ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
14
конструкторлик
ва
илмий
-
тадқиқот
ишларини
бажариш
тартиби
тўғрисидаги
шартномалар
нормаларининг
ўзи
етарли
эмас
.
Давлат
иштироки
зарурияти
,
субъектлар
фаолиятининг
пировард
мақсадлари
,
инновацияларнинг
потенциал
объектлари
яратиладиган
илмий
соҳанинг
хусусияти
бошқарув
соҳасидаги
фаолиятни
тартибга
солувчи
,
субъектларнинг
ҳуқуқий
мақомини
тавсифловчи
бошқа
ҳуқуқий
нормаларни
,
шунингдек
молия
ва
бюджет
ҳуқуқи
институтларини
ҳисобга
олишга
даъват
этади
.
Шу
туфайли
ҳам
инновацион
тадбиркорлик
иштирокчиларининг
ҳуқуқий
таъминланганлиги
инновацион
фаолият
субъектларининг
хулқ
-
атвори
замирида
қонун
йўли
билан
белгиланган
диспозитив
модель
ётувчи
бозорнинг
бошқа
иқтисодий
мустақил
иштирокчилари
билан
ҳам
(
юридик
тенглик
муносабатлари
),
ваколатига
инновацион
тадбиркорлик
субъектларига
нисбатан
рухсат
бериш
,
кўмаклашиш
,
ресурс
билан
таъминлаш
ва
назорат
қилиш
борасидаги
ҳаракатларни
амалга
ошириш
кирувчи
ҳокимият
органлари
билан
ҳам
(
субординацион
бошқарув
муносабатлари
)
муносабатларини
расмийлаштирувчи
самарали
юридик
механизмнинг
мавжудлигини
назарда
тутади
.
Инновацион
муносабатларни
тартибга
солувчи
нормалар
тўплами
инновацион
тадбиркорликнинг
ҳуқуқий
муҳитини
ҳосил
қилади
ва
мазкур
фаолият
иштирокчиларининг
самарали
иқтисодий
хулқ
-
атворини
таъминлайди
.
Н
.
Инаятова
ТДЮИ
кичик
илмий
ходими
ОИЛАВИЙ
-
ҲУҚУҚИЙ
ЖАВОБГАРЛИК
ТУШУНЧАСИ
ВА
ЎЗИГА
ХОС
ХУСУСИЯТЛАРИ
Кишилик
жамияти
ривожланишининг
бутун
тарихи
давомида
оила
алоҳида
аҳамиятга
эга
бўлган
,
у
жамиятнинг
асосидир
,
унда
инсон
шахси
ривожланиши
ва
ўзини
ифода
қилиши
учун
шароитлар
яратилади
,
энг
муҳими
,
ижтимоий
жиҳатдан
аҳамиятли
вазифалар
айнан
унда
амалга
оширилади
.
Хусусан
,
Президентимиз
Ислом
Каримов
таъкидлаганидек
: “
Айнан
оила
бағрида
,
ота
-
онанинг
ўзаро
меҳр
-
муҳаббати
,
ғамхўрлиги
муҳитида
фарзанднинг
дунёга
келиши
,
унинг
шахс
ва
фуқаро
сифатида
камол
топиши
ҳақида
узоқ
гапириб
ўтиришга
ҳожат
йўқ
,
деб
ўйлайман
.
Ҳалоллик
,
эзгулик
ва
меҳрибонлик
ҳақидаги
тушунчалар
,
катталарга
хурмат
туйғуси
,
аввало
,
оилада
пайдо
бўлади
,
инсоннинг
дунёқараши
миллий
ва
умуминсоний
қадриятлар
руҳида
айнан
шу
муҳитда
шаклланади
”
1
.
Таъкидлаш
жоизки
, 1948
йил
10
декабрда
БМТ
Бош
Ассамблеяси
томонидан
қабул
қилинган
Инсон
ҳуқуқлари
бўйича
умумжаҳон
декларацияси
16-
моддасининг
3-
бандида
: “
Оила
жамиятнинг
табиий
ва
асосий
бўғинидир
ҳамда
жамият
ва
давлат
томонидан
ҳимоя
қилиниш
ҳуқуқига
эга
”,
деб
белгилаб
қўйилган
.
Шу
асосда
айтиш
мумкинки
,
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
63-
моддасида
эътироф
этилган
қуйидаги
қоида
ниҳоятда
рамзий
ва
теран
маънони
англатади
: "
Оила
жамиятнинг
асосий
бўғинидир
хамда
жамият
ва
давлат
мухофазасида
бўлиш
ҳуқуқига
эга
".
Ўзбекистон
Шарқ
мамлакатлари
сирасига
кирувчи
давлатдир
.
Маълумки
,
Шарқда
қадимдан
оила
муқаддас
маскан
саналган
.
Унга
бундай
эъзозли
муно
-
сабат
бугунги
кунда
ҳам
ўз
аҳамиятини
йўқотмаган
.
Хусусан
,
Президентимиз
Ислом
Каримов
таъкидлаганларидек
: "
Оила
ҳаётнинг
абадийлигини
,
авлодларнинг
давомийлигини
таъминлайдиган
,
муқаддас
урф
-
одатларимизни
сақлайдиган
,
шу
билан
бирга
,
келажак
насллар
қандай
инсон
бўлиб
етишишига
бевосита
таъсир
кўрсатадиган
тарбия
ўчоғи
..."
2
.
Мамлакатимизда
оила
муқаддас
ҳисобланар
экан
,
бунда
энг
аввало
,
мустаҳкам
оилавий
ҳуқуқий
муносабатлар
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Оилавий
ҳуқуқий
муносабатларнинг
мустаҳкамлиги
ва
барқарорлигини
таъминлашда
оилавий
ҳуқуқий
жавобгарлик
ҳам
алоҳида
ўрин
эгаллайди
.
Давлат
жавобгарлик
институтлар
воситасида
оилага
доир
ҳуқуқбузарликнинг
олдини
олиш
,
зарурият
туғилганда
эса
ҳуқуқбузарни
жазолашга
мажбурдир
.
Жавобгарлик
масаласи
фақатгина
назарий
жиҳатдан
эмас
,
балки
оилавий
муносабат
иштирокчиларининг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилишда
амалий
жиҳатдан
ҳам
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
1
Каримов
И
.
А
.
Мамлакатимизни
модернизация
қилиш
йўлини
изчил
давом
эттириш
–
тараққиётимизнинг
муҳим
омили
.
/
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси
қабул
қилинганлигининг
18
йиллигига
бағишланган
тантанали
маро
-
симдаги
маърузаси
//
Халқ
сўзи
, 2010
йил
, 8
декабрь
.
2
1998
йил
–
Оила
йили
. 1998
год
–
год
Семьи
. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 1998, 9-10-
бетлар
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
15
Оилавий
ҳуқуқий
жавобгарлик
масаласига
тўхталишдан
аввал
оилавий
ҳуқуқий
муносабатларнинг
хусусиятларини
очиб
бериш
зарур
.
Бир
қатор
олимлар
томонидан
оилавий
ҳуқуқий
муносабатларнинг
ўзига
хос
хусусиятга
эга
эканлиги
таъкидланган
.
Хусусан
,
Ф
.
М
.
Отахўжаевнинг
фикрича
:
“
Фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатларнинг
асосини
мулкий
муносабатлар
ташкил
этса
,
оилавий
-
ҳуқуқий
муносабатларнинг
асосини
эса
,
аксинча
,
мулкий
бўлмаган
номулкий
шахсий
муносабатлар
ташкил
этади
.
Шунга
мувофиқ
фуқаролик
ҳуқуқининг
ҳамма
нормалари
,
барча
институтлари
ўзининг
белгиланган
мақсади
бўйича
,
аввало
,
мулкий
муносабатларни
тартибга
солишга
қаратилган
бўлса
,
оила
ҳуқуқи
эса
,
биринчи
навбатда
,
шахсий
муносабатларни
тартибга
солишга
қаратилгандир
”
1
.
И
.
А
.
Загоровскийнинг
фикрича
: “
Фуқаролик
мулкий
муносабатлар
негизида
хўжалик
эҳтиёжлари
ётади
,
оилавий
муносабатлар
эса
жисмоний
табиат
ва
маънавий
ҳис
-
туйғулар
эҳтиёжларига
асосланган
”
2
.
Е
.
М
.
Ворожейкин
ўз
эътиборини
оилавий
ҳуқуқий
муносабатларнинг
шахсий
ишонч
билдириш
хусусиятига
қаратиб
, “
Ҳуқуқнинг
бошқа
соҳаларига
бундай
хусусият
хос
эмас
.
Шахсий
ишонч
унсури
мавжуд
бўлмаган
оилавий
муносабатлар
суньий
равишда
кечади
.
Уларнинг
аксарияти
тугатилиши
ёки
бошқа
тарзда
тартибга
солиниши
керак
”,
деб
таъкидлайди
.
3
Назаримизда
,
шахсий
ишонч
билдириш
белгиси
кўпроқ
даражада
баъзи
фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатларга
,
масалан
,
кафиллик
шартномасидан
келиб
чиқадиган
муносабатларга
ҳам
хосдир
,
унда
ишончни
йўқотиш
,
ваколат
берган
шахс
ташаббуси
билан
шартномани
ҳаққоний
тарзда
бекор
қилишни
талаб
қилишга
асос
бўла
олади
.
Барча
нарса
,
сўзсиз
,
ишонч
асосида
тузиладиган
оилавий
муносабатларда
,
ишончнинг
йўқолиши
,
ота
-
она
,
никоҳ
каби
ҳуқуқий
муносабатларнинг
автоматик
равишда
тугатилишига
асос
бўлолмайди
.
Ахлоқий
ҳис
-
туйғу
ва
шахсий
ишонч
билдириш
асоси
оила
учун
жуда
муҳимдир
,
аммо
улар
унчалик
таъсирли
кучга
эга
эмас
,
яъни
оилавий
ҳуқуқ
деярли
ҳеч
қачон
шахсий
ишонч
билдиришни
ҳуқуқий
унсур
сифатида
қабул
қилмайди
.
Ўзбекистон
Республикаси
Оила
кодексининг
10-
моддасига
мувофиқ
,
фуқаролар
ўз
оилавий
ҳуқуқларидан
,
жумладан
,
бузилган
ёки
низолашишга
сабаб
бўлган
ҳуқуқни
ҳимоялаш
ҳуқуқидан
ўз
ихтиёрларига
кўра
фойдаланишлари
мумкин
,
бу
оилавий
ҳуқуқ
-
оммавий
ҳуқуқнинг
эмас
,
балки
ҳусусий
ҳуқуқнинг
соҳаси
эканлигига
яна
бир
тасдиқдир
.
Оилавий
ҳуқуқий
муносабатларнинг
иштирокчилари
ўртасида
келишмовчиликлар
келиб
чиқанда
ёхуд
ҳуқуқлар
бузилганда
,
низо
суд
ҳукмига
олиб
чиқилиши
мумкин
,
суд
қарори
аниқ
ҳуқуқий
муносабатлар
пайдо
бўлишига
асос
бўлиб
хизмат
қилади
.
Масалан
,
балоғатга
етмаган
болага
алимент
тўлаш
ҳақидаги
суд
қарорини
,
алоҳида
яшайдиган
ота
(
она
)
нинг
бола
билан
кўришиш
тартиби
ҳақида
суд
қарорини
,
никоҳ
бекор
қилинганда
бола
яшаш
жойи
1
Отахўжаев
Ф
.
М
.
Ўзбекистон
Республикасининг
оила
ҳуқуқи
.
–
Т
.:
ТДЮИ
, 2004. –
Б
. 75.
2
Қаранг
:
Загоровский
И
.
А
.
Курс
семейного
права
.
Одесса
,
1902. –
С
. 2–3.
3
Қаранг
:
Ворожейкин
Е
.
М
.
Семейные
правоотношения
в
СССР
. –
М
.:
Юрид
.
лит
., 1972. –
С
. 53.
ҳақидаги
суд
қарори
ва
бошқаларни
келтириш
мумкин
.
Суд
актларида
белгиланган
вазифаларни
бузган
шахснинг
ҳаракати
ҳуқуққа
қарши
ҳаракат
деб
изоҳланади
,
ўз
мажбуриятини
бузган
,
шу
билан
бирга
,
бошқа
субъектнинг
билвосита
ҳуқуқини
поймол
қилган
шахс
деб
қабул
қилинади
,
бунинг
учун
жавобгарликнинг
бошқа
шартлари
мавжуд
бўлган
ҳолда
,
ҳуқуқий
жавобгарлик
пайдо
бўлади
.
Одатда
,
оилавий
ҳуқуқларни
амалга
ошириш
уларнинг
эгалари
учун
мажбурий
эмас
,
чунки
субъектив
оилавий
ҳуқуқ
–
бу
ҳуқуққа
эга
шахснинг
амалга
ошириши
мумкин
бўлган
ҳаракатларидир
,
шу
билан
бирга
,
бу
чора
қонун
билан
таъминланган
.
4
Оилавий
ҳуқуқда
оммавий
-
ҳуқуқий
асос
мавжудлиги
баъзи
ҳолларда
ҳуқуққа
эга
шахсни
мавжуд
ҳуқуқидан
фойдаланишга
мажбурлайди
.
Бу
оилавий
ҳуқуқда
айрим
ҳолларда
ҳуқуқнинг
ўзи
бир
вақтда
мажбурият
ҳам
бўлиши
мумкинлиги
билан
боғлиқ
.
Масалан
,
ота
-
она
ўз
боласини
тарбиялаш
ҳуқуқига
эга
.
Бироқ
,
шу
билан
бир
вақтда
,
улар
болани
тарбиялашга
мажбурдир
ҳам
.
Бу
оилавий
ҳуқуқнинг
турли
институтларида
оммавий
-
ҳуқуқий
ибтидо
мавжудлиги
билан
боғлиқ
.
Оила
ҳуқуқи
оилавий
муносабатлар
иштирокчиларидан
оилавий
мажбуриятларни
лозим
бўлган
даражада
бажаришни
,
болалар
тарбиясига
жиддий
ёндошишни
,
ўзаро
ҳурмат
қилишни
ва
оиланинг
муҳтож
,
ишга
яроқсиз
аъзолари
ҳақида
ғамхўрлик
қилишни
талаб
қилади
5
.
Охирги
йилларда
давлат
оилага
,
она
ва
болага
алоҳида
эътибор
бермоқда
.
Эр
-
хотин
,
ота
-
она
,
болалар
ва
оилавий
-
ҳуқуқий
муносабатларнинг
бошқа
иштирокчилари
ўртасида
муомала
қоидалари
белгиланмоқда
.
Шу
билан
бирга
жавобгарлик
чоралари
ҳам
оилани
мустаҳкамлашга
ўзига
хос
ҳуқуқий
восита
сифатида
ёрдам
бермоқда
.
Оилавий
ҳуқуқбузарликлар
учун
жавобгарликнинг
турли
чораларини
кўриш
оилавий
ҳуқуқий
муносабатларнинг
,
оила
аъзолари
мажбуриятларининг
турфалиги
билан
белгиланади
.
Ҳуқуқий
муносабатлар
табиати
ва
хусусиятидаги
фарқлар
,
оилавий
ҳуқуқлар
бузилганида
уларни
ҳимоя
қилиш
усулларига
ва
давлат
томонидан
уларнинг
амалга
оширилишини
назорат
этиш
даражасига
таъсир
қилади
.
Аксарият
назариётчи
олимлар
ҳуқуқий
жавобгарлик
турларини
ажратиб
,
оилавий
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
каби
жавобгарликнинг
мустақил
турини
назарда
тутмайдилар
.
Бу
кўпинча
оилавий
ҳуқуқий
жавобгарликни
фуқаролик
ҳуқуқий
жавобгарликнинг
муайян
қисми
сифатида
қараш
билан
изоҳланади
.
Оила
ҳуқуқи
-
ҳуқуқнинг
мустақил
соҳасидир
6
ва
шу
асосда
ўзига
хос
хусусиятларга
эга
бўлган
мустақил
ҳуқуқий
жавобгарлик
турига
эга
.
Демак
,
оилавий
ҳуқуқий
жавобгарлик
–
ҳуқуқий
жавобгарликнинг
мустақил
тури
бўлиб
ҳисобланади
.
Бу
субъектив
оилавий
ҳуқуқларни
,
хусусан
,
фуқаролик
муносабатларига
оид
оилавий
ҳуқуқларни
бузганлик
4
Қаранг
:
Отахўжаев
Ф
.
М
.
Ўзбекистон
Республикасининг
оила
ҳуқуқи
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2004. –
Б
. 86.
5
Қаранг
:
Юлдашева
Ш
.,
Қурбонов
А
.
Ота
-
она
қарамоғидан
маҳрум
бўлган
болалар
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
/
Масъул
муҳаррир
:
ю
.
ф
.
д
.,
проф
.
И
.
Зокиров
. –
Т
.:
ТДЮИ
нашриёти
,
2006. –
Б
. 8.
6
Қаранг
:
Отахўжаев
Ф
.
М
.
Ўзбекистон
Республикасининг
оила
ҳуқуқи
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2004. –
Б
. 13.;
Александров
И
.
Ф
.
Соотно
-
шение
и
взаимодействие
семейного
и
гражданского
законо
-
дательства
//
Актуальные
проблемы
правоведения
.
Вестник
института
СГЭА
. 2002. –
№
2. –
С
. 90–91.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
16
учун
ҳуқуқий
жавобгарликнинг
бошқа
турлари
ҳам
қўлланилиши
мумкинлигини
инкор
этмайди
.
Оилавий
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
чоралари
оилавий
ҳуқуқ
нормалари
ва
вазифаларига
асосланган
,
ҳуқуқ
соҳаси
олдида
турган
масалаларни
ҳал
этишга
ҳизмат
қилади
.
Уларни
қўллаш
шартлари
ҳамда
улардан
фойдаланиш
тартиби
оилавий
қонунчиликда
белгиланган
бўлиб
,
фақат
оилавий
ҳуқуқбузарликлар
учун
қўлланилиши
мумкин
.
Ҳуқуқнинг
бошқа
соҳаларига
тааллуқли
моддий
-
ҳуқуқий
меъёрлардан
фойдаланиш
талаб
этилмайди
.
М
.
В
.
Антокольская
“
оилавий
ҳуқуқий
жавобгарлик
оилавий
ҳуқуқий
санкциянинг
бир
тури
сифатида
қабул
қилинади
,
у
айбдор
ҳуқуқбузарни
жамият
томонидан
қораланиши
ва
унга
қўшимча
шахсий
ёки
мулкий
хусусиятдаги
оғир
вазифалар
юкланиши
ёки
уни
субъектив
ҳуқуқдан
маҳрум
қилинишида
ифодаланади
”,
1
деб
ҳисоблайди
.
Бироқ
,
М
.
В
.
Антокольскаяни
бу
нуқтаи
назарига
,
аввалом
бор
,
оилавий
-
ҳуқуқий
жавобгарликнинг
қўшимча
мулкий
мажбуриятлар
сифатида
қабул
қилинишига
тўлиқ
қўшилиш
қийин
.
Бу
фуқаролик
ҳуқуқий
жавобгарликка
хосдир
.
Кейинги
мулоҳазаларимиз
буни
асослаб
беради
.
Амалдаги
оилавий
қонунчилик
таҳлили
оилавий
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
чораларига
қуйидагиларни
киритиш
мумкин
деб
,
таъкидлашга
имкон
беради
:
болани
асраб
олиш
,
васийлик
ва
ҳомийликка
олиш
,
асраб
олган
ота
-
она
бўлиш
ҳуқуқидан
маҳрум
бўлишда
ифода
бўладиган
оилавий
ҳуқуқуқий
қобилиятни
чеклаш
;
никоҳни
ҳақиқий
эмас
деб
тан
олиш
;
бола
билан
кўришиш
имконидан
маҳрум
қилиш
,
болани
олиб
қўйиш
;
алоҳида
яшайдиган
ота
(
она
)
билан
бола
кўришиш
тартиби
ҳақидаги
суд
қарорини
қасддан
бажармаган
ҳолларда
бола
билан
яшаш
ҳуқуқидан
маҳрум
қилиш
;
ота
-
оналик
ҳуқуқларидан
маҳрум
қилиш
ёки
чеклаш
;
асраб
олиш
,
васийлик
ва
ҳомийликка
олишни
бекор
қилиш
;
болани
асраб
олган
оилага
ёхуд
оила
туридаги
болалар
уйига
топшириш
ҳақидаги
шартномани
муддатидан
олдин
бекор
қилиш
;
биргаликда
орттирган
мол
-
мулкни
бўлишда
эр
(
хотин
)
нинг
улушини
камайтириш
;
ота
(
она
),
ўгай
она
(
ўгай
ота
),
эр
(
хотин
),
собиқ
эр
(
хотин
),
амалдаги
тарбияловчини
оилавий
ҳуқуқнинг
бошқа
субъектидан
таъминот
олиш
ҳуқуқидан
маҳрум
қилиш
ёки
уни
чеклаш
.
Юқорида
қайд
этилган
жавобгарлик
чораларининг
қўшимча
оғир
вазифа
сифатида
юкланиши
эмас
,
балки
ҳуқуқдан
маҳрум
қилиш
ёки
уни
чеклаш
эканлиги
бирлаштириб
туради
,
бу
оилавий
-
ҳуқуқий
жавобгарликнинг
ўзига
хос
белгисидир
.
В
.
А
.
Рясенцев
таъкидлаганидек
,
зиённи
қоплаш
ва
неустойка
тўлаш
каби
мулкий
жарималарни
мазкур
соҳада
қўллаб
бўлмайди
2
.
Шунга
қарамай
,
ЎзР
ОК
да
оилавий
ҳуқуқбузарликлар
содир
этилгани
учун
фуқаролик
ҳуқуқий
жавобгарлик
чоралари
алоҳида
қайд
этилган
.
Бунда
,
ота
-
оналик
ҳуқуқидан
маҳрум
қилиш
ва
бошқа
ҳуқуқларни
чеклаш
ёки
улардан
маҳрум
қилиш
ноқонуний
ҳаракатлар
учун
жазолаш
ҳусусиятига
эга
.
3
Жазони
қўллаш
ҳуқуқбузарни
жазолаши
ва
унинг
қонунга
тўғри
келмайдиган
ҳаракатларини
қонуний
1
Қаранг
:
Антокольская
М
.
В
.
Меры
защиты
и
ответственности
в
алиментных
обязательствах
//
СГП
. 1990. –
№
8. –
С
.126.
2
Қаранг
:
Рясенцев
В
.
А
.
Семейное
право
. –
М
., 1967. –
С
.13–14.
3
Қаранг
:
Пергамент
A.M.
Опека
и
попечительство
. -
М
.,
1966. –
С
.158.
ҳаракатларга
алмаштириш
кераклигига
ишонтириши
керак
.
Р
.
Х
.
Макуев
ҳам
оилавий
-
ҳуқуқий
жавобгарликнинг
мустақиллигини
таъкидлайди
,
у
“
оилавий
жавобгарлик
оилавий
ноўрин
ҳатти
-
ҳаракат
учун
назарда
тутилган
.
Санкцияларнинг
аксарияти
оилавий
муносабатларни
қайта
тиклаш
,
ажрашиш
,
ота
-
оналик
ҳуқуқидан
маҳрум
қилиш
,
бир
тараф
зиммасига
қўшимча
мажбуриятлар
юклаш
ва
бошқалар
билан
боғлиқ
,”
4
деб
ҳисоблайди
.
Таъкидлаш
жоизки
,
никоҳни
бекор
қилишни
оилавий
-
ҳуқуқий
жавобгарликнинг
бир
тури
деб
,
яъни
бир
тараф
зиммасига
қўшимча
мажбуриятлар
юклаш
чораси
сифатида
эътироф
этиб
бўлмайди
.
Хусусан
,
Ўзбекистон
Республикасининг
оила
қонунчилиги
ниқоҳдаги
ноқонуний
харакатлар
учун
никоҳни
бекор
қилишни
жавобгарлик
чораси
сифатида
эътироф
этмайди
.
ЎзР
ОК
никоҳнинг
эркинлиги
ва
никоҳ
муносабатларини
давом
эттиришни
ҳоҳламаслик
туфайли
никоҳни
бекор
қилиш
эркинлигидан
келиб
чиқади
,
никоҳни
бекор
қилиш
важларини
синчиклаб
кўрмайди
.
Энди
қўшимча
мажбуриятларни
юклашга
келсак
,
улар
ЎзР
ОК
да
назарда
тутилган
бўлсада
(
алиментларни
вақтида
тўламаганлик
учун
неустойка
тўлаш
),
оилавий
ҳуқуқбузарликлар
учун
қўлланилса
ҳам
,
улар
оилавий
жавобгарлик
эмас
,
балки
фуқаролик
ҳуқуқий
жавобгарлик
чоралари
бўлиб
ҳисобланади
.
Юқорида
баён
этилганлар
асосида
хулоса
қилиш
мумкинки
,
ҳуқуқий
жавобгарликнинг
бир
тури
сифатида
оилавий
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
–
бу
мулкий
ёки
шахсий
номулкий
ҳуқуқдан
маҳрум
қилиш
ёки
уни
чеклаш
ёхуд
,
оилавий
ҳуқуқий
қобилиятда
чеклашда
ифода
бўладиган
,
ҳуқуқий
меъёр
жарималари
ёхуд
шартнома
шартларида
назарда
тутилган
,
ҳуқуқбузар
ҳуқуқий
меъёр
талабларини
,
шартнома
шартларини
,
суд
актининг
бандларини
айбли
тарзда
бажармаган
ҳолда
юз
бериши
мумкин
бўлган
салбий
оқибатлардир
.
Оилавий
-
ҳуқуқий
жавобгарликнинг
жазо
сифатидаги
вазифаси
жуда
серқиррадир
.
У
қуйидаги
жавобгарлик
чораларида
намоён
бўлади
:
ота
-
оналик
ҳуқуқидан
маҳрум
қилиш
ёки
ота
-
оналик
ҳуқуқларини
чеклаш
;
никоҳни
ҳақиқий
эмас
деб
тан
олиш
;
алимент
олиш
ҳуқуқидан
маҳрум
қилиш
;
бола
билан
кўришиш
ҳуқуқидан
маҳрум
қилиш
;
умумий
мулкни
бўлганда
эр
(
хотин
)
нинг
улушини
камайтириш
ва
ҳ
.
к
.
Таъкидлаш
жоизки
,
оилавий
муносабатларда
жабрланган
шахснинг
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
мақсадида
фуқаролик
ҳуқуқий
жавобгарликдан
жазо
сифатида
камроқ
даражада
фойдаланилади
.
Табиийки
,
у
оммавий
-
ҳуқуқий
(
маъмурий
ва
жиноий
)
жавобгарлик
учун
хосдир
.
Ҳуқуқий
муносабатларнинг
ҳуқуқбузар
иштирокчиси
учун
жарима
солиш
ҳам
жазо
бўлади
,
унда
маъмурий
жавобгарлик
функцияси
амалга
оширилади
.
Шунинг
учун
,
бу
вазифани
гоҳида
жарима
вазифаси
дейилади
.
Жиноий
ва
маъмурий
қонунчиликда
жарима
санкция
сифатида
ноқонуний
бола
асраб
олингани
учун
,
бола
асраб
олишга
оид
сирни
очганлик
учун
,
балоғатга
етмаган
болани
тарбиялаш
бўйича
мажбуриятни
бажармаганлик
учун
;
ота
-
она
ва
бошқа
балоғатга
етмаган
болаларнинг
қонуний
вакиллари
томонидан
балоғатга
етмаган
болани
боқиш
ва
тарбиялаш
бўйича
мажбуриятларни
бажармаганлик
учун
,
оилага
ёхуд
етим
болалар
муассасасига
тарбияланишга
ўтказилишга
муҳтож
ёки
4
Макуев
Р
.
Х
.
Теория
государства
и
права
:
Учебник
. –
М
.:
Издательство
ОРАГС
, 2005. –
С
. 614.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
17
ота
-
онанинг
ғамхўрлигисиз
қолган
балоғатга
етмаган
бола
ҳақида
маълумотларни
тақдим
этиш
тартиби
ва
муддатини
бузганлик
учун
назарда
тутилади
.
Маъмурий
жарима
фуқаролик
ҳуқуқий
жарима
(
неустойка
)
дан
фарқли
равишда
давлат
фойдасига
ундирилади
.
Фуқаролик
ҳуқуқий
жарима
жабрланган
тарафнинг
фойдасига
ундирилади
.
Масалан
,
тўловчидан
алиментларни
ўз
вақтида
тўламаганлиги
учун
,
суд
қарорига
кўра
,
ҳар
бир
кечиктирилган
кун
учун
қарз
маблағининг
0,1
фоизи
миқдорида
қонуний
неустойка
ундирилади
.
Ҳуқуқий
жавобгарликнинг
огоҳлантирувчи
таъсири
кўп
ҳолларда
ҳуқуқий
меъёр
санкциясида
мавжуд
таҳдиддан
иборат
.
Ҳуқуқий
муносабатларнинг
субъектлари
томонидан
бу
санкцияларни
англаш
огоҳлантириш
таъсирининг
бошланғич
босқичи
ҳисобланади
.
Шу
боис
,
ҳуқуқий
жавобгарликнинг
иҳтиёрий
тури
огоҳлантириш
вазифасини
бажаради
.
У
келажакда
ҳуқуқбузарликларнинг
олдини
олиш
имконини
беради
.
Оилавий
ҳуқуқий
муносабатлар
тарафлари
ўз
мажбуриятларини
бажармаганликлари
ёки
лозим
даражада
бажармаганликлари
ҳуқуқий
муносабатларнинг
бошқа
субъектининг
шахсий
ёки
мулкий
хусусиятдаги
ҳуқуқлари
ҳамда
манфаатларига
зиён
етказиши
мумкинлигини
билишлари
ва
бундай
ҳаракатларга
йўл
қўймасликлари
керак
.
Акс
ҳолда
,
бундай
ҳаракатлар
ҳуқуқбузарнинг
ўзи
учун
салбий
оқибатларни
келтириб
чиқариши
мумкин
.
Бундай
салбий
оқибатларга
дучор
бўлмаслик
истаги
ҳуқуқий
муносабатлар
субъектларини
ўзларини
ҳуқуққа
мос
равишда
тутишга
ундайди
.
Мазкур
вазифанинг
самарадорлиги
оилавий
муносабатларнинг
иштирокчилари
оила
ҳуқуқини
билиш
даражасига
боғлиқ
.
Афсуски
,
суд
амалиётининг
кўрсатишича
ҳар
доим
ҳам
бундай
эмас
.
Ҳаттоки
,
кўп
йиллардан
бери
бирга
яшаган
эр
-
хотинлар
судда
оилавий
ҳуқуқий
муносабатларнинг
ҳуқуқий
тартибга
солиниши
ҳақида
хабарсиз
эканликларини
намойиш
этадилар
.
Оилавий
ҳуқуқий
муносабатлар
субъектларининг
шахсий
ҳуқуқлари
бузилганда
,
оилавий
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
тиклаш
функциясини
бажарувчи
чораларни
ҳам
назарда
тутиши
мумкин
.
Хусусан
,
ЎзР
ОК
нинг
76-
моддасига
кўра
,
боланинг
ота
(
она
)
си
билан
кўришиш
ҳақидаги
суд
қарори
қасддан
бузилганда
,
боладан
алоҳида
яшаётган
ота
(
она
)
нинг
талабига
кўра
,
суд
болани
унга
олиб
бериш
ҳақида
қарор
қабул
қилиши
мумкин
.
Мазкур
ҳолда
,
ҳуқуқни
бузган
,
болани
иккинчи
ота
(
она
)
билан
кўришишга
тўсқинлик
қилган
ота
(
она
)
га
нисбатан
қўлланган
санкция
жазо
вазифасини
бажаради
–
ота
(
она
)
бола
билан
бирга
яшаш
ҳуқуқидан
маҳрум
бўлади
ва
шу
билан
бирга
,
алоҳида
яшаётган
ота
(
она
)
нинг
бола
билан
кўришишга
оид
бузилган
ҳуқуқи
тикланади
.
Юқорида
билдирилган
фикрларга
асосланиб
қуйидаги
хулосаларни
билдириш
мумкин
.
Биринчидан
,
оилавий
муносабатларни
ҳуқуқий
тартибга
солишнинг
мақсади
уларнинг
иштирокчиларини
жавобгарликка
тортиш
эмас
,
балки
ҳуқуқий
мажбуриятларни
ички
туйғуга
асосланиб
,
онгли
равишда
,
кўнгилли
тарзда
,
ўз
вақтида
,
тўлиқ
ҳажмда
амалга
оширишга
эришишдир
.
Яъни
,
ҳуқуқий
жавобгарлик
кишиларнинг
қонуний
ҳатти
-
ҳаракатлар
қилишлари
учун
муҳим
огоҳлантирувчи
ҳуқуқий
восита
бўлиб
,
у
руҳий
жиҳатдан
етарли
даражада
бардошли
бўлмаган
кишиларни
тийиб
туради
.
Иккинчидан
,
жавобгарликка
тортиш
ҳуқуқни
амалга
оширишнинг
бир
шаклидир
.
Учинчидан
,
содир
этилган
турли
оилавий
ҳуқуқбузарликлар
учун
жавобгарликнинг
турли
чораларини
қўллаш
,
жавобгарликнинг
вазифалари
,
содир
этилган
ҳуқуқбузарликнинг
жамият
учун
хавфи
,
унинг
хусусияти
,
тури
ва
етказилган
зиён
ҳажми
билан
шартланган
.
Тўртинчидан
,
ҳуқуқбузар
учун
қўшимча
мулкий
мажбуриятларни
назарда
тутган
санкциялар
оилавий
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
чоралари
эмас
.
Бешинчидан
,
оилавий
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
чоралари
,
аксарият
ҳолларда
,
ҳуқуққа
эга
шахсга
нисбатан
қўлланилади
.
Олтинчидан
,
жавобгарлик
чоралари
фақат
оила
аъзоларига
нисбатан
қўлланиши
мумкин
.
Еттинчидан
,
оилавий
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
субъектлари
ҳар
доим
аввал
пайдо
бўлган
оилавий
ҳуқуқий
муносабатлар
билан
ўзаро
боғлиқ
бўлади
.
