Чекланган ашёвий ҳуқуқлар моҳияти ва тизими

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2012

№

1

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

14

В

.

Ё

.

Эргашев

Юридик

фанлар

номзоди

,

доцент

ЧЕКЛАНГАН

АШЁВИЙ

ҲУҚУҚЛАР

МОҲИЯТИ

ВА

ТИЗИМИ

Бозор

муносабатларига

асосланган

иқтисодий

тизимда

фуқаролик

муомаласи

иштирокчиларининг

ресурсларга

бўлган

эҳтиёжларини

фақатгина

мулк

ҳуқуқи

асосида

қондирилишининг

иқтисодий

имконияти

мавжуд

эмас

.

Шу

боисдан

мулкий

муносабатларни

ҳуқуқий

тартибга

солиш

тизимида

мол

-

мулкдан

иқтисодий

манфаатлар

йўлида

фойдаланиш

имкониятини

тақдим

этувчи

бир

қатор

институтлар

ишлаб

чиқилган

.

Шулардан

бири

–

мулкдор

бўлмаган

шахсларга

ўзгаларга

тегишли

мол

-

мулкка

эгалик

қилиш

ва

фойдаланиш

имкониятини

берувчи

чекланган

ашёвий

ҳуқуқлардир

.

Ашёвий

ҳуқуқнинг

ушбу

институти

хусусида

сўз

юритишдан

олдин

уни

номлаш

билан

боғлиқ

атамаларга

аниқлик

киритиш

талаб

этилади

.

Юридик

адабиётларда

мазкур

институтни

“

чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

”

ва

“

ўзганинг

ашёсига

бўлган

ҳуқуқлар

”

деб

номланишларни

учратиш

мумкин

.

Ўзганинг

ашёсига

бўлган

ҳуқуқлар

(

рим

ҳуқуқида

jure in re aliena)

ҳозирги

давр

нуқтаи

назаридан

унча

аниқ

тушунча

эмас

,

чунки

расман

ўзганинг

ашёсига

бўлган

ҳуқуққа

унинг

ашё

мулкдори

саналмаган

ҳар

қандай

қонуний

(

титулли

)

эгаси

эга

бўлади

.

Рим

хусусий

ҳуқуқидан

фарқли

ўлароқ

,

амалдаги

фуқаролик

қонунчилигида

(

бошқа

МДҲ

мамлакатларида

бўлгани

сингари

) “

эгалик

қилиш

”

ва

“

сақлаш

”

категориялари

ажратилмайди

,

шу

туфайли

ҳам

ўзганинг

ашёсига

бўлган

ҳуқуққа

буюртмачининг

топшириғига

кўра

унинг

материалидан

бирор

-

бир

ашёни

тайёрлаб

берувчи

пудратчи

ҳам

,

юк

ташувчи

ҳам

,

ашёни

сақлаб

берувчи

ҳам

,

ишончли

бошқарувчи

ҳам

эга

бўлади

.

Айни

пайтда

кўрсатилган

шахсларнинг

барчаси

ашёнинг

титулли

эгалари

сифатида

ўз

эгалик

қилиш

ҳуқуқини

ашёвий

-

ҳуқуқий

даъволар

ёрдамида

ҳимоя

қилиш

ҳуқуқига

эга

бўлади

(

ФКнинг

232-

моддаси

).

Бироқ

ушбу

асосда

санаб

ўтилган

шахсларни

ашёвий

ҳуқуқ

субъектлари

деб

эълон

қилиш

мумкин

бўлмаса

керак

.

Ахир

бу

ҳолда

объекти

ашё

бўлган

ҳар

қандай

субъектив

фуқаролик

ҳуқуқи

ашёвий

ҳуқуққа

айланади

ва

бунинг

натижасида

фуқаролик

ҳуқуқларини

ашёвий

ҳуқуқ

ва

мажбурият

ҳуқуқига

ажратишнинг

ўзи

ҳар

қандай

маънони

йўқотади

.

Шу

боис

биз

Е

.

А

.

Сухановнинг

қуйидаги

фикрига

қўшиламиз

: “

Чалкашлик

келиб

чиқмаслиги

учун

...

бизга

герман

цивилистикасидан

кириб

келган

аниқроқ

атама

– “

чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

”

атамасидан

фойдаланиш

мақсадга

мувофиқдир

”

1

.

Собиқ

иттифоқ

даврида

қонунчиликда

чекланган

ашёвий

ҳуқуқларга

тегишли

бўлган

меъёрлар

ҳеч

қандай

тарзда

изоҳланмаган

эди

. 1922

йилдаги

РСФСР

ГК

ашёвий

ҳуқуқларни

тартибга

солувчи

махсус

бўлим

бўлган

(52-105

моддалар

),

унга

мулк

ҳуқуқи

билан

бир

қаторда

иморат

солиш

ҳуқуқи

ва

гаров

ҳуқуқи

киритилган

эди

.

Кейинроқ

,

иқтисодиёт

давлатлаштирилганидан

ва

хусусий

мулк

инкор

этилишидан

сўнг

,

ушбу

институтлар

амалда

деярли

1

Суханов

Е

.

А

.

Понятие

и

виды

ограниченных

вещных

прав

//

Гражданское

право

–

частное

право

/

Отв

.

ред

.

В

.

С

.

Ем

. –

М

.,

2008. – 216–217-

б

.

қўлланилмай

қолди

.

Узоқ

вақтдан

бери

юридик

унутилишидан

сўнг

ўзганинг

кўчмас

мулкидан

чекланган

фойдаланиш

ҳуқуқининг

қайта

тикланиши

фақатгина

ҳозирги

замон

босқичида

амалга

оширилди

ва

биринчи

навбатда

амалдаги

ФК

қабул

қилиш

билан

боғлиқдир

.

Чекланган

ашёвий

ҳуқуқларга

ашёвий

ҳуқуқларнинг

умумий

(

мулк

ҳуқуқи

билан

)

белгиларининг

барчаси

хос

бўлишига

қарамасдан

,

айни

пайтда

улар

ўз

хусусиятларига

ҳам

эга

2

.

Бундай

ҳуқуқлар

ҳам

,

мулк

ҳуқуқи

билан

турдош

ашёвий

ҳуқуқлар

сифатида

,

ваколатли

шахсларга

ўзганинг

ашёси

устидан

(

бўйнида

мажбурият

бўлган

бошқа

шахснинг

хулқ

-

атвори

устидан

эмас

)

ҳукмронликни

бевосита

,

бироқ

чекланган

тарзда

амалга

ошириш

имкониятини

беради

.

Уларнинг

мазмуни

ҳар

доим

мулк

ҳуқуқига

қараганда

торроқ

ва

чекланган

бўлади

.

Мазмунига

кўра

улар

мулкдор

ваколатларига

доир

чеклашларни

ўзида

ифодалайди

ва

одатда

унинг

ўз

ашёсидан

мустақил

ва

эркин

фойдаланиш

имкониятидан

(

ваколатидан

)

у

ёки

бу

жиҳатдан

маҳрум

қилади

.

Бундай

ҳуқуқлар

мавжуд

бўлганда

мулк

ҳуқуқи

ҳажман

“

кичраяди

”,

баъзан

сезиларли

даражада

камайиши

ҳам

мумкин

.

Айрим

ҳолларда

(

масалан

,

ашёга

классик

узуфрукт

белгиланганда

)

мулкдорда

фақат

“

ашё

устидан

умумий

ҳукмронлик

”, “

қуруқ

ҳуқуқ

”

(nudum ius)

сақланиб

қолиши

мумкин

3

.

Бироқ

,

чекланган

ашёвий

ҳуқуқ

бекор

бўлгани

заҳоти

,

мулк

ҳуқуқи

мулкдорнинг

бирор

-

бир

қўшимча

ҳаракатларисиз

ўз

-

ўзидан

тўла

ҳажмда

тикланади

(

мулк

ҳуқуқининг

“

эластиклик

”

ёки

“

эгилувчанлик

”

хусусияти

).

Бошқа

томондан

,

ашёга

бўлган

мулк

ҳуқуқининг

бекор

бўлиши

(

масалан

,

у

нобуд

бўлган

ёки

муомаладан

чиқарилган

ҳолда

)

унга

белгиланган

барча

чекланган

ашёвий

ҳуқуқларнинг

ҳам

ўз

-

ўзидан

бекор

бўлишига

олиб

келиши

лозим

.

Шу

туфайли

ҳам

асосий

ашёвий

ҳуқуқ

сифатида

мулк

ҳуқуқига

ашёвий

ҳуқуқларнинг

тобелиги

мазкур

ҳуқуқларнинг

бошқа

бир

муҳим

жиҳати

ҳисобланади

4

.

Чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

“

мустақил

”

ҳолда

,

яъни

мулк

ҳуқуқисиз

мавжуд

бўлиши

мумкин

эмас

.

Айни

шу

сабабли

хўжасиз

ашёга

бирор

-

бир

чекланган

ашёвий

ҳуқуқни

белгилаш

,

шу

жумладан

хўжасиз

ашёнинг

ҳақиқий

эгасида

бундай

ҳуқуқ

борлигини

тан

олиш

мумкин

эмас

.

Чекланган

ашёвий

ҳуқуқларнинг

объекти

бўлиб

,

одатда

,

ҳар

доим

кўчмас

мулк

ҳисобланади

.

Чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

фақатгина

муайян

мақсадларда

объектдан

фойдаланиш

имкониятини

берадилар

.

Чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

маълум

ашёдан

узоқ

вақт

давомида

фойдаланиш

,

бошқа

шахсга

ашёга

мулк

ҳуқуқи

ўтиш

сабабли

уларда

пайдо

бўлиши

мумкин

2

Бу

ҳақда

батафсилроқ

қаранг

:

Корнилова

Н

.

В

.

Виды

ограни

-

ченных

вещных

прав

//

Экономическое

правосудие

на

Даль

-

нем

Востоке

России

. 2008.

№

1. –

С

. 104–115.;

Гришин

А

.

А

.

Специфика

правовой

природы

ограниченных

вещных

прав

на

землю

//

Адвокат

. – 2008.

№

6. –

С

. 14–17.;

Ахмадгазизов

И

.

С

.

Проблемы

правового

регулирования

ограниченных

вещных

прав

на

землю

//

Правовые

вопросы

недвижимости

. – 2008. –

№

1. –

С

.28–30.

3

Масалан

,

қаранг

:

Хвостов

В

.

М

.

Система

римского

права

. –

С

. 225-

б

.;

Покровский

И

.

А

.

Основные

проблемы

гражданского

права

. –

С

. 210.

4

Қаранг

:

Зинченко

С

.

А

.

Собственность

и

производные

вещ

-

ные

права

:

теория

и

практика

. –

Ростов

-

на

-

Дону

, 2003.

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2012

№

1

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

15

бўлган

салбий

оқибатлардан

ўз

хавфсизлигини

таъминлаш

мақсадини

кўзлаган

шахсларнинг

мулкий

манфаатларига

хизмат

қиладилар

.

Чекланган

ашёвий

ҳуқуқларнинг

умумэътироф

этилган

хусусияти

шундаки

,

улар

чекланган

ашёвий

ҳуқуқ

белгиланган

ашёнинг

мулкдори

ўзгарган

ҳолда

ҳам

сақланиб

қолади

.

Одатда

“

эргашиш

ҳуқуқи

”

сифатида

тавсифланувчи

айни

шу

ҳолат

ашёвий

ҳуқуқнинг

юридик

жиҳатдан

“

мустаҳкамлиги

”

гини

таъминлайди

.

Ваҳоланки

,

мажбурият

(

шартнома

)

ҳуқуқининг

субъекти

умумий

қоидага

биноан

ўзганинг

ашёсидан

фойдаланишда

давом

этиш

шартлари

тўғрисида

янги

мулкдор

билан

келишиши

талаб

этилади

.

Ўзбекистон

Республикаси

фуқаролик

ҳуқуқида

бу

классик

қоида

,

афсуски

,

охиригача

изчил

ўрнатилмаган

:

қонун

чиқарувчи

шўро

даврида

“

эргашиш

ҳуқуқи

”

ни

ўзига

кучсиз

тараф

бўлиб

туюлган

ашёни

ижарага

олувчига

берган

(1963

йилги

ЎзССР

ФКнинг

288-

моддаси

)

1

.

Мазкур

қоида

амалдаги

қонунчиликда

ҳам

сақлаб

қолинган

(

ФК

549-

моддасининг

1-

қисми

).

Табиийки

,

бундай

вазият

ижарага

олувчининг

манфаатларига

ҳатто

у

кўрган

зарар

тўлиқ

қопланган

ҳолда

ҳам

дахл

этиши

мумкин

.

Шу

туфайли

ҳам

“

юридик

мантиқ

ва

ижарага

олувчиларнинг

манфаатлари

ўртасидаги

кураш

деярли

барча

қонунчиликларда

акс

этади

,

улар

одатда

бу

масалани

ечишга

қийналадилар

”

2

.

Бизнинг

назаримизда

,

эргашиш

ҳуқуқи

ўз

-

ўзича

мулкий

ҳуқуқни

чекланган

ашёвий

ҳуқуқ

сифатида

тавсифлаш

имконини

берувчи

асосий

белги

бўлиб

хизмат

қила

олмайди

,

чунки

бунинг

учун

юқорида

кўрсатилган

белгилар

мажмуи

тўлиқ

мавжуд

бўлиши

лозим

.

Айни

пайтда

ижарага

олувчи

ҳуқуқларининг

эргашиш

ҳуқуқи

сифатидаги

ашёвий

-

ҳуқуқий

элементи

(

шунингдек

уларнинг

мутлақ

ҳуқуқий

ҳимояси

)

миллий

фуқаролик

ҳуқуқининг

хусусиятларидан

бири

ҳисобланади

,

деб

айтиш

мумкин

.

Бунда

ашёвий

ҳуқуқ

белгилари

нуқтаи

назаридан

,

ижарага

олувчининг

ҳуқуқлари

фуқаролик

қонунчилигида

ҳам

барибир

ашёвий

ҳуқуқлар

сифатида

эмас

,

балки

мажбурият

ҳуқуқлари

сифатида

эътироф

этилади

.

Ниҳоят

,

чекланган

ашёвий

ҳуқуқнинг

юқорида

келтирилган

белгилари

ўзини

изчил

амалга

ошириш

учун

яна

бир

муҳим

қоида

–

чекланган

ашёвий

ҳуқуқларни

расмий

рўйхатга

олишни

талаб

қилади

.

Учинчи

шахслар

танишишлари

учун

имконият

яратишга

қаратилган

бундай

қайд

этиш

зарурияти

очиқлик

принципи

деган

ном

олган

.

Бу

принцип

кўчмас

мулк

учун

чекланган

ашёвий

ҳуқуқларни

кўчмас

мулкка

бўлган

ҳуқуқлар

ва

улар

билан

тузилган

битимлар

давлат

реестрида

(

МДҲ

мамлакатлари

)

ёки

ерлар

китобида

(

Германия

,

Австрия

)

мажбурий

рўйхатга

олиш

тарзида

амалга

оширилади

.

Е

.

А

.

Суханов

фикрига

кўра

,

давлат

реестрида

расмий

қайд

этиш

зарурияти

чекланган

ашёвий

ҳуқуқнинг

белгиларидан

1

Қаранг

:

Агарков

М

.

М

.

Обязательство

по

советскому

гражданскому

праву

//

Избранные

труды

по

гражданскому

праву

. –

М

.:

Статут

, 2002. –

С

. 203–204.

2

Шершеневич

Г

.

Ф

.

Учебник

русского

гражданского

права

. –

С

.156.

бири

ҳисобланади

3

.

Бироқ

,

бизнинг

назаримизда

,

чекланган

ашёвий

ҳуқуқни

давлат

рўйхатидан

ўтказиш

зарурияти

мажбурият

сифатида

фақат

ўзганинг

кўчмас

мулкига

бўлган

ҳуқуқларга

нисбатан

вужудга

келади

ва

ашёвий

ҳуқуқнинг

муҳим

хусусияти

эмас

,

балки

субъектив

ҳуқуқнинг

ашёвий

ҳуқуққа

мансублиги

маҳсули

ҳисобланади

.

Санаб

ўтилган

белгилар

таҳлили

қуйидаги

хулосаларга

келиш

имконини

беради

:

чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

,

биринчидан

,

ўзганинг

мулкига

бўлган

ҳуқуқлар

сифатида

,

мулк

ҳуқуқидан

келиб

чиққанлик

ва

унга

тобелик

билан

тавсифланади

;

иккинчидан

,

мулкка

белгиланган

ашёвий

мажбуриятлар

сифатида

мол

-

мулкка

эргашиш

ҳуқуқини

ўз

ичига

олади

;

учинчидан

,

қонунда

айрим

ҳуқуқларнинг

турларига

кўра

ҳам

,

мазмунига

кўра

ҳам

аниқ

ва

тўлиқ

белгилаб

қўйилган

.

Шундай

қилиб

,

чекланган

ашёвий

ҳуқуқ

ашёвий

ҳуқуқлар

тизимининг

таркибий

элементи

сифатида

мулк

ҳуқуқидан

,

қонунда

назарда

тутилган

ҳолларда

эса

–

мулкдорнинг

эркидан

келиб

чиқувчи

,

хўжалик

фаолиятида

ўзганинг

ашёлари

устидан

бевосита

ҳукмронликни

ўз

ихтиёридаги

кўчмас

мулк

объектларидан

самарали

фойдаланиш

учун

зарур

ва

етарли

бўлган

ҳажмда

кафолатловчи

ашёвий

-

ҳуқуқий

тусдаги

хулқ

-

атвор

мутлақ

қоидаларининг

ўзаро

боғланган

мажмуидир

.

Чекланган

ашёвий

ҳуқуқ

мазмунини

мазкур

ҳуқуқ

субъектининг

(

ҳуқуқ

эгасининг

)

ўзганинг

мол

-

мулкига

нисбатан

ҳуқуқлари

ва

бурчлари

ташкил

этади

.

Чекланган

ашёвий

ҳуқуқнинг

мазмуни

мазкур

ҳуқуқ

мавжуд

бўлган

иқтисодий

,

сиёсий

ва

ҳуқуқий

шароитлар

билан

белгиланади

,

бинобарин

у

ўзгаришсиз

қолиши

мумкин

эмас

.

Чекланган

ашёвий

ҳуқуқларни

тизимли

ёндашув

нуқтаи

назаридан

таснифлашга

киришишдан

олдин

тизим

тушунчаси

ва

тизимлиликнинг

хусусиятлари

ҳақидаги

фалсафий

ва

умумназарий

тасаввурларга

қисқача

тўхталиб

ўтсак

,

ўринли

бўлади

деб

ўйлаймиз

.

Фалсафий

адабиётларда

тизим

тушунчаси

ўзаро

боғланган

элементларнинг

яхлит

тўплами

сифатида

таърифланади

.

Бинобарин

,

у

ёки

бу

объектни

тизим

сифатида

ўрганиш

,

биринчидан

,

таҳлил

бирликлари

сифатида

қаралувчи

элементлар

тўплами

мавжудлигини

;

иккинчидан

,

бу

элементларнинг

ўзаро

боғланганлигини

ва

тизимнинг

яхлитлигини

таъминловчи

тизим

ҳосил

қилувчи

алоқалар

мавжудлигини

;

учинчидан

,

тизим

таркибий

тузилишининг

иерархиявийлигини

назарда

тутади

4

.

Ҳар

қандай

фан

ўз

ривожланиш

жараёнининг

муайян

босқичида

тўпланган

билимларни

тизимлаштириш

заруриятини

ҳис

этади

. “

Билимнинг

тизимлилиги

,

яъни

у

муайян

қоидаларга

мувофиқ

аниқ

ташкил

этилганлиги

ҳар

доим

фаннинг

муҳим

белгиси

ҳисобланади

”

5

.

Билимларни

тизимли

принципларга

мувофиқ

ташкил

этиш

атроф

борлиқнинг

объектив

моҳиятини

теран

англаб

етишга

кўмаклашади

.

Тўғри

тузилган

тизим

ўз

таркибий

элементлари

ўртасидаги

энг

муҳим

ўхшашликлар

ва

фарқларни

намоён

этади

ва

бунинг

самараси

ўлароқ

,

бизнинг

ўзимизни

қуршаган

дунё

ҳақидаги

тасаввурларимиз

унинг

асл

3

Суханов

Е

.

А

.

Понятие

и

виды

ограниченных

вещных

прав

//

Гражданское

право

–

частное

право

/

Отв

.

ред

.

В

.

С

.

Ем

. –

С

.

220.

4

Қаранг

:

Философская

энциклопедия

.

Т

. 5 /

Гл

.

ред

.

Ф

.

В

.

Константинова

. –

М

.:

Наука

, 1970. – 19-

б

.

5

Ўша

ерда

. – 18-

б

.

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2012

№

1

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

16

мазмуни

билан

кўпроқ

даражада

мувофиқ

келишига

имконият

яратади

.

Ҳуқуқнинг

тизимлилиги

белгилари

ҳақидаги

энг

аниқ

тасаввурни

Д

.

А

.

Керимов

яратган

:

1.

Тизимли

ҳуқуқий

яхлитлик

бир

-

бири

билан

бириккан

,

объектив

хусусиятга

эга

бўлган

ҳолатдаги

қисмларнинг

зарурий

бирикмасини

ўзида

ифодалайди

.

Агар

бундай

ҳолат

мавжуд

бўлмаса

,

яхлитлик

фақат

тўплам

хусусиятига

эга

бўлади

ёки

амалда

умуман

мавжуд

бўлмайди

.

2.

Тизимли

ҳуқуқий

яхлитликнинг

қисмлари

уларнинг

хоссалари

ва

алоқаларининг

субстанционал

хусусиятларини

тавсифловчи

муайян

асосларга

кўра

бир

-

бири

билан

бирикади

.

Акс

ҳолда

тизимли

қисмларнинг

бирикуви

тизимли

табиатга

эга

бўлмайди

.

3.

Тизимли

ҳуқуқий

яхлитлик

ўз

қисмларининг

таркибий

тартибга

солинганлиги

натижасида

ягоналикни

ҳосил

қилади

.

Ушбу

омил

яхлитлик

қисмларининг

функционал

боғланишлари

ва

ўзаро

алоқаларини

белгилайди

.

Бусиз

тизим

ҳаракат

қила

олмайди

,

бинобарин

,

тизимнинг

ўзи

ҳам

мавжуд

бўлмайди

.

4.

Муайян

ҳуқуқий

қисмларнинг

таркибий

тартибга

солинган

яхлитликка

маълум

белгиларга

кўра

объектив

бирикуви

тизимли

ҳуқуқий

яхлитликда

нисбатан

мустақиллик

хусусиятлари

мавжудлигини

белгилайди

.

Бу

шунда

ифодаланадики

,

биринчидан

,

унинг

хусусиятлари

тизим

ҳосил

қилувчи

қисмларнинг

хусусиятлари

билан

боғлиқ

бўлмайди

;

иккинчидан

,

у

ўз

таркибий

қисмларини

сезиларли

даражада

ўзгартириш

ва

ўз

яхлитлиги

доирасида

янги

қисмларни

яратиш

қобилиятига

эгадир

;

учинчидан

,

у

бошқа

,

янада

улканроқ

тизимнинг

қисми

ёки

кичик

тизими

сифатида

амал

қилиши

мумкин

;

тўртинчидан

,

у

ташқи

муҳит

билан

узвий

боғлиқ

,

унинг

таъсирини

ҳис

этади

ва

ўзи

ҳам

унга

таъсир

кўрсатади

.

Нисбатан

мустақилликнинг

йўқлиги

ҳуқуқий

яхлитликни

тизимлиликдан

маҳрум

қилади

.

5.

Тизимли

тартибга

солинганлик

тизимли

ҳуқуқий

яхлитликка

нисбатан

барқарор

тус

беради

.

Тизимли

ҳуқуқий

яхлитлик

қисмлари

ва

уларнинг

алоқалари

хусусиятларини

ўзгартиришга

фақат

шу

барқарорлик

доирасида

йўл

қўйилади

.

Агар

бу

ўзгаришлар

унинг

минимал

ёки

максимал

“

бўсағалари

”

чегарасидан

четга

чиқса

,

тизим

бузилади

.

6.

Тизимли

ҳуқуқий

яхлитликнинг

нисбатан

мустақиллиги

тизим

фаолиятининг

нисбатан

мустақиллигини

белгилайди

.

Ушбу

мустақиллик

даражаси

мазкур

тизимнинг

даражаси

билан

белгиланади

.

Бироқ

фаолиятда

мустақилликнинг

йўқлиги

яхлитликни

тизимлиликдан

маҳрум

этади

1

.

Айни

пайтда

Д

.

А

.

Керимов

тизим

тушунчаси

ва

яхлитлик

,

умумийлик

фалсафий

тушунчаси

ўртасидаги

муҳим

фарқларни

қайд

этади

.

Тизим

–

яхлитлик

,

умумийлик

тушунчаларига

қараганда

кенгроқ

,

бойроқ

,

универсалроқ

,

функционалроқ

тушунча

.

Яхлитлик

,

тартибга

солинганлик

тизимга

ичдан

хос

бўлган

хусусиятлардир

: “

биринчидан

,

ҳар

қандай

яхлитлик

тизим

бўлавермайди

,

бироқ

ҳар

қандай

тизим

яхлитдир

.

Яхлитликсиз

тизим

мавжуд

бўлмайди

,

у

тизимга

ягоналик

хусусиятини

бахш

этади

;

иккинчидан

,

ҳар

қандай

структура

тизимли

эмас

,

бироқ

ҳар

қандай

тизим

муайян

структурадан

таркиб

топади

.

1

Қаранг

:

Керимов

Д

.

А

.

Методология

права

(

предмет

,

функции

,

проблемы

философии

права

). –

М

.:

Норма

, 2000. –

С

. 251-253.

Структурасиз

тизим

мавжуд

эмас

;

учинчидан

,

худди

шу

гапни

функциялар

тўғрисида

ҳам

айтиш

мумкин

.

Ҳар

қандай

фаолият

ҳам

тизимли

эмас

,

бироқ

ҳар

қандай

тизим

фаоллик

билан

тавсифланади

.

Фаоллик

хусусияти

бўлмаса

,

тизим

ҳам

бўлмайди

.

Айни

шу

хусусият

тизимнинг

қизғин

ривожланишини

белгилайди

”

2

.

Ашёвий

ҳуқуқларнинг

умумий

таснифини

яратишга

ҳам

тизимлилик

нуқтаи

назаридан

ёндашиш

мақсадга

мувофиқдир

.

Бу

чекланган

ашёвий

ҳуқуқларнинг

ҳар

бир

турини

ягона

ва

яхлит

тизимнинг

қисмлари

сифатида

(

унда

ашёвий

ҳуқуқларнинг

ушбу

тоифасига

хос

бўлган

тизим

ҳосил

қилувчи

белгилар

бор

-

йўқлиги

нуқтаи

назаридан

)

аниқлашни

,

шунингдек

уларни

нисбатан

мустақил

тизимли

яхлитликка

бирлаштиришни

назарда

тутади

.

Энг

аввало

шундан

келиб

чиқиш

лозимки

,

ҳар

қандай

ҳуқуқий

тизим

каби

,

чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

тизими

ҳам

объектив

мавжуд

ва

вазифа

уни

англаб

етишдан

иборат

3

.

Ҳуқуқ

тизимини

англаб

етиш

турли

ҳуқуқий

шаклларнинг

ижтимоий

ривожланиш

жараёнининг

объектив

омиллари

,

иқтисодий

муносабатларнинг

объектив

мавжуд

тизими

билан

қай

даражада

белгиланганлигини

ўрганишни

назарда

тутади

4

.

Шундай

қилиб

,

чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

тизими

деганда

қисмларнинг

муҳим

асосларга

кўра

зарурий

,

мақсадга

мувофиқ

,

таркибий

жиҳатдан

тартибга

солинган

,

нисбатан

мустақил

бирикмасини

(

ҳуқуқий

яхлитликни

)

тушуниш

лозим

.

Ушбу

бирикма

объектив

ва

ҳуқуқий

воқеликнинг

ўзганинг

ашёсидан

фойдаланиш

субъектив

ҳуқуқлари

сифатида

амал

қилувчи

ҳодисалари

ва

предметларининг

юридик

аҳамиятга

молик

белгилари

,

хоссалари

ва

хусусиятларининг

умумий

тўпламини

ўзида

ифодалайди

.

Чекланган

ашёвий

ҳуқуқларни

тизимлилик

нуқтаи

назаридан

ўрганиш

қуйидаги

вазифаларни

ҳал

қилишга

кўмаклашади

.

Биринчидан

,

тизимли

ёндашув

ҳуқуқ

ижодкорлиги

мақсадига

эришиш

–

самарали

қонунчиликни

яратишга

хизмат

қилади

.

Ҳуқуқий

тартибга

солишнинг

самарадорлиги

ҳуқуқий

муносабатнинг

муайян

ҳуқуқий

тартибга

солиш

зарурлигини

аниқлаш

имконини

берувчи

белгилари

қай

даражада

тўғри

аниқланганига

ва

улар

ҳуқуқ

нормаларида

қай

даражада

аниқ

акс

эттирилганига

бевосита

боғлиқ

.

Бунда

тизим

ҳосил

қилувчи

белгиларнинг

ҳар

бири

икки

функцияни

бажаради

.

Бир

томондан

,

у

турли

даражада

ҳуқуқий

тартибга

солишни

талаб

қилувчи

чекланган

ашёвий

ҳуқуқларни

турли

гуруҳларга

ажратиш

имконини

беради

.

Бошқа

томондан

,

у

умумий

белгиси

мавжудлиги

туфайли

бирхиллаштирилган

тартибга

солиш

қўлланилиши

лозим

бўлган

чекланган

ашёвий

ҳуқуқларни

бир

гуруҳда

бирлаштириш

учун

имконият

яратади

.

Шундай

қилиб

,

чекланган

ашёвий

ҳуқуқларнинг

илмий

асосланган

тизими

энг

аввало

у

ёки

бу

ашёвий

-

ҳуқуқий

муносабатларнинг

хусусиятини

аниқлаш

ва

2

Ўша

ерда

. – 258–259-

б

.

3

Қаранг

:

Толстой

Ю

.

К

.

О

теоретических

основах

кодификации

гражданского

законодательства

//

Правоведение

. – 1957. –

№

1.

4

Қаранг

:

Яковлев

В

.

Ф

.

Гражданско

-

правовой

метод

регулирования

общественных

отношений

. –

Свердловск

,

1972. –

С

. 14.

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2012

№

1

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

17

тартибга

солинаётган

муносабатлар

билан

мувофиқ

бўлган

ҳуқуқий

тартибга

солишни

яратиш

учун

зарур

.

Чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

тизимини

шакллантиришнинг

ҳуқуқ

ижодкорлигига

доир

аҳамияти

қонун

ҳужжатларини

лозим

даражада

кодекслаштириш

учун

замин

яратишда

ҳам

ифодаланади

.

Илмий

асосланган

ҳуқуқ

тизими

асосида

яратилган

кодекслаштириш

ҳуқуқий

тартибга

солишни

тежаш

билан

бир

вақтда

,

тартибга

солишнинг

зарурий

яхлитлигига

эришиш

имконини

беради

.

Ҳуқуқий

материални

ўрганишда

тизимли

ёндашув

“

тизим

ҳар

бир

элементининг

(

ҳар

бир

норманинг

)

амал

қилиш

чегарасини

ҳамда

тизим

элементларининг

(

айрим

нормаларнинг

)

ўзаро

алоқаси

ва

ўзаро

боғлиқлик

даражасини

белгилайди

.

Айнан

шундай

тизимлаштириш

ушбу

атаманинг

том

маъносидаги

кодекслаштириш

ҳисобланади

...”

1

.

Иккинчидан

,

қонунчилик

у

амалда

тўғри

қўлланилган

ҳолдагина

самаралидир

.

Чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

тизимини

яратиш

ҳар

доим

ҳуқуқни

қўллаш

вазифасини

ҳал

қилишни

назарда

тутади

.

Ҳуқуқни

қўллаш

қонуннинг

руҳи

ва

сўзи

билан

мувофиқ

келиши

лозим

.

Ҳуқуқ

нормалари

улар

қайси

ҳуқуқий

муносабатларни

тартибга

солиш

учун

мўлжалланган

бўлса

,

шу

ҳуқуқий

муносабатларга

нисбатан

қўлланилиши

даркор

.

Бу

ҳуқуқни

қўллаш

жараёнида

чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

тизими

ҳақидаги

тасаввурлар

қонунда

амалда

мавжуд

бўлган

тизим

билан

тўла

мувофиқ

келиши

лозимлигини

англатади

.

Ҳуқуқни

қўллаш

фаолиятида

ҳуқуқий

муносабатларни

тавсифлаш

мезонлари

қонун

чиқарувчи

ҳуқуқий

нормаларни

яратиш

пайтида

асос

сифатида

олган

тизимли

белгилар

билан

аниқ

ва

тўла

мувофиқ

келиши

лозим

.

Шу

туфайли

ҳам

ҳуқуқни

қўлловчининг

бош

вазифаларидан

бири

қонун

чиқарувчининг

ниятига

кўра

қайси

ҳуқуқий

муносабатлар

муайян

ҳуқуқий

нормалар

билан

тартибга

солиниши

лозимлигини

аниқлаш

ва

мазкур

ҳуқуқий

муносабатларни

ажратишнинг

қонун

йўли

билан

белгиланган

мезон

билан

аниқ

ва

тўла

мувофиқ

бўлган

,

амалий

жиҳатдан

қулай

мезонини

яратишдан

иборатдир

.

Ниҳоят

,

чекланган

ашёвий

ҳуқуқларни

тизимлилик

нуқтаи

назаридан

ўрганиш

ҳуқуқ

ижодкорлиги

вазифаларини

ҳал

қилишга

кўмаклашади

,

чунки

айнан

чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

тизимини

комплекс

ўрганиш

натижасида

амалда

мавжуд

чекланган

ашёвий

ҳуқуқларни

сақлаб

қолишга

бўлган

эҳтиёж

,

шунингдек

фуқаролик

ҳуқуқий

муносабатларини

тартибга

солиш

мақсадида

янги

ҳуқуқларни

амалга

киритиш

зарурияти

аниқланади

.

Шундай

қилиб

,

чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

тизимини

комплекс

ўрганиш

қуйидаги

мақсадларда

зарур

:

1)

ҳозирги

замон

фуқаролик

ҳуқуқида

чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

тизимини

яратиш

учун

асос

бўлиб

хизмат

қиладиган

белгиларни

аниқлаш

;

2)

чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

ҳар

бир

турининг

тизимли

белгиларини

улар

ҳуқуқий

мустаҳкамлашни

талаб

қилаётган

ҳуқуқий

муносабатларнинг

муҳим

жиҳатларини

қай

даражада

акс

эттиришини

ва

тегишли

равишда

чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

тўғрисидаги

қонун

ҳужжатларини

такомиллаштириш

учун

қандай

1

Рахмилович

В

.

А

.

О

достижениях

и

просчетах

нового

Гражданского

кодекса

Российской

Федерации

//

Государство

и

право

. – 1996. –

№

4. –

С

. 120.

имкониятлар

мавжудлигини

аниқлаш

мақсадида

таҳлил

қилиш

;

3)

чекланган

ашёвий

ҳуқуқларни

тавсифловчи

белгиларни

аниқ

ва

лўнда

таърифлаш

,

улардан

амалда

фойдаланиш

юзага

келган

ашёвий

-

ҳуқуқий

муносабатларни

хатосиз

таснифлаш

ва

,

бинобарин

,

уларга

айни

шу

ҳуқуқий

муносабатларни

тартибга

солиш

учун

мўлжалланган

ҳуқуқий

нормаларни

қўллаш

имконини

беришини

таъминлаш

.

Бошқача

қилиб

айтганда

,

чекланган

ашёвий

ҳуқуқларнинг

илмий

асосланган

тизимини

яратиш

ва

у

амалда

тўғри

қўлланилишини

таъминлаш

талаб

этилади

.

Чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

тизими

турли

хил

нуқтаи

назарлардан

ўрганилиши

мумкин

.

Бинобарин

,

тизимни

шакллантириш

мезонлари

у

қайси

нуқтаи

назардан

ва

қандай

мақсадда

ўрганилиши

билан

белгиланади

.

Ашёвий

ҳуқуқларни

икки

йирик

гуруҳ

–

мулк

ҳуқуқи

ва

чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

(

мулкдор

бўлмаган

шахсларнинг

ашёвий

ҳуқуқлар

)

ига

ажратиш

умум

эътироф

этилган

.

Мазкур

тасниф

замирида

ашёвий

ҳуқуқларни

бериладиган

ваколатларнинг

кенглик

даражасига

қараб

ажратиш

ётади

.

Е

.

А

.

Сухановнинг

қайд

этишича

, “

чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

назарияси

қитъа

Европасида

сюзерен

ва

вассал

ўртасида

“

тақсимланган

”

ер

мулки

феодал

ғоясининг

ўрнини

мустаҳкам

эгаллади

”

2

.

Чекланган

ашёвий

ҳуқуқларнинг

иккиламчилиги

,

тобелигига

С

.

А

.

Зинченко

ва

В

.

В

.

Галов

ҳам

эътиборни

қаратади

(

бунда

мазкур

муаллифлар

ҳуқуқларнинг

ушбу

гуруҳини

ҳосила

ашёвий

ҳуқуқлар

деб

номлайди

)

3

.

Чекланган

ашёвий

ҳуқуқларнинг

рўйхати

ФКнинг

165-

моддасида

мустаҳкамланган

.

Мазкур

нормага

мувофиқ

мулк

ҳуқуқи

билан

бир

қаторда

хусусан

қуйидагилар

ашёвий

ҳуқуқлар

ҳисобланади

:

хўжалик

юритиш

ҳуқуқи

ва

оператив

бошқариш

ҳуқуқи

;

мерос

қилиб

қолдириладиган

ер

участкасига

умрбод

эгалик

қилиш

ҳуқуқи

;

ер

участкасига

доимий

эгалик

қилиш

ва

ундан

фойдаланиш

ҳуқуқи

;

сервитутлар

.

Мазкур

рўйхат

очиқ

хусусиятга

эга

.

Бундан

ташқари

,

ушбу

моддада

бошқа

ашёвий

ҳуқуқлар

фақат

қонун

билан

белгиланиши

мумкинлиги

белгиланмаган

.

Ҳозирги

замон

фуқаролик

қонунчилигида

чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

доирасининг

торлигига

И

.

А

.

Дроздов

ва

О

.

М

.

Козырь

ҳам

эътибор

қаратади

4

.

Юридик

адабиётларда

назарий

жиҳатдан

чекланган

ашёвий

ҳуқуқларни

тизимлаштириш

кўп

бора

амалга

оширилган

.

Бу

хусусда

К

.

П

.

Победоносцев

шундай

деб

ёзган

эди

: “

Умуман

олганда

чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

тизими

фанда

ҳам

,

фуқаролик

ҳуқуқининг

энг

янги

кодексларида

ҳам

ўзининг

мукаммал

ифодасини

топгани

йўқ

.

Бинобарин

,

ҳар

бир

бўлими

фақат

2

Суханов

Е

.

А

.

О

понятии

и

видах

вещных

прав

в

российском

гражданском

праве

//

Журнал

российского

права

. – 2006. –

№

12. –

С

. 43.;

Шу

муаллиф

.

К

понятию

вещного

права

//

Пра

-

вовые

вопросы

недвижимости

. – 2005. –

№

1. –

С

.15.

Бу

ҳақда

батафсилроқ

қаранг

:

Венедиктов

А

.

В

.

Избранные

труды

по

гражданскому

праву

.

В

2

т

.

Т

. 2. –

М

., 2004. –

С

. 116–122.

3

Қаранг

:

Зинченко

С

.

А

.

Собственность

и

производные

вещ

-

ные

права

:

теория

и

практика

. –

Ростов

-

на

-

Дону

, 2003. –

С

.

33.

4

Қаранг

:

Дроздов

И

.

А

.,

Козырь

О

.

М

.

О

вещных

правах

на

земельные

участки

и

иные

природные

объекты

(

анализ

поло

-

жений

Концепции

развития

законодательства

о

вещном

пра

-

ве

) //

Закон

. – 2009. –

№

5. –

С

. 57.

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2012

№

1

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

18

ўзигагина

хос

бўлган

предметларни

ўз

ичига

олган

аниқ

ва

тўлиқ

тизимни

кутмасак

ҳам

бўлади

”

1

.

В

.

И

.

Синайский

тўлиқ

ва

нотўлиқ

ашёвий

ҳуқуқларни

ажратган

.

Тўлиқ

ашёвий

ҳуқуқларга

у

мулк

ҳуқуқини

киритган

,

нотўлиқ

ашёвий

ҳуқуқлар

таркибини

эса

қуйидагича

белгилаган

: “

сервитутлар

,

эмфитевзис

,

суперфиций

,

гаров

ҳуқуқи

,

ашёвий

мажбуриятлар

,

ер

ости

бойликларига

бўлган

ҳуқуқлар

”

2

.

Г

.

Ф

.

Шершеневич

мулк

ҳуқуқи

билан

бир

қаторда

ашёвий

ҳуқуққа

сервитутлар

,

чинш

ҳуқуқи

,

гаров

,

эгалик

ҳуқуқини

киритган

3

.

И

.

А

.

Покровский

бундай

ҳуқуқларнинг

уч

асосий

гуруҳини

ажратган

:

1)

ўзганинг

ашёларидан

фойдаланиш

ҳуқуқлари

(

сервитутлар

,

иморат

солиш

ҳуқуқи

ва

эмфитевзис

); 2)

ўзганинг

ашёсидан

муайян

қимматликни

олиш

ҳуқуқи

(

бу

гуруҳга

у

шу

жумладан

гаров

ҳуқуқини

,

шунингдек

“

ашёвий

ҳақ

беришлар

”

ни

ёки

Германия

ва

Швейцария

ҳуқуқидаги

“Grundlasten”

ва

“Reallasten”

ни

,

яъни

ер

мулкдоридан

бирор

нарса

олишга

бўлган

ҳуқуқларни

киритган

); 3)

маълум

ашёни

эгаллашга

бўлган

ҳуқуқлар

(

улар

жумласига

олим

имтиёзли

сотиб

олиш

имтиёзли

ҳуқуқини

ва

мулк

ҳуқуқини

эгаллаш

ва

фойдаланилаётган

мол

-

мулкдан

меваларни

олиш

ҳуқуқини

назарда

тутувчи

сервитутларнинг

баъзи

бир

турларини

киритган

)

4

.

М

.

К

.

Сулейменов

,

М

.

В

.

Скрябин

Қозоғистон

фуқаролик

ҳуқуқига

татбиқан

И

.

А

.

Покровский

илгари

сурган

таснифни

қўллашни

таклиф

қилади

. “

Мулкдор

ва

бошқа

шахс

тегишли

ҳуқуқни

таъсис

этишда

кўзлайдиган

мақсад

(

манфаат

)

тегишли

мезон

сифатида

эътироф

этилиши

лозим

.

Бундай

мақсадлар

иккита

бўлиши

мумкин

:

1.

Ашёдан

унинг

фойдали

хоссаларини

олиш

мақсади

.

Бунда

мазкур

ҳуқуқлар

конструкцияси

,

биринчидан

,

ё

ўзганинг

ашёсига

бўлган

ашёвий

ҳуқуқ

эгасига

ашёга

фақат

қонунда

ёки

бу

ҳуқуқларни

таъсис

этиш

тўғрисидаги

шартномада

батафсил

баён

этилган

муайян

усулда

таъсир

кўрсатиш

имкониятини

бериш

орқали

унинг

эркинлигини

сезиларли

даражада

чеклаши

(

ашёдан

чекланган

тарзда

фойдаланиш

ҳуқуқлари

–

сервитут

типидаги

ҳуқуқлар

),

ё

,

иккинчидан

,

ҳуқуқ

эгасига

ўзганинг

ашёсидан

фойдаланиш

борасида

анча

кенг

имкониятлар

бериши

мумкин

.

Ушбу

гуруҳ

ашёвий

ҳуқуқларининг

умумий

номи

“

фойдаланиш

ашёвий

ҳуқуқлари

”

бўлади

.

2.

Ваколатли

шахснинг

ашё

айирбошлаш

қиймати

(

қиммати

)

билан

боғлиқ

бўлган

мақсади

(

манфаати

).

Бу

гуруҳни

гаров

ҳуқуқлари

(

ипотека

ва

закалат

),

ушлаб

қолиш

ҳуқуқи

ташкил

этади

ва

уларни

таъминловчи

ҳуқуқлар

деган

умумий

ном

остига

бирлаштириш

мумкин

”

5

.

Ўз

ҳуқуқий

тизимига

кўра

МДҲ

мамлакатларига

айниқса

яқин

турувчи

Германия

қонунчилигида

мустаҳкамланган

чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

тизими

алоҳида

диққатга

сазовордир

.

1

Победоносцев

К

.

П

.

Курс

гражданского

права

.

Ч

. 1.

Вотчин

-

ные

права

. –

М

.:

Статут

, 2002. –

С

.193.

2

Синайский

В

.

И

.

Русское

гражданское

право

. –

С

. 208.

3

Қаранг

:

Шершеневич

Г

.

Ф

.

Учебник

русского

гражданского

права

. –

С

. 142.

4

Қаранг

:

Покровский

И

.

А

.

Основные

проблемы

гражданского

права

. –

С

. 207–208.

5

Сулейменов

М

.

К

.,

Скрябин

С

.

В

.

Вещные

права

на

чужую

вещь

//

Вещные

права

:

система

,

содержание

,

приобретение

:

Сб

.

науч

.

тр

.

В

честь

проф

.

Б

.

Л

.

Хаскельберга

/

Под

ред

.

Д

.

О

.

Тузова

. –

М

.:

Статут

, 2008. –

С

. 92–93.

Германиянинг

ҳозирги

замон

фуқаролик

қонунчилигида

ҳам

чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

одатда

уч

гуруҳга

ажратилади

:

1)

ўзганинг

ашёсидан

фойдаланиш

ҳуқуқлари

(Nutzungsrechte);

улар

мазкур

ашёни

бошқа

шахсга

бериш

имкониятини

истисно

этади

(

сервитутлар

,

узуфрукт

,

иморат

солиш

ҳуқуқи

);

2)

ўзганинг

ашёсини

“

реализация

қилиш

ҳуқуқлари

”

(Verwertungsrechte);

улар

мулкдор

муайян

суммани

тўламаган

тақдирда

ашёни

унинг

розилигисиз

бошқа

шахсга

бериш

имконияти

билан

боғлиқ

(

гаров

ва

“

ашёвий

мажбуриятлар

” – Reallasten); 3)

ўзганинг

ашёсини

эгаллаш

ҳуқуқлари

(Erwerbsrechte);

улар

сотиб

олиш

имтиёзли

ҳуқуқини

,

тегишли

сервитутлардан

фойдаланиш

натижасида

баъзи

бир

меваларни

“

ўзлаштириш

ҳуқуқи

”

ни

ва

ерлар

китобида

“

дастлабки

тарзда

қайд

этиш

”

йўли

билан

расмийлаштирилган

ер

участкасининг

эгасига

“

талаб

қўйиш

ҳуқуқи

” (

ГФТ

883-§)

6

.

Чет

эл

қонунчилигида

чекланган

ашёвий

ҳуқуқлар

тизимига

одатда

сервитутлар

,

узуфрукт

ва

гаров

киритилган

.

Бундан

ташқари

,

ашёвий

ҳуқуқларнинг

айрим

бошқа

турлари

ҳам

маълум

.

Масалан

,

Швейцария

,

Италия

,

Нидерландия

ҳуқуқида

иморат

солиш

ашёвий

ҳуқуқи

(

у

айрим

мамлакатларда

суперфиций

деб

аталади

) –

ўзганинг

ер

участкасида

бино

қуриш

ва

кейинчалик

ундан

фойдаланиш

ҳуқуқи

назарда

тутилган

.

Бу

ҳуқуқ

мерос

қилиб

қолдирилади

,

муайян

шароитларда

эса

–

бошқа

шахсга

ҳам

берилиши

мумкин

.

Франция

ҳуқуқида

кўчмас

мулкни

ижарага

олувчи

ушбу

кўчмас

мулкдан

вазифасига

кўра

фойдаланиш

ашёвий

ҳуқуқини

бундай

фойдаланишни

мулкдор

каби

узоқ

муддат

амалга

оширгани

туфайли

эгаллайди

.

Эмфитевзис

деб

аталадиган

бу

ҳуқуқ

шу

жумладан

ижарага

олинган

ерда

иншоотлар

барпо

этиш

ҳуқуқини

ҳам

ўз

ичига

олади

.

Эмфитевзис

Нидерландия

,

Италия

,

Квебек

фуқаролик

кодекслари

билан

ҳам

тартибга

солинган

(

Нидерландия

ФК

5-

китобининг

85–

100-

моддалари

,

Италия

ФКнинг

957–977-

моддалари

,

Квебек

ФКнинг

1195–1221-

моддалари

)

ва

узоқ

муддатли

хусусиятга

эга

бўлган

вақтинчалик

ҳуқуқни

,

баъзи

ҳолларда

(

Италия

ФКнинг

958-

моддаси

)

эса

–

умрбод

фойдаланиладиган

ҳуқуқни

ўзида

ифодалайди

.

Квебекнинг

янги

Фуқаролик

кодекси

бўйича

эмфитевзис

конструкциясининг

хусусияти

шу

билан

белгиланадики

,

унинг

мазмунига

ер

участкасида

иморатлар

,

иншоотлар

қуриш

ва

кўчмас

мулк

қийматини

кўпайтириш

учун

уни

кўкаламзорлаштириш

мажбурияти

киради

(

Квебек

ФКнинг

1195-

моддаси

).

Италия

ва

Франция

ҳуқуқида

фойдаланиш

ҳуқуқи

ва

истиқомат

қилиш

ҳуқуқи

мустақил

ашёвий

ҳуқуқлар

сифатида

ажратилган

(

Италия

ФКнинг

1021–1026-

моддалари

;

Франция

ФКнинг

625–636-

моддалари

).

Бироқ

уларга

нисбатан

узуфрукт

тўғрисидаги

қоидалар

қўлланилади

.

Истиқомат

қилиш

ҳуқуқи

мустақил

ашёвий

ҳуқуқ

сифатида

Швейцария

ва

Нидерландия

ҳуқуқида

ҳам

мустаҳкамланган

(

Швейцария

ФКнинг

776–778-

моддалари

;

Нидерландия

ФК

3-

китобининг

225-

моддаси

)

7

.

6

Қаранг

:

Суханов

Е

.

А

.

Понятие

и

виды

ограниченных

вещных

прав

//

Гражданское

право

–

частное

право

/

Отв

.

ред

.

В

.

С

.

Ем

.

–

С

. 245.

7

Қаранг

:

Гражданское

и

торговое

право

зарубежных

госу

-

дарств

/

Отв

.

ред

.

Е

.

А

.

Васильев

,

А

.

С

.

Комаров

. – 4-

е

изд

.,

перераб

.

и

доп

.

В

2

т

.

Т

. 1. –

М

., 2004. – 389–390-

б

.