ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2019
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
45
корпораций как организационно-правовой формы
юридических лиц //
9.
Раҳмонқулов
Ҳ.Р.
Фуқаролик
ҳуқуқининг
субъектлари. Ўқув қўлланма. –Тошкент: ТДЮИ, 2008. –
80 б.
10.
Серова О.А. Классификация юридических лиц.
Монография. – М.: Юрист, 2009. – 186 с.
11.
Шичанин А.В., Гревков О.Д. Тенденции развития
институтов «юридические лица» в российском граж-
данском законодательстве. Проблемы поиска баланса
интересов юридического лица, его участников и креди-
торов // Адвокат. 2000. - №2.
В.Эргашев
юридик фанлар номзоди, профессор
АШЁВИЙ ҲУҚУҚ ОБЪЕКТИНИ БЕЛГИЛАШГА ДОИР
МУАММОЛАР
Аннотация:
иқтисодий
муносабатларнинг
ривожланиши натижасида фуқаролик муомаласи
таркибида нафақат анъанавий моддий объектлар,
балки
номоддий
объектлар,
хусусан
мулкий
ҳуқуқларнинг сони ортиб бормоқда ҳамда тақдим
этиладиган ҳимоя тизимининг самарадорлиги туфайли
уларга
нисбатан
ашёвий
ҳуқуқий
режимларни
қўллашнинг мақсадга мувофиқлиги масаласи муҳокама
мавзусига айланмоқда. Шу туфайли, мазкур мақолада
мулкий ҳуқуқларни ашёвий ҳуқуқ объекти сифатида
эътироф этиш билан боғлиқ масалалар атрофлича
танқидий нуқтаи назардан таҳлил этилди ва уларга
нисбатан ашёвий ҳуқуқларни қўллаш зарурати мавжуд
эмаслиги асослантирилди.
Калит сўзлар:
ашё, жисмсиз ашё, ашёвий ҳуқуқ,
мулк ҳуқуқи, мол-мулк, мулкий ҳуқуқ, интеллектуал
мулк, корпоратив ҳуқуқлар, ахборот ресурслари.
Аннотация:
в результате развития экономических
отношений
в
составе
гражданского
оборота
объеме.растет количество нетолько традиционных
материальных, но и нематериальных объектов, в том
числе имущественных прав и принимая во внимание
эффективность предоставляемой системы защиты
становится предметом обсуждения распространение
вещно-правовых режимов на эти объекты. В рамках
данной статьи критически проанализированы вопросы,
связанные с признанием имущественных прав в каче-
стве объектов вещных прав и обосновано позиция о
нецелесообразности применения в отношении них
вещных прав.
Ключевые слова:
вещь, бестелесная вещь, вещ-
ное право, право собственности, собственность,
имуўественнқе права, интеллектуальная собствен-
ность, корпоративные права, информационные ресур-
сы.
Abstract:
as a result of the development of economic
relations in the scope of civil turnover, the number of not
only traditional tangible, but also intangible objects, includ-
ing property rights, is growing, and taking into account the
effectiveness of the protection system provided, it be-
comes a matter of discussion to extend the proprietary
legal regimes to these objects. In the framework of this
article, issues related to the recognition of property rights
as objects of property rights are critically analyzed and the
position on the inappropriateness of applying property
rights to them is substantiated.
Keywords:
property, incorporeal property, property
law, property right, property rights, intellectual property,
corporate rights, information resources.
Фуқаролик ҳуқуқи объектлари ичида ашёлар
алоҳида ўрин эгаллайди. Бошқа фуқаролик ҳуқуқи
объектларига нисбатан ашёлар аксарият фуқаролик-
ҳуқуқий
муносабатларни
вужудга
келтирувчи
объектлар сирасига киради. Албатта, бу борада
ашёвий-ҳуқуқий муносабатлар мазкур рўйхатнинг энг
олди қаторида эътироф этилади.
Ашёвий ҳуқуқнинг объекти бўлган ашё – унинг
дастлабки ва бевосита номидан келиб чиқадиган
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2019
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
46
бирламчи ва асосий белгиларидан бири ҳисобланади.
Қолаверса, мазкур ҳолат ашёвий ҳуқуқлар тўғрисидаги
тасаввурни бироз бўлса ҳам ойдинлаштиришга хизмат
қилади. Маълумки, res corporalеs (жисмли ашёлар –
лот.), шунингдек res incorporales quae iure consistunt
(ҳуқуқда ўз аксини топган жисмсиз ашёлар – лот.)
терминларини ажратган Рим ҳуқуқида ҳам ашё (res)
сўзи жуда кенг маънода талқин этилганлиги туфайли
ашё тушунчаси билан ҳуқуқ объекти тушунчаси
айнанлаштирилган. Таъкидлаш лозимки, Рим ҳуқуқи
тадқиқотчилари res corporalеsни турлича баҳолашган.
Бу борада проф. В.А.Краснокутский томонидан
билдирилган қуйидаги нуқтаи назарни анъанавий деб
қабул қилиш мумкин: “Ашёларни жисмли ва жисмсиз
турларга бўла туриб, Гай жисмга оид бўлмаган
ашёларни ташқи дунё предметлари маъносида эмас,
балки айнан ҳуқуқ сифатида тушунган” [12; 148-c].
Проф.
В.К.Райхер
жаҳон
фуқаролик-ҳуқуқий
тизимларини таҳлили асосида ҳуқуқий эгаликнинг
универсал
объекти
сифатида
“ашё”
ғояси
институционал тизимда кўзга кўринарли роль ўйнайди,
деб таъкидлаган эди [10; 282-c]. Ўз навбатида
институционал
тизимнинг
ушбу
ғояси
роман
мамлакатлари бўлган Франция ва Италия қонун
чиқарувчилари ҳамда corporeal ва incorporeal property
[1;
113-
c]
тушунчаларини
ажратадиган
инглиз
юристлари томонидан ўзлаштириб олинган. Миллий
цивилистикамизда
ашё
тушунчасига
нисбатан
анъанавий
res
corporalеs
нуқтаи
назаридан
ёндашилади. Хусусан, академик Х.Раҳмонқуловнинг
фикрича,
ашё
деганда
инсоннинг
муайян
эҳтиёжларини таъминлашга қаратилган, фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатларнинг
объекти
сифатида
муомалада қатнашувчи табиий хусусиятларга эга
бўлган ва инсон томонидан яратилган моддий
неъматлар тушунилади [11; 13-c].
Таъкидлаш
лозимки,
юридик
фикр
ривожланишининг муайян босқичида ҳуқуқларни ашё
сифатида тан олиниши зарур эди. Аммо кейинчалик,
ашёларни кенг маънодаги тушуниш концепцияси инкор
этила бошланди. Германия Гражданлик Тузукларининг
90-
параграфи ашёлар сифатида фақат моддий
предметларни [4; 174-c] тан олади. Нидерландия
Гражданлик кодексида ҳам шу ёндашув қабул қилинган
бўлиб, унинг 3:2 моддасига кўра, “ашё – бу инсон
ҳукмронлиги
остидаги
моддий
предметдир”,
Эстониянинг ашёвий ҳуқуқ тўғрисидаги қонунининг 7-
моддасида тўғридан-тўғри “моддий предмет ашё
ҳисобланади” деб белгиланган. Кенг маънода “ашё”
сўзи ўрнига фуқаролик ҳуқуқи объектлари тўғрисида
ёки уларнинг бири ҳақида сўз юритилганда биринчи
галда
муомалага
яроқли
бўлган
–
мол-мулк
англашилади.
Ушбу ёндашувда мулкий ҳуқуқ ашё билан ҳеч
қандай
алоқаси
бўлмаган
алоҳида
объектлар
сифатида кўрилади. Қолаверса, айрим муаллифлар
ҳуқуқ объекти сифатини умуман инкор этишади. Ушбу
позицияни, мисол учун, В.А.Белов қўллаб-қувватлайди
ҳамда назарий жиҳатдан қуйидагича асослайди:
“ҳуқуқий муносабатнинг таркиби бир вақтнинг ўзида
объект бўла олмайди, бошқа ҳуқуқий муносабат
бўлганида ҳам” [2; 15-c]. Акс ҳолда, муаллиф фикрича,
юридик факт сифатида ҳуқуқий муносабатни тан
олишга тўғри келар эди. Лекин муаллифнинг сўнгги
фикри асосли эмас, чунки ашёларни объект сифатида
тан олиш уларни юридик факт сифатида тан олишга
олиб келмайди. Ҳуқуқий муносабат зарур ҳолларда
бемалол юридик факт сифатида кўрилиши мумкин ва
шу маънода юридик фактлар [6; 74-c] назариясида ҳам
ўз ўрнига эга бўлади.
Аксарият
мамлакатларнинг
фуқаролик
қонунчилигида, хусусан Ўзбекистон Республикаси
ФКда ҳам мулкий ҳуқуқлар тўғридан-тўғри фуқаролик
ҳуқуқи объектлари рўйхатига киритилган. Ўз навбатида
мулкий ҳуқуқлар объектларига ашёвий ҳуқуқлар ҳам
киради. Мамлакатимиз фуқаролик қонунчилигида
айнан шундай мазмундаги ҳуқуқларга асосланган
конструкциялар мавжуд. ФК 482-моддасига кўра, бино,
иншоот ёки бошқа кўчмас мулкни сотиб олувчисига
бундай кўчмас мулкка эгалик ҳуқуқини топшириш
билан бир вақтда ушбу кўчмас мулк жойлашган ва
ундан
фойдаланиш
учун
зарур
бўлган
ер
участкасининг муайян қисмига бўлган ҳуқуқлар ҳам
топширилади. Бунда ер участкасини топшириш ўз-
ўзидан эмас, балки шу ер участкасида жойлашган
кўчмас мулкка нисбатан мулк ҳуқуқи билан биргаликда
амалга оширилиши зарур. Ер участкасига нисбатан
бўлган мазкур ҳуқуқ мустақил объект ҳисобланмайди,
балки кўчмас мулкни ўзига хос ноашёвий мансублиги,
алоқадорлиги ҳисобланади. Аммо, ушбу ҳуқуқнинг
мустақил эмаслиги, бирор-бир тарзда уни ҳуқуқ
объекти сифатида тан олинишига нисбатан шубҳа,
гумонлар туғилишига сабаб бўла олмайди, чунки
“мансублиги” тушунчаси уни ҳуқуқ объектилигини
назарда тутади. Ушбу фикрларни кўчмас мулкка
нисбатан мулк ҳуқуқи ўтиши билан бирга бир
субъектдан бошқа субъектга ўтадиган - сервитут
ҳуқуқларига нисбатан ҳам билдириш мумкин (ФК 173-
модда). Бундан ташқари, қонунчиликда назарда
тутилган ҳолларда, ижара ҳуқуқлари ҳам юридик шахс
устав фондига улуш сифатида киритилиши мумкин.
Фақатгина асосий ашёвий ҳуқуқ ҳисобланган мулк
ҳуқуқини бу рўйхатга кирита олмаймиз, чунки у мулк
ҳуқуқи ўрнатилган мол-мулк билан тенглаштирилади.
Ашёларни
бегоналаштириш
тўғрисида
сўз
юритилганда биз ҳар доим унга нисбатан мулк
ҳуқуқини ўтишини назарда тутамиз. Ўз навбатида мулк
ҳуқуқига нисбатан бирор-бир ҳуқуқни ўрнатишга доир
ҳаракатлар умуман зарур бўлмаган, ортиқча икки
марта кўпайишга олиб келган бўларди. Мулк ҳуқуқига
нисбатан бирор бир ҳуқуқни ўрнатилиши объекти
бевосита ашё бўлган мулк ҳуқуқнинг ўзидан ҳеч бир
жиҳати билан фарқ қилмас эди.
Ашёвий ҳуқуқлардан ташқари, ашёлар билан
боғлиқ бўлган ҳуқуқ объектларининг яна бир кўриниши
– умумий мулк ҳуқуқидаги улуш ҳам мавжуд. Баъзи бир
муаллифлар
томонидан,
ҳуқуқдаги
улуш
конструкцияси танқид остига олинади [7; 79-c], лекин
шундай бўлса ҳам, мазкур ҳолат уларга улушни
тасарруф қилиш имкониятини тан олишга сира халақит
бермайди. Чунки қонун чиқарувчининг ўзи ҳам ҳеч
қачон бундай имкониятни инкор этишга сабаб
бўладиган кўрсатмани назарда тутмаган. Амалдаги ФК
улушли мулк иштирокчисига ўз хоҳишига қараб ўз
улушини сотишга, совға қилишга, васият қилиб
қолдиришга, гаровга беришга ёки бошқа тарзда
тасарруф этишга ҳуқуқ беради (ФК 218-модда). Одатда
уларнинг бундай ҳуқуқи бошқа улуш эгаларининг ушбу
улушни сотиб олишдаги имтиёзли ҳуқуқи билан
чекланади (ФК 224-модда). Шу билан бирга, ушбу
чеклов, ҳеч бир тарзда ҳуқуқ объекти хусусиятини
инкор этмайди.
Сўнгги вақтларда, юридик адабиётларда яна бир
ҳуқуқлар гуруҳи – корпоратив ҳуқуқлар алоҳида
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2019
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
47
ажратилиб кўрсатилмоқда. Мазкур ҳуқуқ юридик
шахсни бошқарувида иштирок этиш ва у билан
бевосита боғлиқ бўлган корпорацияни фаолияти
устидан назорат қилиш ҳамда маълумотларни олишда
намоён
бўлади
[5;
103-c].
Юридик
шахс
иштирокчиларининг мажбурият ҳуқуқлари билан бир
қаторда корпоратив ҳуқуқлар масъулияти чекланган ва
қўшимча
масъулиятли
жамиятларнинг
устав
фондидаги,
хўжалик
ширкатларининг
устав
капиталидаги улуш ёки кооператив аъзосининг пайи
каби ҳуқуқ объектларини шакллантиради. Ушбу
ҳуқуқлар муомаласи корпоратив ҳуқуқ томонидан
ўрнатилган ўзига хос қоидаларга боғлиқдир. АЖнинг
акциясида ўз ифодасини топган тақдирдагина бундай
ҳуқуқ чекланмаган тарзда муомалада бўлиши мумкин.
Агар қимматли қоғоз орқали ашё хусусиятига эга
бўлмасдан фақатгина ҳуқуқ бўлиб қолаверса, МЧЖ
устав фондидаги улушларни муомаласини белгиловчи
энг эркин, либерал ҳуқуқий режим ҳам унга нисбатан
хўжалик жамиятининг бошқа аъзолари томонидан
имтиёзли сотиб олиш ҳуқуқи қоидалари қўлланишини
назарда тутади. Айрим ҳолларда, ушбу турдаги
ҳуқуқларнинг ўтиши учун юридик шахснинг ёки бошқа
иштирокчиларининг шахсий розилиги талаб этилади.
Бундан ташқари, ушбу ҳуқуқларнинг бошқаларга ўтиб
кетиши, юридик шахсларнинг таъсис ҳужжатлари
томонидан ман этилиши мумкин, аммо бу ҳолатда
улар ҳуқуқ объекти хусусиятини йўқотади.
Таъкидлаш лозимки, фақат у ёки бу муносабатда
чекланган ҳуқуқларгина бундай хусусиятга эга бўлиши
мумкин. Масалан, мутлақ ҳуқуқий муносабатлардан
фарқли равишда мажбурият ҳуқуқлари субъектлар
таркиби билан чекланган. Чекланган ашёвий ҳуқуқлар
ёки гаров ҳуқуқи сингари ҳуқуқ-объект мазмун
жиҳатидан
чекланиши
мумкин.
Ниҳоят,
бошқа
шахсларнинг ҳам шундай ҳуқуқлари мавжудлиги факти
натижасида чекланган мулк ҳуқуқидаги улушларнинг
ёки корпоратив ҳуқуқларнинг муомаласида бўлганидек
объект фақатгина ҳуқуқнинг маълум бир қисми бўлиши
мумкин.
Ҳуқуқ объекти сифатида мулкий ҳуқуқларнинг бир
неча турларини кўриб чиққандан сўнг, ушбу ҳуқуқнинг
табиати хусусидаги саволларга жавоб бериш лозим
бўлади. Мулкий ҳуқуқлар мулк ҳуқуқининг объекти
бўла оладими? Юридик адабиётларда мазкур саволга
нисбатан берилган ижобий мазмундаги жавоблар
унчалик ҳам кўп учрамайди [3; 39-c]. Аммо, уларда
келтирилган нуқтаи назарларнинг асослилиги бизнинг
наздимизда унчалик ишонарли эмас. Фикрларимизни
асослаш учун шундай бир мулк ҳуқуқини тасаввур
қилиб кўрайлик: у объект бўлган мулкий ҳуқуқдан
бирор бир жиҳати билан фарқланардими? Бизнингча,
асло фарқланмасдан, уларнинг мазмуни бир бирига
мос келарди, чунки талаб қилиш ҳуқуқи “мулкдорининг”
мақоми шу талаб бўйича кредиторнинг мақомидан ҳеч
ҳам фарқланмайди, гаров ҳуқуқининг “мулкдори” бўлиб
гаровга олувчи ҳисобланади, МЧЖ устав фондидаги
улушнинг
“мулкдори”
эса
ушбу
жамиятнинг
иштирокчиси ҳисобланади. Шундай қилиб, “ҳуқуққа
нисбатан мулк ҳуқуқи” “мулк ҳуқуқига нисбатан
ҳуқуқ”да бўлгани каби ҳеч ҳам зарурати бўлмаган
ортиқча кўпайишни келтириб чиқаради. Қанчалик
ажабланарли бўлмасин, ушбу фикрга В.А.Белов ҳам
қўшилади. Чунки унинг “ҳуқуққа бўлган ҳуқуқ”
конструкциясига
нисбатан
ёндашуви
юқорида
келтирилган фикрга тамомила қарама қаршидир [2; 18-
c]. Ушбу тадқиқотчи мулк ҳуқуқидан ташқари, объекти
мулкий ҳуқуқлар бўлиши мумкин бўлган яна бошқа бир
қанча ҳуқуқлар бўлишини ёддан кўтарган кўринади. Бу
эса ўз навбатида “ҳуқуққа бўлган ҳуқуқ” конструкцияси
зарурлигидан далолат беради. Бунда фақатгина унинг
ҳеч бир томонида мулк ҳуқуқини бўлиши мумкин
эмаслигини ёддан чиқармаслик лозим. Мулкий
ҳуқуқлар мажбуриятларнинг ёки дастлаб ашёвий ҳуқуқ
сифатида мавжуд бўлиб, кейинчалик эса, ўзларини
қўлланилишини (гаров ҳуқуқи, сервитут ҳуқуқи каби)
исботлаган бошқа ҳуқуқларнинг объектлари бўлиши
мумкин.
Ҳар бир ҳуқуқ унинг субъектига объектига нисбатан
ҳукмронлик қилиш имкониятини тақдим этади ва
Д.И.Мейернинг таъбири билан айтганда “бирор бир
ҳукмронлик эса энг тўлиғи бўлади” [8; 137-c]. Ашёвий
ҳуқуқларда эса шундай энг тўлиқ ҳуқуқ бўлиб мулк
ҳуқуқи ҳисобланади. Мулк ҳуқуқисиз бошқа ашёвий
ҳуқуқларнинг мавжудлигини ҳам тасаввур этиш қийин.
Бинобарин, мулкий ҳуқуқларга нисбатан мулк ҳуқуқини
ўрнатиб бўлмаганлиги туфайли уларга нисбатан
ашёвий-ҳуқуқий режимни қўлланилиши ҳам мумкин
эмас. Демак, ҳуқуқларни ашёлар ёки жисмсиз ашёлар
деб тан олишга бирор зарурият мавжуд эмас.
Юқорида биз томондан билдирилган фикрга қарши
мулкий ҳуқуқларни сотиш имконияти мавжудлиги
келтирилиши мумкин, чунки “савдо-сотиқ ўз объектини
ашёвий ҳуқуқнинг объекти сифатида таснифлайди” [9;
98-
c]. Агарда шундан келиб чиқадиган бўлсак, мулкий
ҳуқуқлар ҳам ашёвий ҳуқуқ объекти ҳисобланиши
зарур,
деган
фикрга
келиш
мумкин.
Айрим
муаллифлар ФК 386-моддаси 5-қисми юзасидан
“Ҳуқуқларни сотиш олди-сотдининг оддий тури
ҳисобланадиган бўлди, демак олди-сотдининг турга
хос белгиси бўлган мулк ҳуқуқига топшириш мулкий
ҳуқуқларга нисбатан ҳам татбиқ этилади” деб
таъкидлашади [3; 83-c]. Шу билан бирга, мазкур модда
кўрсатилган қуйидаги изоҳни унутмаслик лозим: ушбу
параграфда назарда тутилган қоидалар мулкий
ҳуқуқларни сотишга нисбатан қўлланади,
агар ушбу
ҳуқуқлар мазмуни ёки моҳиятидан бошқача ҳол келиб
чиқмаса.
Шу муносабат билан ушбу асос бўйича олди-
сотди шартномасига берилган таърифга ҳам тузатиш
киритиш лозим бўлади. Чунки олди-сотди шартномаси
анчадан буён ашёларни мулк ҳуқуқига топшириш
чегарасидан чиқиб кетди ва ҳақ бараварига мол-
мулкни (шу жумладан, мулкий ҳуқуқни) топшириш
ҳисобланади. Умуман олганда, мажбурият-ҳуқуқий
муносабатлар учун уларнинг объекти аҳамиятсиз
ҳисобланади. Ашёларни сотиш вақтидаги сотувчининг
мажбуриятни бажариши, албатта талаб қилиш
ҳуқуқини сотувчининг мажбуриятни бажаришидан
фарқланади. Биринчи ҳолатда у ашёни топшириши
лозим бўлса, иккинчи ҳолатда ижро цессияни амалга
оширишдан
иборат
бўлади.
Умуман
олганда,
мажбурият томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларининг
тақсимланиши аксарият ҳолларда объекти бўйича
эмас, балки муносабатлар конструкциясига қараб
фарқланади. Шундай қилиб, мазкур ҳолатда ҳам
мулкий ҳуқуқлар ашёвий ҳуқуқларнинг объекти
сифатида тан олиниши намоён бўлмайди.
Адабий ва бадиий асарларга нисбатан ҳуқуқларни
ҳимоя қилишда муаллифлик ҳуқуқи мулк ҳуқуқининг
бир тури сифатида тан олиниши натижасида
континентал ҳуқуқ тизими лексиконига “интеллектуал
мулк” атамаси кириб келиши кейинчалик турли
англашилмовчиликларни келтириб чиқарди. Академик
Х.Раҳмонқуловнинг таъкидлашича ҳам “инсоннинг
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2019
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
48
интеллектуал фаолият маҳсуллари, уларни яратиш
жараёнлари ва ўз хусусиятлари бўйича одатдаги
ашёлардан фарқ қилади. Шунинг учун улар фуқаролик
ҳуқуқий муносабатларда ўзига хос объект сифатида
қаралади” [11; 106-c]. Натижада ХIХ – ХХ асрларнинг
бошларида “истисно ҳуқуқлар” атамаси машҳур бўла
бошлади. Мазкур атама ҳам ушбу ҳуқуқлар мазмун-
моҳиятини тўлиқ ифода этмасада, лекин ўзидан
олдингиларидан
фарқли
равишда
турли
чалкашликларни бир қадар камайтиришга хизмат
қилди. Бироқ, унгача француз юриспруденцияси
маҳсули бўлган проприетар назария ўз таъсирини
кўрсатиб бўлган эди. Шундоқ ҳам мулк ҳуқуқини кенг
тушунадиган
француз
юристлари,
ҳеч
қандай
истилоҳаларсиз адабий, бадиий ёки саноат мулки
борасида фикр юритишади [13; 90-c]. Айнан шундай
таъсирнинг натижасида бошқа мамлакатларда ҳам
мутлақ ҳуқуқларни мулк ҳуқуқи сифатида қараш ўз
ифодасини топди. Бундан ташқари, ушбу атама
ҳозирги вақтгача ҳам муваффақиятли тарзда амал
қилиб келаётган бир нечта халқаро шартномаларда ўз
ифодасини топди [14]. Шу сабабли “интеллектуал
мулк” атамаси ўзининг барча юридик хатоликларига
қарамасдан,
қонун
чиқарувчининг
лексиконида
сақланиб қолди. И.А.Зенин ушбу атаманинг сақланиб
қолишини бешта шартини келтиради: технологик,
иқтисодий, психологик, юридик ва юридик-техник [5;
632-c]
. Уларни баҳоламасдан, шуни айтиб ўтиш
мумкинки,
замонавий
тадқиқотчилар
учун
“интеллектуал мулк” [15; 14-c] атамасининг шартли
эканлиги ҳамда интеллектуал фаолият натижаларига
нисбатан ашёвий-ҳуқуқий режимни татбиқ этишни
мумкин эмаслиги ўз-ўзидан аёндир.
Мутлақ ҳуқуқ объектлари уларга нисбатан бирор-
бир ҳуқуқ ўрнатилмаганда ҳам мавжуд бўлаверади.
Қолаверса, мутлақ ҳуқуқларни умуман тугатиб
бўлмайди. Ўз навбатида уларга нисбатан ўрнатилган
мулкий ҳуқуқлар эса доимо муддатли характерга эга
бўлади. Аксинча, ашёларни йўқ қилиб юбориш мумкин
ва уларга нисбатан мулк ҳуқуқи мавжуд бўлмаганда
ҳуқуқий тизим нуқтаи назари бўйича тегишли ашё
мавжуд эмас деб ҳисобланади. Бундай ёндашувнинг
таъсири
натижасида
интеллектуал
фаолият
натижалари,
уларнинг
тегишлилиги
статикасини
ифодаловчи фақат мутлақ ҳуқуқий муносабатлар
объекти
сифатида
намоён
бўлади.
Фуқаролик
муомаласида эса уларга нисбатан ўрнатилган мутлақ
ҳуқуқлар иштирок этади ва ушбу ҳуқуққа нисбатан, ҳеч
шак-шубҳасиз,
мулкий
ҳуқуқларни
муомаласига
тегишли бўлган, жумладан уларга нисбатан мулк
ҳуқуқини
ўрнатилмаслигини
белгиловчи
барча
қоидалар бирдек татбиқ этилади.
Амалдаги қонунчилигимизда ўз аксини топган яна
бир номоддий объект – ахборот ресурслари мавжуд
бўлиб, унга нисбатан ҳам ашёвий-ҳуқуқий режимни
татбиқ
этишга
ҳаракат
қилинган.
Ўзбекистон
Республикасининг “Ахборотлаштириш тўғрисида”ги
қонунининг 3-моддасида “ахборот ресурсларининг ёки
ахборот тизимларининг мулкдори” тушунчаси келтириб
ўтилган. Агар ахборот ресурслари, мазкур қонун
бўйича
ахборот
тизими
таркибидаги
электрон
шаклдаги ахборот, маълумотлар банки, маълумотлар
базаси, яъни алоҳида ҳужжат ёки ҳужжатлар тўплами
бўлса, уни зўрға ашё деб ҳисоблаш мумкин, чунки
ҳужжат моддий элтувчисида қайд қилинган маълумот
ҳисобланади. Шу боис, информацион тизимлар,
технологиялар ва уларни таъминлаш воситаларининг
ашёларга умуман алоқаси йўқдир. Бунинг устига
маълумотнинг, яъни шахслар, предметлар, фактлар,
ҳодисалар ва жараёнлар тўғрисидаги ахборотнинг ўзи
ҳам номоддийдир. Шу туфайли қонунда ахборот
ресурларига нисбатан ашёвий-ҳуқуқий терминларни
қўлланилиши мутлақо асоссиздир. Бу борада ФК бир
оз
эҳтиёткор
позицияни
эгаллаб,
98-моддада
ваколатли субъектни “ахборот эгаси” деб кўрсатади.
Бунда “ахборот эгаси”нинг ҳуқуқий ҳолати ашёни
мулкдориникидан
жиддий
тарзда
фарқланади.
Фикрларимизни исботи сифатида ахборотни рухсат
этилмаган ошкор этишгача бўлган ҳолатни тиклаш
мумкин
эмаслигини
келтириш
мумкин.
Тўғри,
ахборотдан фойдаланишни тиклаш мумкиндир, лекин
ундан фойдаланишни қўлга киритган шахсларни
хотирасидан
тегишли
маълумотларни
ўчириб
ташлашнинг ҳеч ҳам имконияти йўқ. Натижада ахборот
эгаси ҳуқуқларни ҳимоя қилишни ягона усули бўлиб
унга етказилган зарарларни қоплаш ҳисобланади.
Хулоса қиладиган бўлсак, ахборотга нисбатан ашёвий
ҳуқуқий режимни қўллаш ўрнига, уларни юридик
табиатига мос келувчи янги ҳуқуқий механизмларни
яратиш ва шулар воситасида уларни муомаласини
тартибга солиш ва ҳимоя қилиш лозимдир.
Демак, юқорида амалга оширилган таҳлиллар
натижасида номоддий объектларга нисбатан эгалик
қилишни имконияти мавжуд эмаслиги, уларни тугатиб
юбориш мумкин эмаслиги, ашёвий-ҳуқуқий ҳимояни
ўзига хос хусусиятга эга эканлиги уларга нисбатан
ашёвий ҳуқуқларни қўллаш зарурати мавжуд эмаслиги
ва номоддий ашёлар тушунчасига ҳам бирор-бир
эҳтиёж йўқлигидан далолат беради.
Адабиётлар рўйхати
1. Ma
ттеи У., Суханов Е.А. Основные положения
права собственности. – М.: Юристь, 1999. – 216 c.
2.
Белов В.А. Сингулярное правопреемство в обя-
зательстве. – М.: Бек, 2001. – 80 c.
3.
Брагинский М.И. Гражданский кодекс и объекты
права собственности. – 346 c.
4.
Венкштерн М. Основы вещного права // Про-
блемы гражданского и предпринимательского права
Германии. – М.: БЕК, 2001. – 278 c.
5.
Гражданские право: в 2 т. Том1: Учебник /
Отв.ред. Е.А.Суханов – М.: БЕК, 2002. - 728 c.
6.
Зинченко С.А. Юридические факты в механизме пра-
вового регулирования. –М.: Волтерс Клувер, 2007. – 436 c.
7.
Маркова М.Г. Понятие и содержание права об-
щей собственности // Проблемы гражданского и адми-
нистративного права. – Л.: ЛГУ, 1962. – С.79-82
8.
Мейер Д.И. Русское гражданское право. Класси-
ка русской цивилистики. Ч.2. –М.: Статут, 1997. – 560 c
9.
Мурзин Д.В. Ценные бумаги – бестелесные ве-
щи. – М.: Статут, 1998. – 128 c.
10.
Райхер В.К. Гражданско-правовые системы ан-
тагонистических формаций // Проблемы гражданского
и административного права. – Л.: ЛГУ, 1962. – 360 c.
11.
Рахмонқулов Х. Фуқаролик ҳуқуқи объектлари. –
Т.: ТДЮИ, 2009. – 180 б.
12.
Римское частное право / Под ред. И.Б.Новицкого и
И.С.Перетерского. – М.: Юристь, 1994. – 280 c.
13.
Саватье Р. Теория обязательств: юридический
и экономический очерк. – М.: Прогресс, 1972. – 240 c.
14.
Саноат мулкини ҳимоя қилиш бўйича Париж
конвенциси.
15.
Сергеев А.П. Интеллектуальная собственность
в Российской Федерации. – М.: Проспект, 2001. 180 c.
