ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
60
Д
.
А
.
Хайруллаева
Жаҳон
иқтисодиёти
ва
дипломатия
университети
тадқиқотчиси
ИККИ
ТОМОНЛАМА
ХАЛҚАРО
ШАРТНОМАЛАР
ОЗЧИЛИКЛАР
ҲУҚУҚЛАРИНИ
ТАЪМИНЛАШНИНГ
МАНБАИ
СИФАТИДА
Бугунги
кунда
ер
куррасининг
деярли
барча
давлатлари
ҳудудида
давлатни
ташкил
этувчи
миллатлардан
ташқари
ўзининг
ирқий
,
этник
,
диний
ва
маданий
ўзига
хослиги
билан
ажралиб
турувчи
гуруҳлар
-
озчиликлар
истиқомат
қилади
.
Ижтимоий
ҳаётнинг
турли
соҳаларида
ўз
меҳнати
ва
маданияти
билан
давлат
ва
жамият
ривожига
ўз
ҳиссасини
қўшиб
келаётган
озчиликларнинг
инсон
ҳуқуқларини
,
тенг
ҳуқуқлилигини
ҳеч
бир
камситишларсиз
таъминлаш
ва
ҳимоя
қилиш
демократик
ҳуқуқий
давлат
ва
фуқаролик
жамияти
қуриш
йўлида
муҳим
вазифалардан
биридир
.
Ўзбекистон
Республикаси
тарихан
кўп
миллатли
мамлакат
бўлганлиги
учун
ҳам
ўз
ҳудудида
яшовчи
барча
миллат
ва
элат
вакилларини
бирдек
ҳурмат
қилиш
,
уларнинг
этник
,
миллий
,
диний
,
маданий
ўзига
хослигини
сақлаб
қолиш
ва
ривожлантириш
сиёсатини
қўллаб
-
қувватлайди
.
Бу
борада
Президентимиз
И
.
А
.
Каримов
таъкидлаганидек
, “
Ўзбек
халқи
ҳамиша
–
кулфатда
ҳам
,
қувончда
ҳам
бошқа
миллат
ва
элатларга
алоҳида
ҳурмат
билан
қараб
келган
,
мамлакат
халқларининг
қардошлиги
ва
дўстлигини
муқаддас
билиб
ардоқлаб
келган
.
Бу
нарса
бутун
дунёга
маълум
.
Бу
–
биз
бебаҳо
бойлик
деб
асрайдиган
ҳаётий
қадриятдир
”.
1
Ҳақиқатан
,
бағрикенглик
халқимизнинг
табиатига
хос
хусусият
бўлиб
,
кўп
миллатлилик
маданий
бойлик
сифатида
қабул
қилинади
.
Бу
эса
республикамизда
туб
бўлмаган
аҳоли
сонининг
ошиши
ҳамда
жамиятда
миллатлараро
ҳамжиҳатлик
ва
дўстликни
қўллаб
-
қувватлаш
ва
рағбатлантиришда
муҳим
аҳамиятга
эга
.
Озчиликлар
халқаро
ҳуқуқий
ҳимояси
тарихига
назар
ташласак
,
айнан
,
давлатлараро
икки
томонлама
шартномалар
озчиликлар
ҳуқуқлари
институтининг
шаклланишида
асос
бўлган
.
XVI-XVII
асрларда
Европада
диний
озчиликларнинг
эътиқод
эркинлигини
таъминлаш
мақсадида
давлатлараро
икки
томонлама
шартномаларга
махсус
нормалар
киритила
бошланди
.
XIX
аср
бошларига
келиб
,
шартномаларда
озчиликларнинг
фуқаролик
ва
сиёсий
ҳуқуқлари
тан
олинди
.
Миллатлар
Лигаси
доирасида
озчиликлар
халқаро
-
ҳуқуқий
ҳимояси
Лига
ҳамда
давлатлар
ўртасида
тузилган
шартномаларга
асосланди
.
Бу
даврда
шартномаларда
миллий
,
ирқий
,
диний
ва
тил
озчиликларига
мансуб
шахсларнинг
асосан
маданий
ҳуқуқларига
урғу
берилди
,
озчиликлар
ҳуқуқларининг
суд
ҳимояси
тизими
шаклланишига
асос
солинди
.
ХХ
асрнинг
иккинчи
ярмида
шаклланган
Бирлашган
Миллатлар
Ташкилоти
тизими
шахсларнинг
тенг
ҳуқуқлилиги
ва
камситмаслик
тамойилларига
асосланди
.
Зеро
,
халқларнинг
тенг
ҳуқуқлилик
ва
ўз
тақдирини
ўзи
белгилаш
тамойилини
ҳурмат
қилиш
асосида
миллатлар
ўртасида
дўстона
муносабатларни
ривожлантириш
инсон
ҳуқуқлари
ва
барчанинг
ирқи
,
жинси
,
тили
,
динидан
қатъи
назар
асосий
эркинликларига
ҳурматни
рағбатлантириш
1
Каримов
И
.
А
.
Ўзбекистон
мустақилликка
эришиш
остонасида
. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 2012. –
Б
. 230.
Бирлашган
Миллатлар
Ташкилоти
кўзлаган
мақсадлардан
бири
ҳисобланади
.
2
БМТ
ва
минтақавий
ташкилотлар
доирасида
қабул
қилинган
халқаро
ҳужжатлар
(
Миллий
ёки
этник
,
диний
ва
тилга
оид
озчиликларга
мансуб
шахслар
ҳуқуқлари
тўғрисидаги
Декларация
(1992
йил
18
декабр
),
Минтақавий
тиллар
ва
озчиликлар
тиллари
тўғрисида
Европа
Хартияси
(1992
йил
5
ноябр
),
Миллий
озчиликлар
ҳимояси
тўғрисидаги
Конвенция
(1995
йил
1
феврал
),
Миллий
озчиликларга
мансуб
шахслар
ҳуқуқларини
таъминлаш
тўғрисида
Конвенция
(1994
йил
21
октябр
)
озчиликларнинг
мавжудлигини
ҳуқуқий
эътироф
этиб
,
уларнинг
этник
,
миллий
,
тил
ва
маданий
ўзига
хослигини
сақлаб
қолиш
ва
ривожлантиришнинг
ҳуқуқий
кафолатларини
ўрнатди
.
Мазкур
ҳужжатлар
таҳлили
озчиликлар
ҳуқуқларини
амалга
ошириш
ва
ҳимоя
қилишда
халқаро
–
ҳуқуқий
ҳужжатлар
тамойилларига
асосланган
икки
томонлама
шартномалар
ҳамда
миллий
қонунчиликнинг
муҳим
аҳамиятга
эга
эканлигини
намоён
этди
.
Икки
томонлама
шартномалар
озчиликлар
келиб
чиқувчи
давлатларнинг
озчиликлар
ҳимоясидан
манфаатдорлиги
ҳамда
яшаб
турган
давлатнинг
суверен
ҳуқуқларини
ўзида
мужассамлантирувчи
ўзаро
келишилган
қоидаларни
ишлаб
чиқиш
борасида
давлатларга
кенг
имкониятлар
яратади
.
3
Шунинг
учун
ҳам
бу
шартномалар
келишаётган
давлатлар
ҳамкорлигида
озчиликларнинг
ҳалқаро
-
ҳуқуқий
ҳужжатларда
эътироф
этилган
ҳуқуқларини
таъминлаш
ва
ҳимоя
қилишда
муҳим
манба
бўлиб
ҳисобланади
.
Хусусан
,
1992
йил
11
ноябрда
имзоланган
Россия
Федерацияси
ва
Венгрия
Республикаси
ўртасида
Миллий
ёки
этник
,
диний
ва
тил
озчиликлари
ҳуқуқларини
таъминлаш
бўйича
ҳамкорлиги
тамойиллари
тўғрисидаги
Декларацияда
келишаётган
томонларнинг
озчиликлар
ҳуқуқларини
таъминлаш
соҳасидаги
сиёсатида
асос
қилиб
олинадиган
тамойиллар
эълон
қилинди
.
4
1999
йил
23
июлда
Украина
ва
Белоруссия
ўртасида
имзоланган
Миллий
озчиликка
мансуб
шахслар
ҳуқуқларини
таъминлаш
тўғрисидаги
Шартнома
иккала
давлат
ҳудудида
яшаётган
ўзини
этник
,
маданий
ва
тил
хусусиятларига
кўра
украин
ва
белорус
миллий
озчилигига
мансуб
деб
билган
шахсларнинг
ҳуқуқ
ва
эркинликлари
белгиланиб
,
уларни
таъминлаш
борасида
томонларнинг
мажбуриятлари
келишиб
олинди
.
Шартнома
озчиликлар
ҳуқуқларига
индивидуал
ёндашувга
асосланиб
,
халқаро
-
ҳуқуқий
ҳужжатларга
мувофиқ
бўлсада
,
озчиликлар
ҳуқуқлари
ҳимоясини
таъминловчи
процедуралар
аниқланмади
.
Фуқароларга
миллати
,
жинси
,
тили
,
диний
эътиқоди
,
сиёсий
ва
бошқа
маслакларидан
қатъий
назар
тенг
ҳуқуқ
ва
эркинликларни
таъминлаш
тамойили
Ўзбекистон
Республикасининг
Тожикистон
Республикаси
,
Латвия
,
Покистон
,
Ҳиндистон
каби
қатор
хорижий
давлатлар
билан
имзолаган
абадий
ва
ўзаро
дўстлик
,
илмий
,
маданий
соҳадаги
хамкорлик
,
ўзаро
муносабатлар
ва
ўзаро
ҳамкорликнинг
асослари
2
Бирлашган
Миллатлар
Ташкилотининг
Низоми
ва
Халқаро
Суд
Статути
. –
Т
.: 2002
й
., -
Б
. 4
б
.
3
Пунжин
С
.
М
.
Проблема
защиты
прав
меньшинств
в
между
-
народном
праве
.
Государство
и
право
, 1992.
№
8. –
С
. 131.
4
Декларация
о
принципах
сотрудничества
между
Российской
Федерацией
и
Венгерской
Республикой
по
обеспечению
прав
национальных
или
этнических
,
религиозных
и
языковых
меньшинств
от
11
ноября
1992
года
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
61
тўғрисидаги
шартнома
ва
битимларида
мустаҳкамланган
.
Тенг
ҳуқуқлилик
тамойили
билан
биргаликда
озчиликлар
ҳуқуқий
ҳолатининг
айрим
масалалари
Ўзбекистон
Республикасининг
,
хусусан
,
Тожикистон
Республикаси
,
Белорусь
Республикаси
,
Венгрия
Республикаси
ўртасидаги
шартномаларининг
алоҳида
нормаларида
ёритилган
.
Жумладан
, 2000
йил
15
июнда
тузилган
ҳамда
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
2000
йил
31
августдаги
130-II-
сон
қарорига
мувофиқ
ратификация
қилинган
Ўзбекистон
Республикаси
билан
Тожикистон
Республикаси
ўртасида
абадий
дўстлик
тўғрисида
Шартномага
мувофиқ
Олий
Аҳдлашувчи
Томонлар
Ўзбекистон
Республикаси
ҳудудида
яшайдиган
тожиклар
ҳамда
Тожикистон
Республикаси
ҳудудида
яшайдиган
ўзбекларнинг
миллий
маданияти
ва
тилининг
сақланиш
ҳамда
ривожланиш
ҳуқуқини
кафолатлайдилар
.
1
Турли
озчиликларнинг
нисбатан
кенгроқ
ҳуқуқ
ва
эркинликлари
1996
йил
16
январда
Чоржўйда
тузилган
ҳамда
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
1996
йил
30
августдаги
284-I-
сон
қарорига
мувофиқ
ратификация
қилинган
2
Ўзбекистон
Республикаси
билан
Туркманистон
ўртасида
дўстлик
,
ҳамкорлик
ва
ўзаро
ёрдам
тўғрисида
Шартномада
белгиланган
.
Шартнома
ҳар
иккала
мамлакат
халқлари
ўртасида
тарихан
шаклланган
дўстона
ва
ўзаро
ҳурмат
муносабатларига
асосланар
экан
,
томонлар
ҳар
иккала
давлат
ҳудудида
яшовчи
турли
миллат
вакилларининг
этник
,
маданий
,
тил
ва
диний
ўзига
хослигини
ҳимоя
қилиш
зарур
шароитларни
яратиб
,
ўз
фуқароларига
уларнинг
миллатидан
,
жинсидан
,
тилидан
,
диний
эътиқодидан
,
сиёсий
ва
бошқа
эътиқодларидан
қатъи
назар
,
тенг
ҳуқуқ
ва
эркинликларни
кафолатлаш
мажбуриятини
олган
.
Таъкидлаш
жоизки
,
мазкур
моддада
тенг
ҳуқуқ
ва
эркинликлар
кафолати
фуқароликка
эга
шахсларга
нисбатан
белгиланган
бўлсада
,
турли
миллат
вакилларининг
ўзига
хослигини
ҳимоя
қилишнинг
зарур
шароитларини
яратиш
борасида
ҳам
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Озчиликлар
ҳуқуқларини
таъминлаш
масалалари
Ўзбекистон
Республикасининг
Европа
давлатлари
билан
тузилган
шартномаларида
ҳам
ўз
аксини
топган
.
Хусусан
, 1992
йил
3
мартда
Будапештда
тузилган
ва
1993
йил
6
майда
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Кенгашининг
828-XII-
сон
қарори
билан
ратификация
қилинган
3
Ўзбекистон
Республикаси
билан
Венгрия
Республикаси
ўртасида
давлатлараро
муносабатларнинг
асослари
тўғрисида
Шартномага
мувофиқ
,
томонлар
ўзларининг
халқаро
шартномаларда
зиммаларига
олган
ёки
оладиган
мажбуриятларига
мувофиқ
миллий
озчиликни
ташкил
қилувчиларнинг
ҳ
y
қ
y
қлари
ва
ўзига
хосликларини
ҳимоя
қилиш
учун
керакли
чораларни
кўрадилар
Фуқароларнинг
тенг
ҳуқуқлилиги
1995
йил
6
июнда
Ригада
тузилган
ҳамда
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
1995
йил
31
августдаги
121-I-
сон
1
"
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Ахборотномаси
"
2000
й
., N 7-8, 222-
модда
.
2
"
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Ахборотномаси
"
1996
й
., N 9, 147-
модда
.
3
"
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Кенгаши
Ахборотномаси
"
1993
й
., N 5, 212-
модда
.
қарорига
мувофиқ
ратификация
қилинган
4
Ўзбекистон
Республикаси
ва
Латвия
Республикаси
ўртасида
дўстлик
ва
ҳамкорлик
тўғрисида
шартномада
ҳам
мустаҳкамланган
:
“
Томонлардан
ҳар
бири
ўз
фуқароларига
,
миллати
,
жинси
,
тили
,
диний
эътиқоди
,
сиёсий
ва
бошқа
маслакларидан
қатъи
назар
,
тенг
ҳуқуқ
ва
эркинликлар
беради
”.
Шартнома
нормаларининг
амалга
оширилиши
ва
самарадорлигида
ҳимоя
остига
тушувчи
шахслар
доирасини
аниқлаш
муҳим
аҳамиятга
эга
.
Халқаро
ҳуқуқ
доктринасида
“
озчиликлар
”
тушунчасини
таърифлаш
борасида
изланишлар
олиб
борилаётган
бўлсада
,
Ф
.
Капотортининг
келтирган
таърифи
классик
таъриф
сифатида
эътироф
этилди
,
унга
мувофиқ
,
“
миллий
озчиликлар
-
бу
давлат
аҳолисининг
асосий
қисмига
қиёсан
миқдор
жиҳатдан
кам
сонли
бўлган
,
аъзолари
шу
давлат
фуқаролари
бўлган
,
устун
мавқега
эга
бўлмаган
,
аҳолининг
қолган
қисмидан
этник
,
диний
,
тил
хусусиятлари
билан
фарқланадиган
,
ўз
маданияти
,
анъаналари
,
дини
ва
тилини
сақлаб
қолиш
мақсадида
билвосита
бўлсада
,
бирдамлик
туйғусини
намоён
этадиган
гуруҳдир
”.
5
Озчиликларнинг
умум
тан
олинган
таърифи
халқаро
-
ҳуқуқий
ҳужжатларда
ҳам
мавжуд
эмас
,
зеро
,
Миллий
озчиликлар
ҳимояси
тўғрисидаги
Конвенциянинг
Тушунтирув
ҳисоботида
“
ҳозирги
босқичда
умум
маъқулланадиган
тушунчани
тақдим
этилишининг
имкони
йўқ
”
эканлиги
таъкидланди
.
6
Шундай
бўлсада
,
Миллий
озчиликларга
мансуб
шахслар
ҳуқуқларини
таъминлаш
тўғрисидаги
МДҲ
Конвенциясининг
1-
моддасига
мувофиқ
,
миллий
озчиликларга
мансуб
шахслар
деганда
,
келишаётган
бир
томоннинг
ҳудудида
доимий
яшовчи
ва
унинг
фуқаролигига
эга
бўлган
,
ўзининг
этник
келиб
чиқиши
,
тили
,
маданияти
,
дини
ёки
анъаналарига
кўра
мазкур
келишаётган
томоннинг
асосий
аҳолисидан
фарқланиб
турувчи
шахслар
тушунилади
.
7
Мазкур
таърифда
озчиликлар
индивидуал
ёндашув
асосида
уларга
мансуб
шахслар
орқали
эътироф
этилиб
,
фикримизча
,
намунавий
характерга
эга
.
Негаки
,
ҳар
бир
давлатнинг
ўзига
хос
шароити
,
этник
жамоалар
мавжудлиги
билан
боғлиқ
ҳолатларнинг
турли
-
туманлигига
мувофиқ
ҳолда
ўз
тушунчасини
ишлаб
чиқиши
учун
минимал
асос
бўлиб
хизмат
қилади
.
Халқаро
-
ҳуқуқий
ҳужжатларда
“
озчиликлар
”
тушунчасига
таърифнинг
мавжуд
эмаслиги
давлатларга
улар
ҳудудида
этнослар
шаклланишининг
тарихий
хусусиятларидан
келиб
чиққан
ҳолда
ўзининг
“
озчиликлар
”
тушунчасини
ишлаб
чиқиш
имконини
тақдим
этади
.
Халқаро
ҳуқуқнинг
асосий
тамойилларидан
бири
бўлмиш
халқаро
шартномаларнинг
амал
қилиниши
тамойили
(pacta sunt servanda)
га
мувофиқ
шартнома
иштирокчилари
ўз
мажбуриятларини
виждонан
ва
қатъий
бажариши
лозим
.
8
Ўзбекистон
Республикасида
4
"
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Ахборотномаси
"1995
й
., N 9, 196-
модда
.
5
С
apotorti F. Study on the Rights of Persons belonging to Ethnic,
Religious and Linguistic Minorities... // UN Doc E/CNY/Sub.
2/384/Add. 1-7. UN Sales N E 78. XIV. I.
http://evolutio.info/index.php?option=com-
content&task=view&id=228&Itemid=38
7
Международные
акты
о
правах
человека
:
Сборник
докумен
-
тов
/
Сост
.
д
.
ю
.
н
.,
проф
.
В
.
А
.
Карташкин
,
д
.
ю
.
н
.,
проф
.
Е
.
А
.
Лукашева
.-2-
е
изд
.,
доп
. –
М
.:
НОРМА
, 2002. –
С
. 852-853.
8
Международное
публичное
право
:
учеб
. /
отв
.
ред
.
К
.
А
.
Бекяшев
. – 4-
е
изд
.,
перераб
.
и
доп
. –
М
.:
Проспект
, 2005.
–
С
. 216.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
62
инсон
ҳуқуқлари
олий
қадрият
деб
тан
олиниб
,
ҳар
бир
шахснинг
тенг
ҳуқуқ
ва
имкониятларга
эга
эканлиги
Конституция
нормалари
билан
кафолатланади
.
Ўзбекистон
Республикаси
қонунчилигига
мувофиқ
этник
,
миллий
келиб
чиқиши
,
дини
,
тили
,
маданияти
,
сиёсий
ва
бошқа
эътиқодларидан
қатъий
назар
ҳар
бир
шахсга
тенг
имкониятларнинг
тақдим
этилиши
турли
миллат
ва
элат
вакилларининг
сиёсий
,
иқтисодий
,
ижтимоий
,
маданий
ва
бошқа
ҳуқуқларини
амалга
оширишда
,
шунингдек
,
давлат
бошқаруви
,
иқтисодиёт
,
фан
,
маданият
ва
бошқа
соҳаларда
тенг
иштирокини
таъминлашда
асос
бўлиб
хизмат
қилади
.
Шундай
қилиб
,
давлатлараро
икки
томонлама
шартномаларда
озчиликлар
доирасининг
аниқланмаганлиги
томонларнинг
шартнома
нормаларини
амалга
оширишида
қийинчиликлар
туғдириши
мумкин
.
Шу
ўринда
,
шартномаларга
халқаро
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
ҳамда
келишаётган
томонлар
аҳолисининг
ўзига
хослигини
инобатга
олган
ҳолда
озчиликлар
тушунчасига
таърифнинг
киритилиши
,
яъни
озчиликларни
белгиловчи
мезонларнинг
аниқланиши
мақсадга
мувофиқдир
.
Ўзбекистон
Республикасининг
давлатлараро
муносабатларида
озчиликлар
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
масалалари
давлатлар
ўртасида
дўстлик
ва
ҳамкорлик
,
давлатлараро
муносабатларнинг
асослари
тўғрисидаги
шартномаларнинг
алоҳида
нормаларида
келтирилган
.
Шартномаларда
озчиликларнинг
,
асосан
,
миллий
маданияти
ва
тилининг
сақланиши
ҳамда
ривожланиш
ҳуқуқи
кафолатланган
бўлиб
,
фикримизча
,
озчиликларнинг
иқтисодий
,
ижтимоий
,
сиёсий
ва
бошқа
ҳуқуқларининг
тақдим
этилиши
мазкур
шахсларнинг
давлат
ва
жамият
ҳаётида
фаол
иштирокини
таъминлашда
халқаро
ҳуқуқий
асос
бўлиб
хизмат
қилади
.
Хулоса
ўрнида
таъкидлаш
жоизки
,
Ўзбекистон
Республикасининг
давлатлараро
икки
томонлама
шартномалари
озчиликлар
ҳуқуқларини
таъминлаш
ва
амалга
оширишда
халқаро
-
ҳуқуқий
манба
сифатида
муҳим
аҳамиятга
эга
.
Зеро
,
шартномаларда
этник
,
миллий
келиб
чиқиши
,
дини
,
тили
,
маданияти
,
сиёсий
ва
бошқа
эътиқодларидан
қатъий
назар
ҳар
бир
шахсга
тенг
имкониятларнинг
тақдим
этилиши
нафақат
давлатимизда
истиқомат
қилаётган
озчиликларнинг
,
шунингдек
,
чет
давлатларда
истиқомат
қилаётган
Ўзбекистон
фуқаролари
ва
ўзбек
миллати
вакилларининг
ўзига
хослигини
сақлаб
қолиш
ва
ривожлантиришда
,
инсон
ҳуқуқ
ва
эркинликларидан
тенг
ҳуқуқлилик
асосида
фойдаланишида
асос
бўлиб
хизмат
қилади
.
Д
.
Х
.
Пайзиева
ЖИДУ
ўқитувчиси
ХАЛҚАРО
ҲУҚУҚДА
ИНДИВИДЛАРНИ
ҲУҚУҚ
СУБЪЕКТИ
СИФАТИДА
ЭЪТИРОФ
ЭТИШГА
НИСБАТАН
АСОСИЙ
НАЗАРИЙ
ЁНДАШУВЛАР
Ҳозирги
замон
халқаро
ҳуқуқи
ҳам
предмети
доирасининг
,
ҳам
субъектлар
таркибининг
кенгайиши
билан
тавсифланади
.
Айни
шу
сабабли
ҳозирги
вақтда
индивидлар
(
жисмоний
шахслар
)
нинг
халқаро
-
ҳуқуқий
мақомини
тавсифлаш
масалалари
алоҳида
аҳамият
касб
этади
.
МДҲ
ҳуқуқшуносларининг
аксарияти
ҳозирча
индивидни
халқаро
ҳуқуқ
субъектлари
қаторига
киритмасликни
афзал
кўради
.
Масалан
,
профессор
И
.
И
.
Лукашук
бу
ҳақда
шундай
деб
ёзади
:
“
Халқаро
ҳужжатларда
индивид
халқаро
ҳуқуқ
субъекти
сифатида
эътироф
этилмаган
.
Бу
масала
кўтарилган
айрим
ҳолларда
индивид
халқаро
ҳуқуқ
нормаларига
нисбатан
бенефициарий
(
фойдаланувчи
)
сифатида
қаралади
;
ҳуқуқлар
ва
эркинликларнинг
ўзига
келсак
,
индивид
,
табиийки
,
уларнинг
субъекти
ҳисобланади
,
зеро
улар
индивид
борлиги
учун
ҳам
мавжуддир
.
Гап
шундаки
,
инсон
ҳуқуқлари
тўғрисидаги
умум
эътироф
этилган
нормалар
ҳуқуқнинг
умумий
принциплари
хусусиятини
касб
этади
ва
улар
ҳам
халқаро
ҳуқуққа
,
ҳам
давлат
ички
ҳуқуқига
тенг
даражада
хосдир
.
Улар
жамиятда
демократия
ва
инсонийликнинг
халқаро
ва
давлат
миқёсида
тарихий
ривожланиш
жараёнида
эришилган
даражасини
акс
эттиради
.
Шу
туфайли
ҳам
улар
алоҳида
юридик
хусусиятлар
билан
тавсифланади
.
Инсон
ҳуқуқларини
халқаро
шартнома
ҳам
,
давлатнинг
ички
қонуни
ҳам
чеклай
олмайди
.
Мазкур
мақомни
асослаш
учун
инсоннинг
табиий
ҳуқуқлари
концепцияси
қўлланилади
”
1
.
Кўриб
чиқилаётган
масаланинг
ечимига
нисбатан
бошқача
ёндашув
намояндаларидан
бири
–
профессор
В
.
А
.
Карташкин
2
фикрига
кўра
,
давлатлар
инсон
ҳуқуқларига
доир
халқаро
шартномаларни
ратификация
қилар
эканлар
,
эришилган
аҳдлашувларга
наинки
бошқа
давлатлар
олдида
,
балки
ўз
фуқаролари
ҳамда
ўз
юрисдикцияси
остида
бўлган
барча
шахслар
олдида
ҳам
риоя
қилиш
мажбуриятини
оладилар
.
Зотан
индивид
халқаро
ҳуқуққа
янада
фаолроқ
“
аралашади
”,
ҳатто
айрим
ҳолларда
инсон
ҳуқуқлари
борасидаги
халқаро
стандартларни
таъминлаш
жараёнларида
иштирок
этади
(
буни
,
шу
жумладан
,
Инсон
ҳуқуқлари
бўйича
Европа
Судининг
амалиётида
,
прецедент
ҳуқуқидан
келтирилган
кўп
сонли
мисолларда
кузатиш
мумкин
)
3
.
Шундай
қилиб
,
профессор
В
.
А
.
Карташкин
ўз
фикрига
хулоса
ясар
экан
,
индивид
халқаро
ҳуқуқлар
ва
мажбуриятлар
ташувчиси
сифатида
халқаро
ҳуқуқий
муносабатларда
иштирок
этишини
,
халқаро
ҳуқуқ
нормаларини
бажаришини
ва
уларни
бузганлик
учун
жавобгар
бўлишини
таъкидлайди
.
Лўнда
қилиб
1
Лукашук
И
.
И
.
Международное
право
.
Особенная
часть
:
Учебник
.
– 2-
е
изд
.,
перераб
.
и
доп
. –
М
.:
Изд
-
во
БЕК
, 2001. –
Б
.34.
2
Қаранг
:
Карташкин
В
.
А
.
Общая
теория
прав
человека
. –
М
.:
НОРМА
, 1996. –
Б
.489–493.
3
Қаранг
:
Гомьен
Д
.,
Харрис
Д
.,
Зваак
Л
.
Европейская
конвенция
о
правах
человека
и
Европейская
социальная
хартия
:
право
и
практика
. –
М
.:
МНИМП
, 1998.
