 44.

8

Поляков

А

.

В

.

Общая

теория

права

:

курс

лекций

. –

СПб

.,

2001. –

С

. 494.

9

Ануфриева

Л

.

П

.

Соотношение

международного

публичного

и

международного

частного

права

:

правовые

категории

. –

М

.,

2002. –

С

. 141.

10

Давлат

ва

ҳуқуқ

назарияси

. –

Т

., 2000. – 314-315-

б

.

11

Теория

государства

и

права

.

Под

ред

.

А

.

С

.

Пиголкина

. –

М

.,

2005. –

С

. 355.

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2014

№

1-2

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

64

томонини

,

уларнинг

элементларини

ва

ҳоказоларни

тартибга

солиш

учун

мўлжалланганлиги

”

ни

таъкидлайди

1

.

Айрим

муаллифларнинг

қайд

этишича

, “

ҳуқуқ

соҳаси

сингари

,

ҳуқуқий

институт

асосини

ҳам

турдошлик

белгиси

билан

бирлаштирилган

ижтимоий

муносабатлар

ташкил

этиши

лозим

”

2

.

Ҳуқуқий

институтнинг

моҳияти

тўғрисидаги

масалани

тадқиқ

этишга

якун

ясар

экан

,

В

.

С

.

Якушев

шундай

деб

қайд

этади

: “

Ҳуқуқий

институт

–

бу

мазкур

ҳуқуқ

соҳасининг

предмети

доирасида

муайян

,

нисбатан

мустақил

ижтимоий

муносабатни

,

шунингдек

у

билан

боғлиқ

бўлган

ҳосила

муносабатларни

тартибга

солишга

қаратилган

нормаларнинг

қонунга

асосланган

йиғиндиси

”

3

.

Умуман

олганда

,

биз

мазкур

ёндашувга

қўшиламиз

.

Дарҳақиқат

,

ҳуқуқ

соҳаларини

ҳам

,

ҳуқуқий

институтларни

ҳам

шакллантириш

учун

моддий

асос

сифатида

ижтимоий

муносабатлар

(

предмет

)

амал

қилиши

лозим

,

бироқ

бунда

,

юқорида

айтиб

ўтилганидек

,

ҳуқуқ

тизимида

норматив

блокларни

шакллантиришда

уларни

тартибга

солиш

тартиби

(

метод

)

ни

ҳам

эътиборга

олиш

зарур

.

Ҳуқуқий

институт

тушунчасидан

халқаро

хусусий

ҳуқуқнинг

“

меҳнат

ҳуқуқи

”

қисмига

нисбатан

фойдаланиш

мумкин

.

Уни

ҳуқуқ

тизимидаги

(

институтга

қараганда

)

йирикроқ

тузилма

сифатида

эътироф

этиш

учун

меҳнат

қонунчилиги

даражасида

меҳнат

муносабатлари

масалаларига

бағишланган

махсус

бўлим

назарда

тутилмайди

,

ҳуқуқий

тартибга

солишнинг

лозим

даражада

мустақиллиги

ва

етарлилиги

ҳам

мавжуд

эмас

.

Айни

вақтда

,

халқаро

хусусий

ҳуқуқнинг

қолган

таркибий

элементлари

,

бизнинг

назаримизда

,

ҳуқуқий

институт

доирасидан

четга

чиқади

.

Масалан

,

унинг

таркибий

элементларидан

бири

–

халқаро

фуқаролик

процессини

олайлик

.

У

низоларни

суд

йўли

билан

ҳал

этишда

юзага

келувчи

муносабатларни

тартибга

соладиган

йирик

норматив

тузилма

ҳисобланади

.

Ушбу

нормалар

гуруҳи

доирасида

ўз

мустақил

институтлари

мавжуд

.

Улар

жумласига

,

масалан

,

хорижий

суд

қарорларини

тан

олиш

ва

ижро

этиш

институти

киради

.

Ушбу

институт

ҳам

моддий

,

ҳам

норматив

асосларга

эга

(

чунки

,

мазкур

муносабатлар

низони

тартибга

солиш

жараёнида

муҳим

босқич

ҳисобланади

,

шунингдек

Ўзбекистон

Республикаси

ҳуқуқининг

тегишли

ички

манбаларида

у

таркибий

жиҳатдан

ажратилган

,

ушбу

мавзуга

бағишланган

соҳавий

халқаро

шартномалар

мавжуд

).

Оилавий

муносабатларга

таъсир

кўрсатадиган

,

чет

давлат

ҳуқуқи

билан

алоқани

намоён

этадиган

нормалар

ҳам

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

тизимида

ҳуқуқий

институтдан

йирикроқ

норматив

тузилмани

ташкил

этади

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуқ

доирасида

таркибий

жиҳатдан

алоҳида

ажратилган

элементлар

мавжудлигини

ҳам

кузатиш

мумкин

.

Бунга

трансчегаравий

фарзандликка

олиш

институти

мисол

бўлиши

мумкин

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуқнинг

“

фуқаролик

ҳуқуқи

”

элементига

келсак

,

у

ҳуқуқий

институтдан

фарқ

қиладиган

мақомга

эга

эканлиги

аксиома

ҳисобланади

.

Унинг

таркибида

сон

жиҳатидан

катта

ва

сифат

жиҳатидан

турли

хил

бўлган

норматив

тузилмалар

мавжудлигини

кузатиш

мумкин

.

1

Алексеев

С

.

С

.

Структура

советского

права

. –

М

., 1975. –

С

.

119.

2

Якушев

В

.

С

.

О

понятии

правового

института

//

Правоведе

-

ние

. 1970. -

№

6. –

С

.

3

Ўша

ерда

. – 66-

б

.

Ушбу

норматив

тузилмаларнинг

ўзи

ҳуқуқий

институт

мақомига

эга

:

булар

халқаро

олди

-

сотди

муносабатлари

,

турли

хил

транспорт

муносабатлари

,

ворислик

муносабатлари

,

чет

эл

инвестицияларининг

хусусий

ҳуқуқий

мақоми

ва

ҳоказоларни

тартибга

солишга

бағишланган

нормалар

.

Ушбу

масалаларнинг

барчасини

биргина

ҳуқуқий

институт

доирасига

сиғдириш

мумкин

эмас

.

Бизнинг

назаримизда

,

тизим

сифатидаги

халқаро

хусусий

ҳуқуқнинг

юқорида

кўрсатилган

асосий

таркибий

қисмлари

(

фуқаролик

,

оила

ҳуқуқи

ва

процессуал

ҳуқуқ

)

халқаро

хусусий

ҳуқуқнинг

кичик

соҳалари

ҳисобланади

.

Ушбу

тузилмаларга

соҳалар

сифатида

қараш

учун

етарли

асослар

мавжуд

эмас

.

Шу

билан

бир

вақтда

,

халқаро

хусусий

ҳуқуқда

улар

ҳеч

шак

-

шубҳасиз

ҳуқуқий

институтларга

қараганда

йирикроқ

тузилмалар

ҳисобланади

.

Шу

маънода

уларга

нисбатан

кичик

соҳа

тушунчасини

қўллаш

мақсадга

мувофиқдир

4

.

Ўз

навбатида

,

халқаро

хусусий

ҳуқуқнинг

“

фуқаролик

”

компонентини

ҳам

турли

асосларга

кўра

таркибий

элементларга

ажратиш

мумкин

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуқ

доирасида

,

масалан

,

“

умумий

фуқаролик

”

ва

“

тадбиркорлик

”

муносабатлари

гуруҳларини

фарқлаш

мумкин

.

Ижтимоий

муносабатларнинг

ушбу

гуруҳларидан

ҳар

бирини

тартибга

солиш

ўз

хусусиятига

эга

.

Ушбу

хусусият

,

масалан

,

шунда

ифодаланадики

,

тадбиркорлик

муносабатларидан

келиб

чиқадиган

талаблар

бўйича

чет

эл

ҳуқуқи

мазмунини

исбот

қилиш

мажбурияти

суд

томонидан

тарафлар

зиммасига

юкланиши

мумкин

.

Шунга

ўхшаш

фикрлар

халқаро

тижорат

арбитражига

ҳам

тегишли

.

Бизнингча

,

унинг

мақоми

ва

фаолиятини

тартибга

солувчи

нормалар

йиғиндиси

ҳуқуқий

институт

доирасидан

ташқарига

чиқади

.

Халқаро

тижорат

арбитражининг

мавжудлиги

туфайли

юзага

келувчи

муносабатлар

халқаро

хусусий

ҳуқуқнинг

бошқа

таркибий

элементларидан

сезиларли

даражада

фарқланади

.

Халқаро

тижорат

арбитражининг

миллий

ҳуқуқий

тизимдан

“

мустақиллиги

”

ҳамда

унинг

алоҳида

ташқи

иқтисодий

йўналтирилганлиги

ўзига

хос

хусусиятлари

сирасига

киради

.

Тегишли

нормаларни

халқаро

хусусий

ҳуқуқнинг

кичик

соҳаси

сифатида

алоҳида

ажратиш

учун

асослар

объектив

ҳуқуқ

даражасида

ҳам

мавжуд

.

Бундай

асослар

сифатида

мазкур

муносабатларни

тартибга

солишга

махсус

қаратилган

норматив

-

ҳуқуқий

ҳужжат

,

шунингдек

тегишли

халқаро

шартномаларнинг

мавжудлиги

тан

олинади

.

Халқаро

хусусий

ҳуқуқ

тизими

тўғрисидаги

масала

таҳлилини

Ўзбекистон

Республикаси

ҳуқуқий

тизими

учун

анъанавий

бўлган

норматив

материалнинг

пандект

тузилишига

назар

ташлаш

билан

давом

эттириш

,

бизнингча

,

ўринлидир

.

Пандект

асослари

(

хусусан

–

умумий

ва

махсус

нормаларни

фарқлаш

)

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

доирасида

айниқса

яққол

намоён

бўлади

.

Шунга

мос

равишда

халқаро

хусусий

ҳуқуқда

унинг

предметини

ташкил

этувчи

муносабатлар

гуруҳларининг

барчасини

бирлаштирувчи

нормаларни

ўз

ичига

олган

умумий

4

Замонавий

халқаро

хусусий

ҳуқуқ

фанининг

юқорида

келтирилган

таркибий

қисмларига

нисбатан

“

кичик

соҳа

”

категориясини

(

унинг

“

меҳнат

ҳуқуқи

”

элементига

татбиқан

эса

“

институт

”

категориясини

)

қўлланиши

Л

.

П

.

Ануфриева

томонидан

ривожлантирилмоқда

.

Қаранг

:

Ануфриева

Л

.

П

.

Соотношение

международного

публичного

и

международного

частного

права

:

правовые

категории

. –

М

., 2002. –

С

. 131–158.