ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
18
Ж
.
З
.
Низамов
ЎР
ФА
Фалсафа
ва
ҳуқуқ
институти
кичик
илмий
ходим
МАЖБУРИЯТНИ
БАЖАРИШ
ПРИНЦИПЛАРИ
Мажбурият
ҳуқуқи
фуқаролик
ҳуқуқининг
таркибий
қисми
сифатида
ўзининг
қонунда
қайд
этилган
асосий
принципларига
эга
бўлиб
,
улар
аввал
амал
қилган
қонунчиликдаги
принциплардан
фарқ
қилади
.
2011
йилни
мамлакатимизда
“
Кичик
бизнес
ва
хусусий
тадбиркорлик
йили
”
деб
эълон
қилиниши
ва
бунда
устувор
йўналишлар
қаторида
Юртбошимиз
И
.
А
.
Каримов
таъкидлаганидек
“
кичик
бизнес
ва
хусусий
тадбиркорлик
субъектларининг
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
,
ушбу
соҳа
ривожи
учун
янада
кенг
йўл
очиб
бериш
мақсадида
мавжуд
норматив
-
ҳуқуқий
базани
танқидий
нуқтаи
назардан
қайта
кўриб
чиқиш
,
янги
қонун
ҳужжатларини
қабул
қилиш
масаласи
диққат
марказида
бўлиши
даркор
”
1
.
Бу
ҳақда
гапирганда
,
шуни
айтиш
керакки
,
тадбиркорлик
фаолиятининг
ҳуқуқий
асосларини
такомиллаштириш
,
ўз
навбатида
шартнома
ва
мажбурият
институтларини
янада
мукаммаллаштиришни
талаб
этади
.
Бозор
шароитида
рақобат
туфайли
талаб
даражасидаги
сифатга
ҳамда
нарх
-
навога
мос
келмайдиган
хизмат
ва
товарларни
таклиф
этадиган
тадбиркорлар
табиий
равишда
сараланиб
,
ўз
жойларини
бўшатиб
берадилар
.
Халқ
хўжалиги
учун
энг
тежамли
равишда
бажаришга
келсак
,
бу
оммавий
манфаатларни
ҳисобга
олган
ҳолда
амалга
оширишга
,
яъни
бу
-
иқтисодий
муомала
иштирокчиларига
турли
услублар
,
асосан
иқтисодий
услублар
билан
таъсир
ўтказаётган
,
аввалламбор
давлатга
тегишлидир
.
Бошқа
сўз
билан
айтганда
,
бозор
шароитида
ижронинг
тежамкорлигини
фойда
сифатида
қайд
этиш
зарурияти
йўқолади
.
Шу
билан
бирга
,
баъзи
муаллифларнинг
фикрига
кўра
,
мажбуриятларни
тежамлироқ
бажариш
заруриятини
тарафларнинг
қўшимча
харажатлари
ва
зарарларини
бартараф
этувчи
талаб
сифатида
қабул
қилиш
керак
2
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
бўйича
адабиётларда
шартномавий
мажбуриятларни
амалда
бажаришни
қоида
(
принцип
)
сифатида
қабул
қилиш
масаласи
муҳим
ўрин
эгаллайди
.
У
мажбуриятни
асл
ҳолида
бажариш
заруриятидан
,
яъни
қарздор
айнан
мажбурият
моҳиятини
акс
эттирувчи
амални
бажариши
,
уни
зарарни
қоплаш
ёки
неустойка
тўлаш
каби
пуллик
эквивалент
билан
алмаштирмаслигидан
келиб
чиқади
3
.
Етказиб
бериш
мажбуриятида
–
бу
таъминотчи
томонидан
сотиб
олувчига
маҳсулотни
(
товарни
)
топшириш
;
капитал
қурилиши
пудрат
мажбуриятида
–
пудратчининг
буюртмачига
объектни
топшириш
;
ташиш
мажбуриятида
-
транспорт
ташкилоти
томонидан
юкни
юк
жўнатувчи
кўрсатган
жойга
етказиб
бериш
ва
қайд
этилган
шахсга
1
Каримов
И
.
А
.
Мамлакатимизни
модернизация
қилиш
йўлини
изчил
давом
эттириш
-
тараққиётимизнинг
муҳим
омилидир
.-
Тошкент
:
Ўзбекистон
. 2010. –
Б
. 26-27.
2
РФ
ФКга
изоҳлар
. –
М
.:
Юринформцентр
, 1995. –
Б
. 331.
3
Рахмонқулов
Ҳ
.
Р
.
Мажбурият
ҳуқуқи
. –
Тошкент
:
ТДЮИ
,
2005. –
Б
. 57.
топшириш
;
моддий
объектлар
яратиш
билан
боғлиқ
бўлмаган
,
турли
ишлар
ва
хизматлар
кўрсатишни
амалга
ошириш
мажбуриятларида
–
уларни
амалга
оширишдир
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
собиқ
иттифоқ
даврида
шартномавий
мажбуриятларни
амалда
бажариш
бандини
социалистик
шартномавий
ҳуқуқнинг
энг
муҳим
қоидалари
қаторига
киритган
.
Бу
ўша
пайтда
барча
цивилистларнинг
якдил
фикри
бўлган
.
Амалда
бажариш
қоидаси
Ўзбекистон
ГКнинг
бир
қатор
моддаларининг
ҳам
умумий
қисмида
,
ҳам
махсус
қисмида
қайд
этилган
эди
.
Унинг
моҳияти
шунда
эдики
,
социалистик
ташкилотларнинг
ўзаро
муносабатларида
ижрони
пуллик
бадал
билан
алмаштиришга
йўл
қўйилмас
эди
.
Шунингдек
,
асл
ҳолда
бажариш
мажбурияти
етказиб
бериш
,
контрактация
,
темир
йўл
,
ички
сув
,
автомобиль
ташишлар
бўйича
шартномаларни
тартибга
солувчи
айрим
меъёрий
ҳужжатларда
ҳам
қайд
этилган
эди
.
4
Замонавий
фуқаролик
қонунчилиги
ҳам
асл
ҳолда
бажаришни
мажбурият
ҳуқуқи
қоидаларидан
бири
деб
тан
олади
.
Бу
қоида
ЎР
амалдаги
ФКнинг
330-
моддасида
умумий
тарзда
ўз
ифодасини
топган
бўлиб
,
ФК
да
номлари
қайд
этилган
мажбуриятлари
ёхуд
махсус
меъёрлар
билан
тартибга
солинган
ёхуд
тарафларнинг
ўзи
томонидан
ҳуқуққа
маълум
бўлмаган
шартномавий
модел
асосида
яратилган
мажбуриятлари
бўлишидан
қатъий
назар
,
шартномавий
мажбуриятларнинг
барча
турларига
тегишлидир
.
Ушбу
қоида
бўйича
шартномада
мажбуриятларни
таърифлаш
билан
бирга
,
кредиторга
зарарни
қоплаб
берилишига
қарамай
,
амалда
бажариш
вазифасининг
сақлаб
қолиниши
ёки
қолинмаслигини
тарафларнинг
ўзи
ҳал
қилади
.
Ижро
лозим
даражада
бажарилмаганда
,
агар
шартнома
ёки
қонунда
бошқача
тартиб
назарда
тутилган
бўлмаса
,
неустойка
тўлаш
ва
зарарни
қоплаш
қарздорни
мажбуриятни
асл
ҳолда
бажаришдан
озод
этмайди
(
ЎР
ФК
330-
модда
, 1-
қисм
).
Агар
мажбурият
умуман
бажарилмаган
бўлса
,
қарздор
кредиторга
зарарни
қоплаб
,
неустойка
тўлаганидан
кейин
,
мажбуриятни
асл
ҳолида
бажаришдан
озод
қилинади
.
Бироқ
,
бу
ҳолда
ҳам
қонунда
ёки
шартномада
қарздорнинг
ижрони
амалга
ошириш
,
кредиторга
натижани
топшириш
мажбурияти
белгиланган
бўлиши
мумкин
(330-
модда
, 2-
қисм
).
Масалан
,
сотувчи
чакана
олди
-
сотди
шартномаси
бўйича
мажбуриятини
бажармаган
тақдирда
зарарни
қоплаш
ва
неустойка
тўлаш
сотувчини
мажбуриятни
асл
ҳолида
бажаришдан
озод
қилмайди
(
ЎР
ФК
436-
модда
).
Ҳуқуқ
назариясида
мажбуриятни
бажармаслик
шу
билан
тавсифланадикики
,
қарздор
амалга
ошириши
керак
бўлган
ҳаракатларни
бажармайди
ва
кредитор
орттириши
керак
бўлган
моддий
неъматларига
эга
бўлмай
қолади
(
сотувчи
сотилган
буюмларни
бермади
,
пудратчи
ишни
бажармади
ва
ҳ
.
қ
.).
Шундай
қилиб
,
мажбуриятнинг
асосий
мақсадига
эришилмайди
.
Лозим
даражада
ижро
этмаслик
(
ёхуд
тўлиқ
бажарилмаслик
)
вазиятида
эса
,
мажбуриятнинг
асосий
мақсадига
эришилади
аммо
бу
кредитор
учун
манфаатсизроқ
4
Масалан
,
қаранг
:
Гавзе
Ф
.
И
.
Социалистический
правовой
договор
. –
М
.:
Юридическая
литература
, 1972. –
Б
.153
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
19
ҳолда
амалга
оширилади
(
масалан
,
муддатидан
кечиктириб
,
кўпроқ
харажат
билан
сифати
талаб
даражасида
бўлмаган
буюмларни
топшириш
ва
ҳоказо
).
Лозим
даражада
бўлмаган
ижро
ва
умуман
бажармаслик
ўртасидаги
тафовут
“
бетартиб
”
қарздорга
кредитор
томонидан
қўйиладиган
талаблар
ҳажмида
ўз
аксини
топади
.
Биринчи
ҳолда
,
мажбуриятни
бузиш
натижасида
юзага
келган
қўшимча
вазифалардан
ташқари
қарздор
зиммасида
асосий
вазифа
–
мажбуриятни
асл
ҳолда
бажариш
вазифаси
ётади
,
иккинчи
ҳолда
,
асосий
вазифа
бекор
қилинади
.
Бироқ
,
ҳуқуқ
амалиётида
бажармаслик
ва
лозим
даражада
бажармаслик
ўртасидаги
чегара
мутлоқ
изчиллик
билан
аниқланиши
мумкин
эмас
.
ФК
330-
моддасига
биноан
бажармаслик
ва
лозим
даражада
бажармасликни
қандай
таснифлаш
мумкин
?
Ўйлашимизча
,
жабр
кўрган
тараф
шартномани
бекор
қилишга
қарор
қилган
ва
шартномавий
мажбурият
бажарилмаганлиги
туфайли
зарарни
қоплаш
ва
неустойка
тўлаш
ҳақида
даъво
қилган
бўлса
,
буни
-
бажармаслик
,
деб
таснифлаш
лозим
.
Агар
жабрланган
тараф
шартномани
бекор
қилмаса
ва
шартнома
бўйича
унда
қолган
моддий
ҳуқуқларга
қўшимча
равишда
мажбуриятнинг
қисман
бузилиши
сабаб
юзага
келган
зиённи
қоплаш
ҳақида
даъво
қилса
,
бундай
ижрони
лозим
даражада
бажармаслик
,
деб
таснифлаш
керак
.
ЎР
ФКдаги
ҳақиқий
ижрони
таъминлаш
учун
белгиланган
чора
-
тадбирлар
қаторида
237-
моддасида
берилган
мажбуриятни
бажаришдан
бир
томонлама
бош
тортишга
ва
унинг
шартларини
бир
томонлама
ўзгартиришга
йўл
қўйилмаслиги
ҳақидаги
қоидани
кўрсатиш
мумкин
.
Бироқ
,
бу
-
умуман
барча
мажбуриятларга
тааллуқли
қатъий
қоида
бўлиб
,
ЎР
ФК
29-
бобининг
моддалари
билан
тўлдирилади
.
Бундан
англашиладики
,
шартномани
бир
томонлама
бекор
қилиш
ёки
унга
ўзгартиришлар
қиритишга
умуман
йўл
қўйилмайди
.
ЎР
ФК
да
ҳақиқий
ижро
қоидаси
шартномавий
мажбуриятларнинг
алоҳида
турларига
нисбатан
аниқлаштирилиб
чиқилган
.
Масалан
,
етказиб
бериш
мажбурияти
бўйича
(443-
модда
)
маҳсулот
етказиб
берувчи
мажбуриятни
амалда
бажариши
зарур
,
яъни
бир
даврда
етказиб
берилмаган
маҳсулотни
сотиб
олувчига
кейинги
даврда
(
ойда
,
йил
чорагида
)
топшириши
керак
.
ФК
да
белгиланган
ҳақиқий
ижро
қоидасибилан
бир
қаторда
лозим
даражада
бажарилиши
ёки
камчиликларни
бартараф
этишни
талаб
қилиш
ҳуқуқини
берувчи
ФКнинг
махсус
меъёрлари
ҳам
мавжуд
(
нарҳни
баҳсни
камайтириш
,
шартномани
бекор
қилиш
ва
етказилган
зарарни
қоплашни
талаб
этиш
кабилар
).
Масалан
,
сотиб
олувчининг
сотувчидан
мажбурият
бузилиши
оқибатларини
,
товарнинг
етказиб
берилмаган
миқдорини
оқилона
муддатда
топшириш
йўли
билан
бартараф
этишни
талаб
қилиш
ҳуқуқи
(443-
модда
),
товарнинг
камчиликларини
текинга
бартараф
этишни
ёки
сифати
тегишли
даражада
бўлмаган
товарни
олди
-
сотди
шартномасида
қайд
этилган
маҳсулотга
мос
келган
товарга
алмаштириб
беришни
талаб
этиш
ҳуқуқи
(434-
модда
).
Худди
шундай
ҳуқуққа
бошқа
шартномалар
иштирокчилари
ҳам
ҳақли
.
Масалан
,
идишга
жойланиши
ва
(
ёки
)
ўралиши
лозим
бўлган
товар
сотиб
олувчига
идишсиз
ва
(
ёки
)
ўрамаган
ҳолда
ёхуд
тегишли
идишга
жойламаган
ва
(
ёки
)
тегишли
даражада
ўрамаган
ҳолда
топширилган
тақдирда
,
агар
олди
-
сотди
шартномасидан
,
мажбурият
моҳияти
ёки
товарнинг
хусусиятидан
бошқа
ҳол
келиб
чиқмаса
,
сотиб
олувчи
сотувчидан
товарни
идишга
жойлаштириш
ва
(
ёки
)
ўрашни
ёхуд
тегишли
бўлмаган
идиш
ва
(
ёки
)
ўрашни
алмаштиришни
талаб
қилишга
ҳақли
(415-
модда
),
сотиб
олувчи
(
олувчи
) -
тегишли
даражада
сифатли
бўлмаган
товар
келтирилганда
(451-
модда
),
буюртмачи
-
маиший
пудрат
шартномаси
бўйича
иш
тегишли
даражада
ёки
умуман
бажарилмаган
тақдирда
(665-
модда
),
ижарага
олувчи
–
ижарага
берувчи
топширилган
мулкда
аниқланган
ёки
фойдаланишга
тўсқинлик
қиладиган
камчиликларни
бартараф
этиш
мажбуриятини
бажармаса
(552-
модда
),
қарз
олувчи
–
қарз
берувчи
жавоб
берадиган
камчиликлар
аниқланган
тақдирда
(738-
модда
),
лойиҳа
ва
қидирув
ишлари
пудрати
мажбуриятлари
бўйича
,
агар
лойиҳа
-
смета
ҳужжатларида
ёки
қидирув
ишларида
камчиликлар
аниқланган
тақдирда
пудратчи
буюртмачининг
талаби
билан
лойиҳа
-
смета
ҳужжатларини
бепул
қайта
ишлаб
чиқиши
ва
шунга
мувофиқ
зарур
қўшимча
қидирув
ишларини
бажариши
,
шунингдек
,
агар
қонунда
ёки
шартномада
бошқача
тартиб
белгиланган
бўлмаса
,
келтирилган
зарарни
буюртмачига
тўлаши
шарт
(691-
модда
).
Товарнинг
бутлиги
бузилганда
,
ёхуд
бут
бўлмаган
товар
топширилган
тақдирда
,
сотиб
олувчи
сотувчидан
товарни
оқилона
муддатда
бутлашни
талаб
қилиш
ҳуқуқига
эга
.
Фақатгина
,
сотувчи
оқилона
муддатда
сотиб
олувчининг
товарни
бутлаш
тўғрисидаги
талабини
бажармаса
,
сотиб
олувчи
бутланмаган
товарни
бут
товарга
алмаштиришни
талаб
қилишга
ҳақли
(413-
модда
).
Маҳсулот
етказиб
бериш
шартномасининг
шартлари
,
қонун
ҳужжатларининг
талаблари
ёки
товарларнинг
бут
бўлишига
қўйиладиган
одатдаги
талабларни
бузган
ҳолда
товарлар
етказиб
берилганида
сотиб
олувчи
(
олувчи
)
маҳсулот
етказиб
берувчига
юқорида
қайд
этилган
талабларни
қўйишга
ҳақли
(452-
модда
).
ЎР
ФК
да
мажбуриятларни
амалда
ижро
этишни
таъминлашга
йўналтирилган
махсус
чора
-
тадбирлар
ҳам
назарда
тутилган
.
ЎР
ФК
нинг
331-
моддасига
кўра
хусусий
белгили
ашёни
кредиторнинг
мулки
қилиб
,
унинг
хўжалик
юритишига
,
оператив
бошқарувига
ёки
фойдаланишига
топшириш
мажбурияти
бажарилмаган
тақдирда
,
кредитор
бу
ашёни
олиб
қўйишни
ва
мажбуриятда
назарда
тутилган
шартлар
асосида
ўзига
топширишни
талаб
қилишга
ҳақли
.
Ашёни
талаб
қилиб
олиш
–
фақат
кредиторга
тегишли
ҳуқуқ
.
Демак
,
у
мажбурият
нарсаси
бўлган
ашёни
ўзига
топширишни
талаб
қилиш
ўрнига
зарарнинг
қопланишини
талаб
қилишга
ҳақли
.
Ундан
ташқари
,
ФК
да
яна
бир
нарса
таъкидлаб
ўтилган
бўлиб
,
бу
ҳуқуқ
ашё
бир
хил
ҳуқуққа
(
мулк
ҳуқуқи
,
хўжалик
юритиш
ёки
оператив
бошқарув
ҳуқуқига
)
эга
бўлган
учинчи
шахсга
топширилган
бўлса
бекор
бўлади
.
Мазкур
ашёга
даъвогар
кредиторлар
ўртасида
рақобат
келиб
чиқиши
ҳолига
ҳам
худди
шундай
махсус
эслатма
мавжуд
.
Рақобат
қуйидагича
бартараф
этилади
:
агар
ашё
ҳали
топширилмаган
бўлса
,
вазият
қайси
кредиторнинг
фойдасига
олдинроқ
вужудга
келган
бўлса
,
ўша
кредитор
устунликка
эга
бўлади
,
башарти
буни
аниқлаш
мумкин
бўлмаса
,
олдин
даъво
қўзғатган
кредитор
устунликка
эга
бўлади
.
Мажбуриятларни
амалда
ижро
этиш
қоидасини
амалга
оширишга
йўналтирилган
мазкур
чорага
ЎР
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
20
ФКнинг
шартномавий
мажбуриятларга
оид
алоҳида
қисмида
аниқлик
киритилади
.
Масалан
,
сотувчи
хусусий
аломатлари
билан
белгиланган
ашёни
топширишдан
бош
тортса
,
сотиб
олувчи
шартнома
шартлари
асосида
мазкур
ашёни
топширишни
ёхуд
етказилган
зарарни
қоплашни
талаб
қилишга
ҳақли
(396-
модда
).
Ижарага
берувчи
муддатида
топширилмаган
мулкни
ижарага
олувчидан
талаб
қилиб
олиш
ва
ижронинг
кечикканлиги
туфайли
етказилган
зарарни
қоплашни
талаб
қилиш
ҳуқуқига
эга
(541-
модда
).
ЎР
ФК
331-
моддаси
1-
қисмида
белгиланган
янги
чора
қуйидаги
,
яъни
қарздор
ашёни
тайёрлаш
ва
кредиторга
(
хусусий
мулкка
,
хўжалик
юритишга
,
оператив
бошқарувга
ёки
фойдаланишга
)
топшириш
мажбуриятини
бажармаган
,
маълум
ишни
бажармаган
ва
хизмат
кўрсатмаган
вазиятлар
билан
боғлиқ
.
Шунга
ўхшаш
барча
вазиятларда
кредитор
мажбурият
ижросини
учинчи
шахсга
оқилона
хақ
эвазига
топшириши
ёхуд
қарздордан
етказилган
зарарни
қоплаш
ва
бўлажак
харажатларни
тўлашни
талаб
қилиб
,
мажбуриятни
ўз
кучи
билан
амалга
оширишга
ҳақли
.
Қайд
этилган
оқибат
қонунда
,
бошқа
ҳуқуқий
актларда
,
шартномада
ёхуд
мажбурият
моҳиятидан
бошқа
тартиб
келиб
чиқмаган
бошқа
барча
ҳолларда
ўринли
.
ФК
да
кредиторга
,
хусусан
,
буюртмачига
-
пудратчининг
ишида
камчиликлар
аниқланса
(642-
модда
3-
қисми
),
ижарага
олувчига
–
ижарага
берувчи
ижарага
берилаётган
мулкдан
шартномага
кўра
фойдаланишга
тўсқинлик
қилаётган
ёки
қийинчилик
туғдираётган
камчиликларни
баратараф
этиш
бўйича
ўз
мажбуриятини
бажармаганда
(542-
модда
),
ижарага
олувчига
–
ижарага
берувчи
ижарага
топширган
мулкни
капитал
таъмирлаш
бўйича
мажбуриятини
бузганда
(547-
модда
),
қарз
олувчига
–
текин
фойдаланиш
шартномаси
бўйича
,
ашёда
қарз
берувчи
жавоб
бериши
белгиланган
камчиликлар
аниқланганда
(621-
модда
),
сотиб
олувчига
–
таъминотчи
товарни
етказиб
бериш
шартномасида
қайд
этилган
миқдордан
кам
миқдорда
ёки
муддатни
бузиб
етказиб
берганда
,
таъминотчи
сотиб
олувчининг
сифати
ёмон
товарларни
лозим
даражадаги
товарга
алмаштириш
талабини
бажармаганда
,
сотиб
олувчи
талабига
кўра
товарлар
тўлиқ
топширилмаганда
(453-
модда
),
сотиб
олувчига
–
агар
сотувчи
томонидан
товарнинг
камчиликлари
келишиб
олинмаган
бўлса
,
лозим
даражада
сифатли
бўлмаган
товар
сотилганда
-
мажбурият
ижросини
учинчи
шахсга
топшириш
ёхуд
ўз
кучи
билан
мажбуриятни
бажариш
ҳуқуқи
берилган
.
Кўриниб
турибдики
,
ФКда
,
ва
умуман
,
фуқаролик
қонунчилигида
мажбуриятни
асл
ҳолида
мажбурий
тарзда
ижро
этиш
бўйича
турлича
ёндашувлар
мавжудлигидан
қатъи
назар
у
мажбурият
юзасидан
муносабатларнинг
моҳияти
билан
белгиланган
.
Қарздорни
,
агар
у
ҳоҳламаса
,
у
ёки
бу
ҳаракатни
мажбурий
тарзда
бажаришга
мажбур
қилиш
мумкин
эмас
.
Талаб
этилган
ҳаракатни
амалга
оширишга
фақат
мулкий
жарима
,
яъни
мажбуриятни
асл
ҳолида
ижро
этишни
пуллик
бадал
билан
алмаштириш
мажбур
қилиши
мумкин
.
Тегишли
меъёрларнинг
таҳлили
қуйидаги
хулосага
келишга
асос
бўлади
,
яъни
ЎР
ФК
шартномавий
мажбуриятларни
амалда
ижро
этиш
қоидасини
эътироф
этади
мустаҳкамлайди
.
ЎР
ФК
хақиқий
ижро
масалаларини
тартибга
солиб
,
шартнома
иштирокчилари
юридик
шахс
ёки
фуқаро
бўлишига
боғлиқ
равишда
шартномани
амалда
ижро
этиш
қоидасидан
аниқ
бир
вазиятда
фойдаланиш
бўйича
фарқ
қилмайди
.
Бироқ
,
бу
қоидадан
фойдаланиш
соҳаси
аввал
амал
қилган
қонунчиликка
нисбатан
анча
чегаралангандир
.
Энди
бу
қоида
умумий
қоида
сифатида
фақат
лозим
даражада
бажарилмаган
мажбуриятга
нисбатан
мажбуриятни
ижро
этиш
вазифаси
пуллик
бадал
(
зарарни
ундириш
ёки
неустойка
)
тўлаш
билан
боғлиқ
бўлмаган
ҳолларда
қўлланилади
(330-
моддаси
).
Ундан
ташқари
,
ЎР
ФКда
шартномавий
мажбуриятларни
амалда
ижро
этиш
талаби
анча
сусайтирилган
.
Ундан
фойдаланишда
муқобиллик
қоидаси
киритилган
бўлиб
(
кредиторнинг
ҳоҳишига
қараб
,
амалдаги
ижро
ёки
пуллик
бадал
танланади
),
мос
ҳуқуқий
меъёрларнинг
диспозитивлиги
(
тарафларнинг
олдиндан
келишувига
кўра
,
умуман
амалдаги
ижродан
воз
кечиш
имконияти
)
мавжуд
.
Амалдаги
ижро
қоидаси
қонунчиликда
етарли
даражада
таъминлаб
берилмаган
.
У
фақат
мажбурий
ижро
эттириш
ҳолларида
таъминланади
.
Қарздор
эса
,
мулкка
эга
бўлган
тақдирдагина
мажбуриятни
мажбурий
ижро
этади
.
Демак
,
ФКдаги
амалдаги
ижро
қоидаси
фақат
хусусий
-
аниқ
буюмларни
топширишга
оид
мажбуриятларда
бевосита
намоён
бўлади
.
Шундай
қилиб
,
замонавий
қонунчиликда
шартномавий
мажбуриятларни
амалда
ижро
этиш
қоидасининг
аҳамияти
тобора
камайиб
бормоқда
.
Бозор
иқтисодиёти
шароитида
кредитор
томонидан
қарздордан
мажбуриятларни
бажармаслик
натижасида
етказилган
барча
зарарни
пул
маблағи
билан
қоплашни
талаб
қилиш
унинг
манфаатларини
тўлиқ
қондиради
.
Одатда
,
қарздор
белгиланган
муддатда
товарларни
топшириш
,
ишни
бажариш
,
хизмат
кўрсатиш
ёхуд
камчиликлар
билан
топширилган
товарларни
лозим
даражада
сифатли
ёки
тўлиқ
товарлар
билан
алмаштириш
мажбуриятини
бажармаса
,
пуллик
бадал
тўлови
кредиторга
товарларни
харид
қилиш
,
ишни
бажариш
,
хизмат
кўрсатиш
имкониятини
беради
.
Шартномавий
мажбуриятларни
бажаришнинг
энг
муҳим
қоидаси
,
ФК
236-
моддасида
назарда
тутилган
,
лозим
даражада
ижро
этиш
қоидасидир
.
Ушбу
модда
кўра
“
мажбуриятлар
мажбурият
шартларига
ва
қонун
ҳужжатлари
талабларига
мувофиқ
,
бундай
шартлар
ва
талаблар
бўлмаганда
эса
-
иш
муомаласи
одатларига
ёки
одатда
қўйиладиган
бошқа
талабларга
мувофиқ
лозим
даражада
бажарилиши
керак
”
лигини
белгилаб
беради
.
“
Лозим
даражада
ижро
этмаслик
”
ФКда
аввалгидан
фарқли
кенгроқ
моҳиятга
эга
бўлгани
билан
асосланади
,
яъни
ижрони
тегишли
киши
,
шахсга
лозим
буюм
воситасида
лозим
усул
ва
жойда
ҳамда
муддатда
амалга
ошириши
зарурлигини
билдиради
.
Аксарият
муаллифлар
лозим
даражадаги
ижрони
айнан
шундай
тушунадилар
.
Лозим
даражадаги
ижро
–
мураккаб
тушунча
.
Амалдаги
ижродан
фарқлироқ
, 21-
боби
нормалари
билан
тартибга
солинади
.
У
бир
қатор
унсурлардан
иборат
:
тегишли
кишига
мажбуриятни
бажариш
(240-
модда
),
ижрони
тегишли
шахс
бажариши
(241-
модда
),
лозим
буюм
воситасида
ижро
этиш
(245.250-
моддалар
),
лозим
жойда
ижро
этиш
(246-
модда
),
лозим
муддатда
ижро
этиш
(242-
модда
),
лозим
усулда
бажариш
(238-
модда
).
Бу
масалада
батафсил
кўрсатмалар
ФК
мажбуриятлар
алоҳида
турларини
-
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
21
олди
-
сотди
,
юклар
ва
йўловчилар
ташиш
,
суғурта
,
биржа
ва
банк
операциялари
,
етказиб
бериш
,
пудрат
ва
бошқаларни
тартибга
солувчи
меъёрлари
мавжуд
,
иккинчи
қисмида
ҳам
берилган
.
ФКнинг
юқорида
қайд
этилган
қоидалари
юзага
келган
мажбуриятни
лозим
даражада
ижро
этиш
учун
ижро
субъектлари
ва
предметига
ҳамда
ижро
муддати
,
жойи
ва
усулига
қўйилаётган
талабларни
билдиради
.
Мазкур
талабларни
ҳуқуқий
адабиётда
лозим
даражадаги
ижрони
тавсифловчи
шартлар
деб
аташади
.
Аксарият
ҳолларда
бундай
шартлар
қонунчиликнинг
диспозитив
қоидаларида
белгиланган
бўлиб
,
бу
иштирокчиларга
ижро
этиш
усулининг
энг
тўғрисини
танлаш
имконини
беради
.
Таъкидлаш
зарурки
,
суд
амалиётида
фақат
хусусиятлари
бўйича
барча
мазкур
талабларга
жавоб
берувчи
ҳаракат
лозим
даражадаги
ҳаракат
деб
тан
олинади
.
Масалан
,
агар
таъминот
бошқармаси
мебель
фабрикасига
учинчи
ташкилот
манзилига
мебель
етказиб
бериш
вазифасини
юкласа
,
ишлаб
чиқарувчи
эса
уни
(
қайд
этилган
қабул
қилувчига
етказиб
бериш
ўрнига
)
таъминот
бошқармасига
тушириб
берса
,
ижро
лозим
даражада
амалга
оширилмаган
ҳисобланади
.
Чунки
топшириқда
қайд
этилган
субъектга
нисбатан
ижро
этилмайди
.
Лозим
даражадаги
ижро
амалдаги
ижрони
назарда
тутади
,
яъни
албатта
асл
ҳолида
амалга
оширилади
.
Масалан
,
пудрат
шартномаси
бўйича
пудратчи
буюртмачига
иш
натижасини
топширган
тақдирдагина
мажбурият
амалда
бажарилади
.
Мажбурият
амалда
ижро
этилган
бўлиши
,
аммо
лозим
даражада
бўлмаслиги
мумкин
(
масалан
,
муддат
кечиктирилганда
).
Одатда
,
ижро
жараёнида
бажарилиши
зарур
бўлган
барча
шартлар
(
предмет
,
муддат
,
усул
ва
ҳ
.
к
.)
кредитор
учун
тенгдир
ва
уларнинг
биттасини
бажармаслик
ҳам
лозим
даражада
ижро
этмаслик
деб
ҳисобланиши
мумкин
.
Лозим
даражадаги
ижро
барча
ҳолларда
қарздорни
мажбуриятлардан
озод
қилади
ва
мажбуриятни
тугатади
.
Лозим
даражада
бўлмаган
ижро
қарздорга
нисбатан
мажбурий
чоралар
,
жумладан
,
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
чораларини
қўллашга
асос
бўлади
.
Шундай
қилиб
,
мажбуриятни
амалда
ижро
қилиш
“
ҳаракат
амалга
оширилдими
?”,
деган
саволга
жавоб
берсагина
,
лозим
даражадаги
ижро
“
Ҳаракат
қандай
амалга
оширилди
?”,
деган
саволга
жавоб
беради
.
Мажбуриятларни
лозим
даражада
ва
амалда
ижро
этиш
қоидаларининг
нисбатини
субординацион
,
деб
таърифлаш
мумкин
.
Иккала
қоида
ҳам
мустақил
аҳамиятга
эга
ва
ҳеч
бири
бошқасига
нисбатан
устун
эмас
.
Улар
ўзаро
шартлидир
.
Масалан
,
мажбурият
ижроси
асл
ҳолида
бажарилмаган
бўлса
,
уни
лозим
даражада
бажарилган
,
деб
бўлмайди
.
Бошқа
томондан
,
амалдаги
ижро
лозим
даражада
бўлмаслиги
мумкин
эмас
,
Чунки
мажбурият
нормал
,
бузилишларсиз
ривожланиб
борар
экан
,
амалдаги
ижро
унинг
лозим
даражада
бажарилганлигини
ҳам
назарда
тутади
.
Ж
.
Б
.
Самарходжаев
ТДЮИ
стажёр
-
тадқиқотчи
-
изланувчиси
ЮРИДИК
ШАХСНИНГ
МИЛЛАТИНИ
УНИНГ
БОШҚАРУВ
ОРГАНЛАРИ
ЖОЙЛАШГАН
МАНЗИЛ
БЎЙИЧА
АНИҚЛАШ
(
ЎТРОҚЛИК
МЕЗОНИ
)
Юридик
шахснинг
ҳуқуқий
ҳолати
унинг
бошқарув
органлари
жойлашган
мамлакатга
кўп
жиҳатдан
боғлиқ
бўлади
.
Шу
туфайли
ҳам
айрим
давлатлар
ҳуқуқий
назарияси
ва
қонунчилигининг
кўпгина
намояндалари
юридик
шахснинг
миллатини
аниқлаш
мезони
сифатида
юридик
шахснинг
асосий
бошқарув
органлари
доимий
равишда
жойлашган
ерни
кўрсатадилар
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
муаммоларининг
тадқиқотчиси
М
.
И
.
Брун
таъкидлаганидек
, “
бу
ерда
юридик
шахс
учун
унинг
онги
,
тафаккури
,
иродаси
ва
ҳаётини
ташкил
этувчи
жараёнлар
юз
беради
.
Юридик
шахснинг
шахсий
мақоми
унинг
қонунчиликка
домицил
орқали
бириктирилиши
билан
белгиланади
...
Бу
ерда
юридик
шахс
номидан
шартномалар
тузилади
,
бошқа
ҳуқуқ
субъектлари
билан
муносабатлар
ўрнатилади
,
бу
ердан
юридик
шахснинг
мансабдор
шахсларига
фармойишлар
юборилади
ва
бу
ерда
кўрсатмаларнинг
бажарилиши
устидан
назорат
амалга
оширилади
.
Юридик
шахсга
бевосита
таъсир
кўрсатишни
фақат
унинг
марказий
органлари
орқали
амалга
ошириш
мумкин
.
Бу
эса
фақат
мазкур
органлар
жойлашган
давлат
орқали
амалга
оширилиши
мумкин
.
Бу
ердаги
муносабатларни
бош
ва
гавда
билан
оёқ
-
қўллар
ўртасидаги
муносабатларга
ўхшатиш
мумкин
.
Юридик
шахснинг
марказий
органлари
–
бу
унинг
боши
,
қўллар
ва
оёқлар
эса
маконда
ишга
солиниши
мумкин
.
Бироқ
буларнинг
ҳаммасини
бош
бошқаради
”
1
.
А
.
Вормс
юридик
шахснинг
бошқарув
органлари
жойлашган
манзил
мезонини
“
моҳият
эътибори
билан
энг
тўғри
ва
амалий
нуқтаи
назардан
мақсадга
мувофиқ
мезон
”
2
,
деб
номлаган
.
Унинг
фикрича
,
юридик
шахснинг
бошқарув
органлари
жойлашган
ерда
мазкур
шахснинг
хўжалик
фаолияти
ёки
ҳеч
бўлмаса
ҳуқуқий
ҳаёти
мужассамлашади
,
энг
муҳим
юридик
муносабатлар
ўрнатилади
ва
муаммолар
ҳал
қилинади
,
бу
ерда
юридик
шахснинг
нормал
фаолиятидан
манфаатдор
бўлган
шахслар
яшайди
ва
ҳ
.
к
.
Бинобарин
, “
ушбу
белги
энг
мустаҳкам
ва
амалда
бўртиб
намоён
бўлувчи
белгидир
”
3
.
Айни
пайтда
А
.
Вормс
юридик
шахснинг
бошқарув
органлари
жойлашган
ер
ғаразли
мақсадларни
кўзлаб
,
уни
аниқлашнинг
нормал
тартибига
зид
равишда
(
масалан
,
қонунни
четлаб
ўтиш
,
мол
-
мулкни
солиқ
органларидан
яшириш
ва
шунга
ўхшаш
бошқа
мақсадларда
)
ёки
бошқа
тасодифий
сабабларга
кўра
танланишига
,
юридик
шахснинг
уставида
кўрсатилган
бошқарув
органлари
жойлашган
манзил
сохта
бўлишига
йўл
қўйиш
мумкин
эмаслигини
қайд
этади
.
Юридик
шахснинг
бошқарув
органлари
жойлашган
номинал
ва
ҳақиқий
манзиллар
ўртасида
тафовут
мавжуд
бўлган
ҳолда
ҳақиқий
домицил
устунликка
эга
бўлиши
лозим
.
Вормс
фикрига
кўра
,
бундай
шароитларда
юридик
1
Брун
М
.
И
.
Юридические
лица
в
международном
частном
праве
. –
Пг
., 1915. – 19-
б
.
2
Вормс
А
.
Национальность
юридических
лиц
в
международ
-
ных
договорах
,
заключенных
РСФСР
. //
Материалы
НКЮ
.
Выпуск
XV. –
М
., 1922. – 11-
б
.
3
Ўша
ерда
.
