ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
15
институтларининг
қонун
ижодкорлиги
жараёни
ҳолатларидан
хабардорлик
даражаси
ошади
;
-
қонун
ижодкорлиги
жараёнида
ўз
иштироки
орқали
фуқаролар
ва
фуқаролик
жамияти
институтлари
жамият
манфаатига
тааллуқли
масалалар
юзасидан
қарор
қабул
қила
олиш
имкониятига
эга
бўладилар
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Президент
И
.
А
.
Каримовнинг
2015
йил
23
январдаги
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатаси
ва
Сенатининг
қўшма
мажлисидаги
маърузаси
. –
Халқ
сўзи
, 2015
йил
24
январь
.
2.
Васильев
В
.
И
.,
Павлушкин
А
.
В
.,
Постников
А
.
Е
.
Законодательные
органы
субъектов
Российской
Федерации
:
Правовые
вопросы
формирования
,
компетенции
и
организации
работы
. –
М
.: “
Городец
-
издат
”, 2001. –
Б
.208.
3.
Мухамедов
Ў
.,
Сайдуллаев
Ш
.
Катта
ижтимоий
аҳамиятга
молик
қонун
лойиҳаларини
жамоатчилик
экспертизасидан
ўтказишнинг
асосий
хусусиятлари
//
Фуқаролик
жамияти
. 2012. –
№
3. –
Б
.26.
4.
Мухитдинова
Ф
.
Шарқ
уйғониш
даври
мутафаккирларининг
сиёсий
-
ҳуқуқий
таълимотлари
(
Абу
Наср
Форобий
,
Абу
Райҳон
Беруний
,
Абу
Али
ибн
Синонинг
сиёсий
-
ҳуқуқий
қарашлари
асосида
) //
юрид
.
фан
.
док
.
дис
. –
Т
., 2010. –
Б
.225.
5.
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
тўғрисида
”
ги
Қонуни
//
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
, 2012
й
.
52(552)-
сон
, 583-
модда
,
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Қонунлар
лойиҳаларини
тайёрлаш
ва
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
Қонунчилик
палатасига
киритиш
тартиби
тўғрисида
”
ги
Қонуни
//
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
,
2006
й
., 41-
сон
, 406-
модда
; 2014
й
., 20-
сон
, 222-
модда
.
В
.
Эргашев
юридик
фанлар
номзоди
,
доцент
,
Н
.
Имомов
юридик
фанлар
доктори
,
доцент
КЎЧМАС
МУЛК
ТУШУНЧАСИ
ВА
ҲУҚУҚИЙ
РЕЖИМИГА
УМУМИЙ
ТАВСИФ
Аннотация
:
мазкур
мақолада
фуқаролик
ҳуқуқи
объектлари
тизимида
кўчмас
мулкни
идентификация
қилиш
билан
боғлиқ
масалалар
таҳлил
этилган
.
Миллий
қонунчилигимиз
бўйича
юридик
маънодаги
кўчмас
мулк
тушунчасига
аниқлик
киритишга
қаратилган
айрим
фикр
-
мулоҳазалар
билдирилган
.
Жумладан
,
объектларни
кўчмас
мулк
сифатида
эътироф
этиш
учун
асос
бўладиган
белгилар
қаторига
ер
билан
узвий
боғлиқлик
мезонига
қўшимча
равишда
объектнинг
кадастр
ёки
бошқа
шу
турдаги
рўйхатдан
ўтказилиш
шартини
ҳам
амалдаги
қонунчиликка
киритишга
доир
таклиф
илгари
сурилган
Калит
сўзлар
:
мулк
ҳуқуқи
,
кўчмас
мулк
,
ҳуқуқий
режим
,
ер
участкаси
,
ашё
,
бинолар
,
иншоотлар
,
кўп
йиллик
дов
-
дарахтлар
.
Аннотация
:
в
данной
статье
анализированы
вопросы
связанные
с
идентификацией
недвижимого
имущества
в
системе
объектов
гражданских
прав
.
Высказаны
некорые
суждения
,
направленные
на
уточнение
понятия
недвижимости
в
юридическом
смысле
согласно
национальному
законодательству
.
В
частности
,
выдвинуто
предложение
включить
в
действующее
законодательство
в
перечень
признаков
,
являющихся
основанием
для
признания
объектов
в
качестве
недвижимости
,
наряду
с
критерием
неразрывную
связь
с
землей
,
условие
проведения
кадастра
и
подобного
рода
регистрации
объектов
.
Ключевые
слова
:
право
собственности
,
недвижимое
имущество
,
правовой
режим
,
земельный
участок
,
вещь
,
здание
,
сооружение
,
многолетние
деревья
.
Annotation:
This article analyzed issues related to the
identification of the real estate system with the objects of
civil rights.
There were expressed judgments aimed at clarifying
the concept of property in the legal sense in accordance
with national legislation. In particular, a proposal to include
in the current legislation in the list of features that are the
basis for the recognition of objects as real estate, along
with the criterion of close connection with the earth, the
condition of the cadastre and registration of objects of this
kind.
Key words:
right of ownership, real estate, legal
regime, land, a thing, building, structure, perennial trees.
Фуқаролик
ҳуқуқи
объектлари
тушунчаси
,
уларнинг
ҳуқуқий
ҳолати
,
таснифланишини
аниқлаш
муайян
ижтимоий
муносабатларни
ҳуқуқий
тартибга
солишда
тизимлилик
,
мақсадли
-
манзилли
ёндашув
,
ҳуқуқий
механизмларни
самарали
қўллаш
имкониятини
беради
.
Шу
сабабли
ҳам
фуқаролик
қонунчилиги
объектларнинг
ҳар
бирига
алоҳида
ҳуқуқий
режим
ёки
уларни
ҳуқуқий
тартибга
солишга
оид
нормаларни
тўлиқ
ва
ҳар
томонлама
ифодалаш
йўлидан
эмас
,
балки
объектларнинг
барчасига
хос
бўлган
умумий
талаблар
ва
қоидаларни
белгилаш
ёндашувидан
келиб
чиққан
.
Агар
Фуқаролик
кодекси
ва
муайян
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
16
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатларни
тартибга
солишга
қаратилган
бошқа
қонун
ҳужжатларига
объектларнинг
ҳуқуқий
режими
ва
улар
иштирокидаги
муносабатларни
тартибга
солиши
жиҳатидан
тизимли
ва
мантиқий
назар
ташлайдиган
бўлсак
,
нормаларнинг
асосан
умумийликка
қаратилганлигини
кўришимиз
мумкин
.
Масалан
,
ФКнинг
3-
кичик
бўлими
“
Объектлар
”
–
деб
номланади
ва
унда
фуқаролик
ҳуқуқи
объектларига
оид
умумий
қоидалар
,
таснифлаш
мезонлари
ва
объектларнинг
гуруҳлаштирилган
турларига
ҳуқуқий
тавсиф
берилади
,
холос
.
Бинобарин
,
Ҳ
.
Р
.
Раҳмонқулов
таъкидлаганидек
,
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатларнинг
объектларига
бағишланган
қоидалар
мажмуаси
фуқаролик
ҳуқуқининг
асосий
институтларидан
ҳисобланади
.
Ушбу
муносабатлар
нимага
нисбатан
қаратилган
бўлса
,
улар
объект
ҳисобланади
.
Бундай
объектларнинг
турлари
ҳар
хил
ва
жуда
ҳам
кўп
,
хусусиятларига
қараб
,
уларни
эгаллаш
,
улардан
фойдаланиш
ва
уларни
тасарруф
этиш
,
шунингдек
ҳимоя
қилиш
бўйича
қонунда
турли
қоидалар
ўрнатилган
. [12, 3-
бет
.]
Шу
жиҳатдан
айтиш
мумкинки
,
фуқаролик
ҳуқуқи
объектларининг
алоҳида
турларига
оид
у
ёки
бу
нормалар
эса
фрагментар
тарзда
ифодаланганлиги
ва
фақат
шу
объектга
оид
бўлган
ҳамда
бошқа
объектларда
учрамайдиган
ўзига
хос
жиҳатларни
белгилаганлиги
билан
характерланади
.
Бундан
ташқари
,
фуқаролик
ҳуқуқи
объектларининг
алоҳида
турларига
оид
махсус
нормаларни
турли
қонун
ҳужжатларида
мазкур
ҳужжатларнинг
мақсадидан
келиб
чиқиб
белгиланганлигини
ҳам
кузатиш
мумкин
.
Масалан
,
қимматли
қоғозларнинг
ҳуқуқий
муносабат
объекти
сифатидаги
режимига
доир
нормалар
ФКдан
ташқари
,
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Тадбиркорлик
фаолияти
эркинлигининг
кафолатлари
тўғрисида
”
ги
Қонуни
ва
“
Қимматли
қоғозлар
бозори
тўғрисида
”
ги
Қонуни
ҳамда
кўплаб
қонун
ости
ҳужжатларида
ўз
ифодасини
топган
.
Шу
боис
фуқаролик
ҳуқуқи
объектларининг
муайян
турлари
ёки
ушбу
алоҳида
турларни
бирлаштирадиган
гуруҳларининг
ҳуқуқий
тартибга
солиш
нуқтаи
назаридан
ўзига
хос
жиҳатларини
аниқлаш
,
ушбу
объектларнинг
ҳуқуқий
ҳолатига
оид
нормаларни
қонун
ҳужжатларини
бир
-
бирига
нисбатан
қиёслаб
ўрганиш
ва
улар
ўртасидаги
зиддиятларни
бартараф
этиш
фуқаролик
ҳуқуқи
назарияси
олдидаги
долзарб
масалалардан
ҳисобланади
.
Бунда
фуқаролик
ҳуқуқи
объектлари
орасида
ўзининг
аҳамияти
, “
қиймати
”
ва
иқтисодий
нуқтаи
назардан
алоҳида
ўрин
тутадиган
кўчмас
мулк
ва
унинг
объектларига
оид
масалаларни
тадқиқ
этиш
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Таъкидлаш
лозимки
,
фуқаролик
ҳуқуқи
объектлари
икки
катта
гуруҳга
:
моддий
ва
номоддий
неъматларга
бўлинади
.
Бундай
бўлиниш
аввало
борлиқдаги
мавжудликни
иккига
бўлиш
анъанасидан
келиб
чиқади
.
Зеро
,
қадим
замонларданоқ
кишилик
жамияти
борлиқдаги
неъматларни
моддийликка
яъни
,
муайян
маънода
жисмий
тусга
эгалик
нуқтаи
назардан
баҳолаб
келган
бўлса
,
кейинчалик
бундай
неъматлардан
инсонни
айрим
ҳиссий
билиш
элементлари
орқали
англанган
нарсалар
,
яъни
номоддий
неъматлар
ажратилган
ва
одатда
бундай
неъматларни
ҳид
билиш
,
эшитиш
бошқа
унсурлар
орқали
аниқланган
.
Замонавий
цивилистикада
ҳам
фуқаролик
ҳуқуқи
объектлари
тушунчасига
моддий
ва
номоддий
неъматлар
орқали
таъриф
беришга
ҳаракат
қилинади
.
Хусусан
,
И
.
Б
.
Зокировнинг
фикрича
,
умумий
ҳолда
фуқаролик
ҳуқуқининг
объектларини
икки
турга
,
яъни
моддий
ва
номоддий
неъматларга
бўлиш
мумкин
.
Бошқача
айтганда
,
жисмоний
ва
юридик
шахслар
фойдаланиши
ва
тасарруф
этишини
амалга
ошира
оладиган
,
эркин
суратда
олиш
,
сотиш
ҳуқуқи
ва
одоб
-
ахлоқ
нормалари
билан
чекланмаган
ёки
тақиқланмаган
ҳар
қандай
моддий
нарсалар
ва
моддий
қийматликлар
,
қадриятлар
бойлик
ҳисобланиб
,
фуқаролик
ҳуқуқининг
объекти
бўла
олади
. [8, 286-
бет
.]
Моддий
неъматлар
фуқаролик
ҳуқуқ
соҳасининг
энг
катта
ва
асосий
институтларидан
бири
мулк
ҳуқуқининг
асосий
ва
марказий
тушунчалари
:
мол
-
мулк
ва
мулк
категорияларининг
бош
мезони
ҳисобланади
.
Шу
сабабли
ҳам
мол
-
мулк
деганда
ҳар
қандай
кўринишдаги
моддий
неъматлар
,
тушунилади
,
деган
содда
,
бироқ
бир
қадар
баҳсли
(
ашёвий
ҳуқуқ
,
шунингдек
моддий
неъматга
нисбатан
ҳуқуқдорлик
ва
мансублик
нуқтаи
назаридан
)
таърифни
таклиф
этиш
мумкиндек
кўринади
.
Бироқ
шуни
ҳам
эсдан
чиқармаслик
лозимки
,
мол
-
мулк
тушунчаси
соф
маънодаги
объектга
мансуб
категория
бўлиб
,
у
ижтимоий
муносабат
маъносида
қўлланилмайди
.
Зеро
,
моддий
неъмат
ижтимоий
муносабатга
айланмаган
ҳолда
мол
-
мулк
таснифига
мос
келса
,
ижтимоий
муносабатга
айлангач
,
унга
нисбатан
мулк
категорияси
мос
келишини
айтиб
ўтиш
мумкин
.
Моддий
неъматлар
ва
уларнинг
алоҳида
кўриниши
ҳисобланган
мол
-
мулк
ҳам
фуқаролик
ҳуқуқи
объектлари
учун
ўта
умумий
категориядир
.
Бу
атамалар
кўплаб
объектларни
ўзида
бирлаштирувчи
йиғма
тушунчалар
ёхуд
категориялар
саналади
.
Шу
боис
амалдаги
қонунчилик
,
цивилистика
назарияси
ҳамда
ҳуқуқни
қўллаш
амалиёти
“
мол
-
мулк
”
атамасини
мавжуд
барча
моддий
неъматларнинг
умумий
номи
сифатида
қўллаш
билан
бирга
,
уларни
алоҳида
турларга
ажратиб
,
уларга
оид
нормалар
ва
қоидаларни
белгилаш
,
талқин
этиш
ва
қўллашга
ҳаракат
қилади
.
Таъкидлаш
лозимки
,
ашёлар
кўчар
ва
кўчмас
каби
турларга
бўлиш
деярли
барча
замонавий
ҳуқуқ
тизимларида
қабул
қилинган
.
Мутахассисларнинг
таъкидлашларича
,
бундай
ёндашув
рим
ҳуқуқи
давриданоқ
бошланган
[15, 129-
бет
.]
ва
бу
тарзда
бўлиниш
фуқаролик
ҳуқуқи
объектларининг
табиий
хусусиятларига
асосланади
.
Ер
участкалари
чегараларини
ўрнатиш
тўғрисидаги
фан
қадимги
Греция
тарихидан
бошланади
.
Эрамиздан
аввалги
IV
асрда
ҳар
бир
полиснинг
аграр
фонди
ўлчанган
ва
бўлинган
,
участкалар
ўртасидаги
чегаралар
эса
аниқ
белгиланган
.
Греклардан
сўнг
қадимги
римликлар
ҳам
мулкнинг
дахлсизлиги
ғоясини
қабул
қилишган
.
Ер
билан
органик
равишда
боғлиқ
бўлган
барча
ашёлар
,
шунингдек
ер
билан
мустаҳкам
боғланган
бинолар
қадимги
рим
юристларининг
қарашлари
бўйича
мустақил
ашё
ҳисобланмаган
,
аксинча
улар
ернинг
таркибий
қисми
сифатида
ер
мулкдорига
тегишли
,
деб
эътироф
этилган
.
Ўрта
асрлар
давридаги
Европа
халқлари
ҳуқуқида
,
гарчи
ашёвий
ҳуқуқларнинг
ягона
тизими
мавжуд
бўлмасада
,
объектларнинг
иккита
бир
-
биридан
фарқ
қилувчи
категорияси
амал
қилган
.
Кўчар
мулкларни
тасарруф
этиш
ҳар
қандай
чекловлардан
холи
бўлган
,
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
17
бироқ
уларнинг
ҳимояси
нисбатан
чекланган
бўлган
.
[20]
Ўз
навбатида
Франция
Гражданлик
кодекси
биринчилардан
бўлиб
,
кўчмас
мулк
объектларини
тизимлаштирди
ва
мол
-
мулкни
кўчар
ва
кўчмасга
бўлишнинг
бугунги
кунгача
сақланиб
келаётган
асосий
классик
мезони
–
ер
билан
мустаҳкам
боғлиқлик
қоидасини
белгилади
.
Кейинчалик
немис
фуқаролик
қонунчилигини
кодификацияси
рим
ҳуқуқининг
таъсирини
ўзида
ифодалаган
бўлсада
,
Германия
фуқаролик
ҳуқуқи
ўзининг
консервативлиги
ва
қўриқловчилик
жиҳатлари
(
кўчмас
мулк
объектларини
белгилаш
ва
уларни
таснифлаш
соҳасида
француз
қонунчилигидан
фарқ
қилмасада
)
нинг
юқорилигини
намоён
этди
. [16, 221-
бет
.]
Шундай
қилиб
,
ашёларни
кўчар
ва
кўчмас
мулкка
бўлиш
Рим
хусусий
ҳуқуқи
томонидан
белгиланган
пайтидан
бошлаб
узоқ
йўлни
босиб
ўтди
ва
деярли
барча
замонавий
ҳуқуқ
тизимларида
ўз
ифодасини
топди
.
Д
.
М
.
Караходжаеванинг
таъкидлашича
, “
мусулмон
ҳуқуқида
ашёларнинг
мансублигини
тартибга
солиш
масаласи
узоқ
муддат
кўриб
чиқилмаган
.
Бу
ҳолат
кўп
жиҳатдан
мусулмон
ҳуқуқи
доктринасида
мулк
категорияси
диний
ақидалар
ва
қоидалар
асосида
таҳлил
қилингани
билан
боғлиқ
.
Бироқ
,
бу
мусулмон
ҳуқуқида
кўчмас
мулк
институти
мавжуд
бўлмаган
,
деган
хулосага
келиш
учун
асос
бўлмайди
”. [10, 17-
бет
.]
Таъкидлаш
лозимки
,
Қуръони
Карим
кўчмас
ва
кўчар
мулк
объектлари
ҳимоясининг
кафолатларини
белгилаган
.
Унда
айтилишича
, “
Дарҳақиқат
,
сизнинг
қонингиз
,
сизнинг
мулкингиз
ва
сизнинг
шаънингиз
-
макруҳдир
”.
Шунга
ўхшаш
бўлган
тамойиллар
кўплаб
ҳуқуқшуносларнинг
асосларида
ҳам
келтирилган
:
“
бошқа
шахснинг
мулкини
тасарруф
этишни
назарда
тутувчи
буйруқ
ҳақиқий
эмасдир
”,
“
ҳеч
ким
мулкдорнинг
рухсатисиз
унинг
мулкини
тасарруф
этиши
мумкин
эмас
”, “
ҳеч
ким
ҳуқуқий
асосларсиз
ўзганинг
мол
-
мулкини
эгаллаб
олиши
мумкин
эмас
”. [1,
688-
бет
.]
Агар
амалдаги
ФКга
назар
ташлайдиган
бўлсак
,
мол
-
мулклар
икки
йирик
гуруҳ
:
кўчар
ва
кўчмас
мулкка
бўлинишини
кўришимиз
мумкин
(
ФК
83-
модда
1-
қисм
).
Мутахассисларнинг
таъкидлашича
,
бундай
бўлинишнинг
ҳуқуқий
аҳамияти
қуйидаги
асосий
йўналишлар
бўйича
кўчмас
ва
кўчар
ашёлар
учун
турлича
ҳуқуқий
тартиб
ўрнатилиши
билан
боғлиқ
:
а
)
кўчмас
ашёларга
оид
битимларни
рўйхатдан
ўтказиш
заруратига
боғлиқ
ҳолда
(
ФК
111, 185-
моддалар
)
кўчмас
мулкларни
бегоналаштириш
ва
сотиб
олиш
беистисно
тарзда
учинчи
шахслар
танишуви
учун
очиқ
ошкоралик
шароитида
амалга
оширилади
.
Кўчар
мулкларга
оид
битимларни
давлат
рўйхатидан
ўтказилиши
эса
фақат
қонунда
махсус
кўрсатилган
ҳолатларда
бажарилади
;
б
)
эгасиз
кўчар
ва
кўчмас
ашёларга
эгалик
ҳуқуқини
қўлга
киритишнинг
турли
тартиби
кўзда
тутилган
(
ФК
191-
модда
);
в
)
ипотека
фақат
кўчмас
ашёларга
нисбатан
қўлланилиши
мумкин
(
ФК
265-
модда
);
г
)
кўчмас
ашёларни
меросга
олиш
ва
бунинг
ҳуқуқий
тартиби
улар
мавжуд
жойда
амал
қилиб
турган
ҳуқуқий
меъёрлар
бўйича
,
кўчар
мулклар
бўйича
(
меросга
олишда
) –
меросхўрнинг
охирги
доимий
яшаш
жойида
амал
қилиб
турган
ҳуқуқий
меъёрлар
бўйича
белгиланади
. [19, 492-493-
бет
.]
Шу
нуқтаи
назардан
айтиш
лозимки
,
кўчмас
мулк
тушунчасини
таҳлил
этишда
айнан
мазкур
ҳуқуқий
жиҳатларни
ҳисобга
олиш
лозим
.
Таъкидлаш
ўринлики
,
ФК
кўчмас
мулк
тушунчасига
объектнинг
ер
билан
қанчалик
даражада
боғлиқлиги
ёки
кўчирилиш
ҳолатидан
келиб
чиқиб
ифодалайди
ва
кўчмас
мол
-
мулкларга
нималар
киради
ва
нималар
кириши
мумкинлигига
оид
умумий
мезонларни
белгилайди
.
Хусусан
,
ФКнинг
83-
моддаси
2-
қисмига
кўра
,
кўчмас
мулк
жумласига
ер
участкалари
,
ер
ости
бойликлари
,
бинолар
,
иншоотлар
,
кўп
йиллик
дов
-
дарахтлар
ва
ер
билан
узвий
боғланган
бошқа
мол
-
мулк
,
яъни
белгиланган
мақсадига
номутаносиб
зарар
етказмаган
ҳолда
жойини
ўзгартириш
мумкин
бўлмайдиган
объектлар
киради
.
Айнан
шундай
ёндашувни
Россия
ГК
(130-
модда
),
Украина
ГК
(181-
модда
)
ва
Қозоғистон
ГК
(117-
модда
)
ларда
шундай
ёндашувни
кузатиш
мумкин
.
Франция
ГКда
кўчмас
мулк
тушунчасини
изоҳлашда
ўзига
хос
ёндашувни
кўриш
мумкин
.
Чунончи
,
Франция
ГКнинг
517-
моддасига
кўра
,
мол
-
мулк
ўзининг
табиати
ёки
тайинланиши
ёки
предметга
мансублигига
кўра
кўчмас
мулк
бўлиши
мумкин
.
Кўчмас
мулк
тушунчасининг
ҳуқуқий
таърифини
бундай
изоҳлаш
айни
пайтда
,
барча
кўчмас
мулкларга
хос
бўлган
умумийликни
бирлаштиришга
ҳаракат
қилади
ва
объектнинг
кўчмас
мулк
ҳисобланиши
учун
энг
асосий
мезон
унинг
табиий
тайинланиши
эканлигидан
келиб
чиқади
.
Шу
сабабли
кўчмас
мулклар
табиати
,
яъни
бир
жойдан
иккинчи
жойга
кўчириб
бўлмаслиги
ёхуд
тайинланиши
,
яъни
ҳуқуқий
режимига
кўра
рўйхатдан
ўтказилиши
,
умумий
реестрга
киритилиши
ва
муайян
даражада
шу
турдаги
объектларга
тенглаштирилганилиги
билан
боғлиқ
.
Юридик
адабиётларда
цивилистика
фанида
кўчмас
мулкнинг
белгиларини
аниқлашнинг
бир
неча
назариялари
мавжудлиги
борасидаги
фикрлар
мавжуд
.
[13, 13-
бет
.]
Биринчи
назария
(
К
.
П
.
Победоносцев
,
Е
.
В
.
Васьковский
,
Ю
.
С
.
Гамбаров
) [4]
кўчмас
мулкни
ер
билан
мустаҳкамган
боғланган
ашёлар
сифатида
эътироф
этди
.
Иккинчи
концепця
(
Г
.
Ф
.
Шершеневич
,
К
.
И
.
Малышев
) [17]
қурилиши
эгасининг
ҳуқуқлари
у
жойлашган
ер
участкаси
ҳуқуқий
боғлиқлигидан
келиб
чиқади
.
Ушбу
ҳолатдан
келиб
чиқиб
,
кўчмас
мулк
сифатида
вақтинчалик
қурилишларни
ва
ўзга
шахснинг
ер
участкасидаги
қурилишини
эътироф
этиб
бўлмайди
.
Учинчи
назария
вакиллари
(
А
.
Э
.
Вормс
,
В
.
Б
.
Ельяшевич
,
А
.
Думашевский
)
ларнинг
[6]
фикрича
,
ўзганинг
ер
участкасига
қурилган
объект
мажбурият
ҳуқуқи
нуқтаи
назаридан
кўчар
ашё
ҳисобланиши
,
ашёвий
ҳуқуқ
бўйича
ушбу
ер
участкасига
қурилган
объект
эса
кўчмас
ашё
ҳисобланади
. [7, 19-20-
бетлар
.]
Албатта
,
мазкур
назария
фақат
бино
-
иншоот
ёки
қурилаётган
иморатни
кўчмас
мулк
сифатида
эътироф
этиш
нуқтаи
назаридан
ёндашилганлиги
билан
тавсифланади
.
Бироқ
,
кўчмас
мулкнинг
легал
ва
доктринал
талқинини
ифодалашда
унинг
белгилари
ва
хусусиятларини
умумлаштириш
ҳамда
кўчмас
мулкнинг
барча
турлари
учун
хос
бўлган
жиҳатларни
шакллантириш
муҳимдир
.
И
.
Б
.
Зокировнинг
фикрига
кўра
,
кўчмас
мулк
билан
боғлиқ
асосий
хусусият
шундаки
,
у
ер
билан
боғлиқ
бўлиб
,
бир
жойдан
иккинчи
жойга
кўчириш
натижасида
ўз
хусусиятини
йўқотади
. [8, 286-
бет
.]
Ҳ
.
Р
.
Раҳмонқулов
кўчмас
мулк
объектларига
хос
бўлган
умумий
мезонлар
борасида
фикр
юритиб
,
қуйидаги
мулоҳазаларни
билдиради
:
умуман
олганда
,
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
18
кўчмас
мол
-
мулкни
ифодаловчи
хусусиятлари
шундан
иборатки
,
уларни
ердан
алоҳида
ажратиб
бўлмайди
,
шу
туфайли
улар
юқори
даражадаги
қийматли
объектлар
сифатида
таърифланади
.
Ерга
тегишли
равишда
боғлиқ
бўлмаган
объектлар
,
масалан
,
кўчат
сифатида
бошқа
жойдаги
ерга
олиб
бориб
ўтказиш
учун
махсус
питомникларда
ўстириладиган
дарахтлар
кўчмас
мол
-
мулк
қаторига
кирмайди
.
Шу
билан
бирга
ҳар
йили
мунтазам
меҳнат
қилиш
йўли
билан
ер
юзидан
доимо
олинадиган
қишлоқ
хўжалиги
маҳсулотлари
(
донлар
,
сабзавот
маҳсулотлари
ва
ҳ
.
к
.)
кўчмас
мол
-
мулк
туркумига
кирмайди
.[12, 3-
бет
.]
О
.
Оқюлов
ҳам
кўчмас
мулкнинг
ўзига
хос
жиҳатлари
ва
белгиларини
тавсифлайди
ва
уларга
хос
бўлган
умумий
мезонларни
аниқлаштиради
.
Жумладан
,
унинг
фикрича
,
кўчмас
мулкнинг
муҳим
белгиларидан
бири
шундан
иборатки
,
у
ер
билан
мустаҳкам
узвий
боғлиқ
.
Бундай
боғлиқлик
табиий
ҳолда
вужудга
келганми
(
масалан
,
булоқ
,
кон
)
ёки
инсон
меҳнати
орқали
вужудга
келганми
(
масалан
,
бино
,
қудуқ
,
боғ
ва
шу
кабилар
)
аҳамиятга
эга
эмас
.
Кўчмас
мол
-
мулк
ер
билан
узвий
эканлигидан
,
унинг
иккинчи
бир
белгиси
келиб
чиқади
:
бундай
мол
-
мулкни
бир
жойдан
иккинчи
жойга
кўчириш
мумкин
эмас
ёки
кўчириш
жараёнида
катта
қийинчиликлар
вужудга
келади
.
Бундай
қийинчиликлар
,
энг
аввало
,
кўчмас
мол
-
мулкни
кўчирганда
ўзининг
табиий
хусусиятларини
йўқотиши
,
ундан
тайинланиш
мақсади
бўйича
фойдаланиб
бўлмаслиги
,
шаклан
ёки
жисман
ўзгаришларда
намоён
бўлади
. [14, 87-
бет
.]
Ю
.
Б
.
Саипованинг
фикрига
кўра
,
кўчмас
мулк
сифатида
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатни
вужудга
келтирадиган
табиат
предмети
ёки
меҳнат
натижаси
бўлган
ашё
ёки
мол
-
мулк
эътироф
этилади
.
Бунда
ашё
хусусий
аломатлари
билан
белгиланган
бўлиши
,
яъни
фақат
шу
ашёгагина
хос
бўлган
алоҳида
белгилар
,
хусусиятлар
ва
жиҳатлар
мавжуд
бўлиши
лозим
.
Кўчмас
мулк
моддий
ва
ҳуқуқий
хусусиятларидан
келиб
чиқиб
,
шу
турдаги
объект
сифатида
кўрилиши
мумкин
.
Кўчмас
мулкнинг
моддий
белгиларига
унинг
ашё
сифатидаги
табиий
хусусиятлари
,
жумладан
,
ер
билан
чамбарчас
боғланганлик
,
мустаҳкамлик
,
алмаштириб
бўлмаслик
,
узоқ
муддатлилик
,
муқимлик
,
фундаменталлик
ва
хусусий
аломатлари
билан
белгиланганлик
.
Ҳуқуқий
белгиларига
қонун
томонидан
у
ёки
бу
ашёнинг
объект
сифатида
кўчмас
мулклар
туркумига
киритилиши
ҳисобланади
.
Бунда
объектда
кўрсатиб
ўтилган
моддий
ёки
ҳуқуқий
мезонлардан
бирининг
бўлиши
уни
кўчмас
мулк
сифатида
эътироф
этилиши
учун
етарли
ҳисобланади
. [13, 13-
бет
.]
С
.
С
.
Гулямовнинг
фикрича
,
“
ашёларни
кўчмас
мулкка
ва
кўчар
мулкка
бўлиш
чегараси
шу
билан
белгиланадики
,
фуқаролик
муомаласида
кўчмас
мулкнинг
иштироки
алоҳида
таомиллар
асосида
амалга
оширилади
.
Ушбу
институтнинг
ўзига
хослиги
шундаки
,
мулк
ҳуқуқи
,
бошқа
ашёвий
ҳуқуқлар
ва
айрим
мажбурият
ҳуқуқларининг
вужудга
келиши
,
ўтказилиши
,
чекланиши
ёки
бекор
бўлиши
амал
қилиниши
талаб
этиладиган
алоҳида
тартибга
кўра
,
ёзма
шаклда
ва
мажбурий
давлат
рўйхатидан
ўтказиш
асосида
амалга
оширилади
”. [5, 299-
бет
.]
Албатта
,
кўчмас
мулкнинг
ўзига
хос
белгиларини
аниқлаш
орқали
кўчмас
мулк
объектларига
хос
бўлган
умумий
жиҳатларни
белгилаш
ва
у
ёки
бу
объектнинг
кўчмас
мулк
бўла
олиш
масаласини
ҳал
қилиш
муҳим
аҳамиятга
эга
.
Шу
боис
кўчмас
мулкнинг
ер
билан
узвий
боғлиқлиги
,
белгиланган
мақсадига
номутаносиб
зарар
етказмаган
ҳолда
жойини
ўзгартириш
мумкин
бўлмаслиги
мезони
билан
изоҳлаш
ва
мазкур
“
қолип
”
дан
келиб
чиқиб
кўчмас
мулк
объектлари
доирасини
чегаралаш
мумкин
эмаслиги
сабабли
,
қонунчилик
бундай
мезонлар
турларини
очиқ
қолдиради
ва
қонунда
бошқа
мол
-
мулк
ҳам
кўчмас
мол
-
мулк
қаторига
киритилиши
мумкинлигини
назарда
тутади
(
ФК
83-
модда
3-
қисм
).
Албатта
,
бунда
кўчмас
мулк
учун
энг
асосий
бирламчи
мезон
унинг
ер
билан
узвий
боғлиқлиги
ҳисобланади
.
Бу
белгини
қатъий
ёки
ўзгармас
белги
сифатида
баҳолаш
мумкин
.
Ҳар
қандай
ҳолатда
ҳам
муайян
объектнинг
кўчмас
мулк
бўлиши
учун
аввало
уни
ер
билан
узвий
боғлиқлиги
ҳолати
аниқланади
.
Зеро
,
ҳар
қандай
кўчмас
мулк
биринчи
навбатда
,
ер
билан
узвий
боғлиқ
ҳолда
мавжуд
бўлади
ва
шу
сабабли
ҳам
уларга
нисбатан
кадастр
ҳужжатлари
юритилади
.
Ю
.
Б
.
Саипова
кўчмас
мулкнинг
белгилари
борасидаги
масалаларни
талқин
этиб
,
қуйидаги
фикрни
билдиради
:
умуман
олганда
,
айтиш
мумкинки
,
адабиётларда
кўчмас
ашёларнинг
фуқаролик
ҳуқуқлари
объекти
сифатидаги
хусусиятлари
бир
неча
маротаба
қайд
этиб
ўтилган
.
Ушбу
объектларнинг
ўзига
хослиги
икки
жиҳат
:
ҳуқуқий
ва
моддий
жиҳат
асосида
талқин
қилинади
.
Моддий
белгиларга
кўчмас
мулкка
оид
ашёларнинг
табиий
хусусиятлари
киради
.
Хусусан
,
буларга
табиий
хусусиятлари
,
жумладан
,
ер
билан
чамбарчас
боғланганлик
,
мустаҳкамлик
,
алмаштириб
бўлмаслик
,
узоқ
муддатлилик
,
муқимлик
,
фундаменталлик
ва
индивидуал
белгиланганлик
киради
.
Юридик
боғлиқлик
соддалаштирилган
ҳолатда
эгалик
қилувчининг
ер
участкасига
ва
ундаги
иморатга
нисбатан
ашёвий
ҳуқуқларининг
мос
(
ёки
“
биргаликда
мавжудлиги
”
эҳтимоли
)
лиги
сифатида
талқин
этилади
.
Классик
жиҳатдан
(
бино
ер
участкасига
мансубдир
)
дарҳақиқат
,
бундай
боғлиқлик
мавжуд
ва
унинг
бўлиши
эса
заруриятдир
. [13. 13-
бет
.]
Фикримизча
,
бу
ўринда
кўчмас
мулкнинг
ер
билан
узвий
боғлиқлигини
алоҳида
аҳамиятга
эгалигини
қайд
этган
ҳолда
унинг
бошқа
белгилари
сифатида
Ю
.
Б
.
Саипова
томонидан
таклиф
этилган
узоқ
муддатлилик
,
индивидуаллик
,
алмаштириб
бўлмасликни
фақат
кўчмас
мулк
билан
боғлиқ
эмаслигини
,
бундай
белгилар
кўчар
мол
-
мулкларга
нисбатан
ҳам
қўлланилиши
мумкинлигини
айтиб
ўтиш
мумкин
.
Чунки
,
кўчмас
мулк
каби
бошқа
объектлар
ҳам
узоқ
муддатлилик
,
индивидуаллик
,
муқимлилик
каби
белгиларга
эга
бўлиши
мумкин
.
Масалан
,
мебеллар
аксарият
ҳолда
узоқ
муддатлилик
тусига
эга
бўлиши
мумкин
бўлса
,
транспорт
воситалари
индивидуаллик
белгисига
эга
.
Кўчмас
мулкнинг
“
белгиланган
мақсадига
номутаносиб
зарар
етказмаган
ҳолда
жойини
ўзгартириш
мумкин
бўлмаслиги
”
мезони
бир
қадар
нисбий
ва
замонавий
фан
ва
техниканинг
ривожланиб
бориши
,
инновацион
технологияларнинг
кенг
жорий
этилаётганлиги
шароитида
эса
баҳсли
кўриниш
касб
этмоқда
.
Масалан
,
ҳозирда
“
бинолар
,
иншоотлар
,
кўп
йиллик
дов
-
дарахтлар
”
ни
зарар
етказмаган
ҳолда
жойини
ўзгартиришга
кўплаб
мисолларни
келтириш
мумкин
.
Шу
боис
бу
белги
бугунги
кунда
кўчмас
мулкнинг
легал
таърифида
сақланиб
қолиши
масаласини
танқидий
кўриб
чиқиш
мақсадга
мувофиқдир
.
Юридик
адабиётларда
мазкур
белгини
истисно
этган
ҳолда
кўчмас
мулк
тушунчасига
юридик
таъриф
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
19
беришга
ҳаракат
қилишади
.
Масалан
,
И
.
В
.
Аксюкнинг
фикрича
,
кўчмас
мулк
бўлиб
алоҳида
иқтисодий
қийматга
эга
ва
ижтимоий
аҳамиятга
эга
бўлган
моддий
объектлар
–
ер
участкалари
,
ер
ости
бойликлари
ва
ер
билан
узвий
боғлиқ
бўлган
барча
нарсалар
,
шунингдек
қонунда
назарда
тутилган
кўчар
ашёлар
–
ҳаво
ва
денгиз
кемалари
,
ички
сув
кемалари
,
космик
объектлар
ва
у
ёки
бу
кўринишда
кадастр
ва
бошқа
шу
турдаги
ҳисобга
олинадиган
бошқа
мол
-
мулклар
ҳисобланади
. [2, 8-
бет
.]
И
.
В
.
Аксюкнинг
фикрига
яқинроқ
бўлган
таърифни
А
.
В
.
Щеголева
ҳам
таклиф
этади
.
Унинг
фикрича
,
кўчмас
мулк
–
бу
индивидуал
-
белгили
ашё
ёки
муқимлилик
ёки
ер
билан
узвий
боғланганлик
хусусиятига
эга
бўлган
ҳамда
кўчирилганда
номутаносиб
равишда
зарар
етказилмасликнинг
,
кўп
миқдордаги
меҳнат
ва
пул
маблағлари
сарфламасликнинг
имкони
бўлмаган
бошқа
мол
-
мулклардир
. [18, 9-
бет
.]
Шу
нуқтаи
назардан
кўчмас
мулк
тушунчасига
таъриф
беришда
ер
билан
узвий
боғлиқлик
мезонига
қўшимча
равишда
объектнинг
кадастр
ёки
бошқа
шу
турдаги
рўйхатдан
ўтказилиш
шартини
ҳам
ҳисобга
олиш
лозим
.
Зеро
,
амалдаги
ФКнинг
83-
моддаси
2-
қисмида
белгиланган
талабларга
мос
келмайдиган
объектларга
ҳам
кўчмас
мулк
мақоми
кадастр
рўйхатига
олиш
йўли
билан
берилиши
мумкин
.
Юқоридаги
таҳлиллар
асосида
қуйидаги
хулосаларни
шакллантириш
мумкин
:
1.
Кўчмас
мулк
ўзининг
табиийлиги
(
ер
участкаси
,
кўп
йиллик
дов
-
дарахтлар
)
ёки
инсон
меҳнати
билан
яратилганлиги
(
бино
-
иншоотлар
,
уй
-
жойлар
)
ёхуд
қонун
томонидан
тенглаштирилганлиги
асосида
алоҳида
режим
билан
белгиланган
ашёларни
ифодаловчи
юридик
категория
ҳисобланади
.
Чунки
,
кўчмас
мулк
тушунчаси
моддий
маънода
аввало
ер
ва
у
билан
узвий
боғлиқ
бўлган
неъматларни
англатса
,
юридик
маънода
кўчмас
мулк
тушунчаси
ҳуқуқий
муносабатлар
объекти
ҳисобланади
ва
алоҳида
режим
асосида
тартибга
солишни
тақозо
этади
.
2.
Кўчмас
мулк
ўзига
хос
белгиларга
эга
(
индивидуал
)
бўлган
ашё
ҳисобланади
.
Албатта
,
индивидуал
белгиланганлик
хусусияти
кўчар
ашёларга
ҳам
хос
бўлган
ҳолат
ҳисобланади
.
Бироқ
кўчмас
мулкда
бу
белги
қатъий
ва
у
ҳар
қандай
кўчмас
мулкнинг
ажралмас
белгисидир
.
Бу
ҳолат
энг
аввало
ҳар
бир
мамлакатда
кўчмас
мулк
режими
берилган
ҳар
қандай
объектнинг
рўйхатдан
ўтказилиши
билан
боғлиқдир
.
Зеро
,
муайян
бир
ҳудудда
жойлашган
кўп
йиллик
дов
-
дарахтлар
рўйхатдан
ўтказилмайди
,
бироқ
бундай
дов
-
дарахтлар
муайян
ер
учаскасида
жойлашганлиги
сабабли
шу
ер
участкасининг
таркибий
қисми
сифатида
индивидуал
белгили
ашё
ҳисобланади
.
3.
Ҳар
қандай
кўчмас
мулк
фуқаролик
ҳуқуқининг
мустақил
алоҳида
(
ягона
)
объекти
ҳисобланади
.
Бунда
кўчмас
мулкнинг
мураккаб
ашёлиги
ёки
йирик
комплекс
эканлиги
аҳамиятга
эга
бўлмаслиги
лозим
.
Агар
кўчмас
мулк
таркибидан
унинг
алоҳида
бир
қисми
ажратиб
чиқарилганда
,
у
фуқаролик
ҳуқуқининг
алоҳида
объекти
сифатида
рўйхатдан
ўтказилиши
талаб
этилади
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Антология
мировой
правовой
мысли
:
В
5
т
.
Т
. I.
Античность
и
восточные
цивилизации
. –
М
.: 1999. –
С
.688.
2.
Аксюк
И
.
В
.
Недвижимость
в
законодательстве
России
:
понятие
,
основания
и
способы
возникновения
права
собственности
на
нее
:
Автореф
.
дис
. ...
докт
.
юрид
.
наук
–
Ростов
-
на
-
Дону
, 2007. – C. 8.
3.
Васьковский
Е
.
В
.
Учебник
гражданского
права
. –
М
.,
2003. –
С
. 118 – 119.
4.
Гамбаров
Ю
.
С
.
Гражданское
право
.
Общая
часть
/
Под
ред
.
В
.
А
.
Томсинова
. –
М
., 2003. –
С
. 608 – 611
5.
Гулямов
С
.
С
.
Вещи
недвижимые
и
движимые
/
Гражданское
право
:
Общая
часть
. /
Под
ред
.
Х
.
Р
.
Рахманкулова
. –
Ташкент
, 2009. –
С
.299.
6.
Думашевский
А
.
Характер
прав
на
здание
,
построен
-
ное
на
чужой
земле
//
Журнал
Министерства
юстиции
. 1868,
кн
. 2. –
С
. 168-174.
7.
Емелькина
Е
.
Значение
"
юридической
и
факти
-
ческой
связи
строения
с
землей
"
при
определении
признаков
недвижимости
//
Хозяйство
и
право
. 2004. –
№
8. –
С
. 19-20.
8.
Зокиров
И
.
Б
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
. I-
қисм
. –
Тошкент
:
ТДЮИ
, 2009. –
Б
. 286.
9.
Законы
гражданские
(
Свод
законов
.
Т
.
Х
.,
ч
.1).
Практический
и
теоретический
комментарий
/
Под
ред
.
А
.
Э
.
Вормса
,
В
.
Б
.
Ельяшевича
. –
М
., 1913. –
С
. 18–22.
10.
Караходжаева
Д
.
М
.
Проблемы
развития
и
со
-
вершенствования
законодательства
о
праве
собствен
-
ности
юридических
лиц
в
Республике
Узбекистан
:
дис
.
…
докт
.
юрид
.
наук
. –
Ташкент
:
ТГЮИ
, 2008. –
С
.17.
11.
Победоносцев
К
.
П
.
Курс
гражданского
права
.
Первая
часть
:
Вотчинные
права
. –
СПб
., 1873. –
С
. 11–14.
12.
Раҳмонқулов
Ҳ
.
Р
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
объектлари
(
ўқув
қўлланма
). –
Тошкент
:
ТДЮИ
, 2009. –
Б
. 3.
13.
Саипова
Ю
.
Б
.
Правовой
режим
недвижимости
как
имущественной
основы
предпринимательской
дея
-
тельности
:
Автореф
....
дис
.
канд
.
юрид
.
наук
. –
Ташкент
: 2010. –
С
.13.
14.
Фуқаролик
ҳуқуқи
. II-
қисм
. –
Тошкент
:
Илм
-
Зиё
,
2008. –
Б
. 87.
15.
Хвостов
В
.
М
.
Система
римского
права
:
Учебник
.
–
М
.:
Спарк
, 1996. –
С
. 129.
16.
Цвайгерт
К
.,
Кетц
Х
.
Введение
в
сравнительное
правоведение
в
сфере
частного
права
:
В
2
т
.
Пер
.
с
нем
. –
М
.:
Международные
отношения
, 1998. –
С
.221.
17.
Шершеневич
Г
.
Ф
..
Учебник
гражданского
права
. –
М
.:
Статут
, 1998. –
С
. 156.
18.
Щеголева
А
.
В
.
Правовой
режим
недвижимости
как
объекта
гражданских
прав
:
Автореф
.
дис
. ...
канд
.
юрид
.
наук
. –
Волгоград
, 2006. – C. 9.
19.
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
кодексига
шарҳ
. I-
жилд
. –
Тошкент
: Vektor-Press, 2010.
–
Б
. 492-493.
20. Deutsches Privatrecht. -Bd. II. – Berlin, 1905. –
S.358.
