ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
70
Ж
.
Низамов
ТДЮИ
Илмий
тадқиқот
маркази
кичик
илмий
ходими
БОЛА
ҲУҚУҚЛАРИ
БУЗИЛИШЛАРИНИНГ
БАЪЗИ
ШАКЛЛАРИНИ
ОЛДИНИ
ОЛИШГА
ОИД
АЙРИМ
МУЛОҲАЗАЛАР
Ҳуқуқий
демократик
давлат
ва
фуқаролик
жамияти
барқарор
тараққиётга
замин
яратувчи
ҳамда
фаол
ҳаракатда
бўлган
,
инсонларнинг
ҳуқуқ
ва
эркинликларининг
тўлиқ
таъминланишига
хизмат
қилувчи
ҳуқуқий
асосларга
таянади
.
Бундай
ҳуқуқий
асослар
орқали
жамиятда
фуқароларнинг
турли
ижтимоий
муносабатлардаги
иштироки
,
уларнинг
барча
соҳалардаги
ҳуқуқ
ва
манфаатлари
тартибга
солинади
.
Хусусан
болалар
ҳуқуқлари
,
уларнинг
таъминланиш
кафолатлари
ҳам
қонун
йўли
билан
қатъий
тарзда
белгиланади
.
Мамлакатимизда
ёшлар
билан
боғлиқ
қабул
қилинган
қонун
ҳужжатларида
боланинг
туғилганидан
то
вояга
етгунига
қадар
бўлган
даврда
саломатлигини
ҳимоя
қилиш
,
Меҳрибонлик
уйлари
ва
махсус
мактаб
-
интернатларнинг
моддий
-
техник
базасини
мустаҳкамлаш
ва
шу
даргоҳларда
ишлаётган
ходимларни
ҳам
моддий
қўллаб
-
қувватлаш
масалалари
ўрин
олган
.
2008-
йил
республикамизда
давлатимиз
раҳбари
ташаббуси
билан
“
Ёшлар
йили
”
деб
эълон
қилинган
эди
.
Бу
қарорнинг
асосий
мақсадлари
ҳақида
тўхталар
экан
,
Президентимиз
униб
-
ўсиб
келаётган
фарзандларимизга
янада
кенг
йўл
очиб
бериш
,
уларнинг
соғлом
ва
баркамол
бўлиб
вояга
етиши
,
замонавий
билим
ва
тараққиёт
чўққиларини
эгаллаши
,
ўз
қобилият
ва
имкониятларини
,
куч
-
қувватини
намойиш
этиши
учун
давлатимиз
,
жамиятимиз
томонидан
шароит
туғдириш
,
ёшларнинг
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
тўлиқ
таъминлаш
,
бир
сўз
билан
айтганда
,
навқирон
авлодни
биз
қураётган
янги
жамиятнинг
ҳал
қилувчи
кучига
айлантириш
вазифаси
қўйилганлигини
алоҳида
таъкидлаб
ўтганлар
1
.
Албатта
,
бола
ҳуқуқлари
,
уларни
тўкис
таъминлаш
,
бола
ҳуқуқларининг
турли
шаклларда
бузилишларига
чек
қўйиш
,
уларни
комил
инсон
қилиб
тарбиялаш
ҳар
бир
жамият
олдида
турган
долзарб
вазифалардан
биридир
.
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Бола
ҳуқуқларининг
кафолатлари
тўғрисида
”
ги
қонунининг
3-
моддасига
кўра
бола
деб
ўн
саккиз
ёшга
тўлгунга
(
вояга
етгунга
)
қадар
бўлган
шахсга
айтилади
.
Ушбу
қонунга
мувофиқ
болаларнинг
ўн
саккиз
ёшгача
бўлган
ҳаётлари
давомида
уларнинг
турли
қонунларда
белгиланган
ҳуқуқлари
бола
ҳуқуқлари
сифатида
баҳоланади
.
Болалар
қонунга
мувофиқ
бу
даврда
исм
,
таълим
-
тарбия
олиш
,
ҳимояланиш
каби
бир
қатор
ҳуқуқларга
эга
бўладилар
.
Болаларнинг
вояга
етгунларига
қадар
бўлган
ҳаёти
оила
муҳити
билан
узвий
боғлиқ
.
Шунинг
учун
ҳам
бола
ҳуқуқларининг
турли
шаклларда
бузилиши
ҳолатлари
кўпроқ
оилада
содир
бўлади
.
Жумладан
,
ота
-
онанинг
ёхуд
улардан
бирининг
муттасил
ичкиликбозликка
ёки
гиёҳвандликка
ружуъ
қўйиши
оқибатида
бола
ҳуқуқларининг
қўпол
равишда
бузилиши
ҳолатлари
келиб
чиқади
.
1
Каримов
И
.
А
.
Ватанимизнинг
босқичма
-
босқич
ва
барқарор
ривожланишини
таъминлаш
–
бизнинг
олий
мақсадимиз
. –
Т
.17. –
Т
.: “
Ўзбекистон
”, 2009. - 47-48-
б
.
Оила
кодексининг
79-
моддасига
мувофиқ
ота
-
онанинг
ёхуд
улардан
бирининг
муттасил
ичкиликбозликка
ёки
гиёҳвандликка
ружуъ
қўйиши
уларнинг
ота
-
оналик
ҳуқуқларидан
маҳрум
қилинишига
асос
бўлади
.
Ушбу
соҳа
мутахасисларидан
З
.
Эсанова
олиб
борган
тадқиқотларга
кўра
ўрганилган
100
та
суд
ишларининг
13
тасида
ота
-
оналар
муттасил
ичкиликбозлик
,
гиёҳвандликка
ружуъ
қўйиш
факти
бўйича
ота
-
оналик
ҳуқуқларидан
маҳрум
қилинганлар
.
2
Ота
-
оналик
ҳуқуқидан
маҳрум
қилиш
билан
боғлиқ
ҳолатларнинг
бири
ота
-
онанинг
ёки
улардан
бирининг
муттасил
ичкиликбозлик
ёки
гиёҳвандликка
ружуъ
қўйиши
экан
,
албатта
,
бу
ҳолат
оилада
доимий
руҳий
,
жисмоний
тазйиқларга
,
жиноятларга
,
бола
ҳуқуқларининг
бузилишларига
олиб
келиши
мумкин
.
Муттасил
ичкиликбозлик
алкоголизм
номи
билан
ҳам
юритилади
.
Алкоголизм
спиртли
ичимликларни
сурункали
истеъмол
қилиш
туфайли
юзага
келадиган
заҳарланиш
,
хумор
қилиш
шаклларидан
биридир
.
Муттасил
ичкиликбозлик
спиртли
ичимликларни
истеъмол
қилишга
мажбурликда
намоён
бўлади
.
Спиртли
ичимликларни
ичиш
тўхтатилгандан
сўнг
соматик
,
вегетатив
,
неврологик
бузилишлар
юзага
келади
,
чуқур
ва
барқарор
руҳий
ҳамда
неврологик
бузилишлар
,
хотиранинг
пасайиши
,
ақлнинг
пасайиши
,
турли
ижтимоий
номутаносибликлар
пайдо
бўлади
3
.
Муттасил
ичкиликбозлик
тўғрисида
юридик
адабиётларда
бир
қатор
шарҳлар
билдирилган
.
Жумладан
муттасил
ичкиликбозлик
алкоголизм
сифатида
юридик
энциклопедияда
спиртли
ичимликларга
патологик
ҳирс
қўйиш
(
руҳий
ва
жисмоний
мойиллик
),
алкоголь
истеъмол
қилиш
тўхтатилганда
хумор
синдроми
пайдо
бўлиши
,
кейинчалик
соматоневрологик
бузилишлар
,
шахсда
руҳий
ўзгаришлар
билан
кечадиган
хасталик
сифатида
қайд
этилган
4
.
Бу
касаллик
жамият
учун
ҳам
,
беморнинг
ўзи
учун
ҳам
ноқулай
бўлган
ижтимоий
оқибатларга
олиб
келади
.
Ижтимоий
маънода
алкоголизм
деганда
жамият
фаровонлигига
ва
криминал
ҳолатга
,
инсонларнинг
соғлиғига
,
турмушига
,
меҳнатига
путур
етказувчи
номеъёрий
спиртли
ичимликларни
истеъмол
қилиш
тушунилиши
керак
.
Гиёҳвандлик
юридик
адабиётларда
эйфорик
,
тинчлантирувчи
,
оғриқ
қолдирувчи
,
ухлатадиган
,
банги
қилувчи
ёки
қўзғатувчи
табиий
ва
синтетик
моддаларга
патологик
мойил
бўлиш
сифатида
тавсифланади
5
.
Наркотикларни
узоқ
вақт
истеъмол
қилганда
шахс
борган
сари
инқирозга
учрайди
,
гиёҳвандлар
тубан
,
атрофдагиларига
ҳамда
яқинларига
бефарқ
бўлиб
қолади
,
ақл
-
идроки
пасаяди
.
Гиёҳвандлар
жисмоний
ва
руҳий
ҳолдан
тоядилар
,
уларнинг
эмоциялари
қўполлашади
,
яхши
хулқ
ва
одатларини
йўқотадилар
,
тез
-
тез
антиижтимоий
ҳаракатлар
содир
этадилар
.
Вақт
ва
атроф
-
муҳитни
,
мувозанатни
қабул
қилиш
бузилади
,
агрессияга
мойилликни
чақиради
.
Бундай
агрессив
ҳолатлар
гиёҳвандликка
ружуъ
қўйган
шахсни
2
Қаранг
:
Эсанова
З
.
Ота
-
оналик
ҳуқуқидан
маҳрум
қилиш
суд
амалиёти
ва
таҳлил
.
Ҳуқуқ
ва
бурч
.
ижтимоий
-
ҳуқуқий
журнал
.
№
2 (38) 2009, 47-
б
.
3
Қаранг
:
Ижтимоий
ҳимоя
:
атамалар
изоҳли
луғати
/
Тузувчилар
:
М
.
Х
.
Саидов
ва
бошқ
.,
Т
.:
Алишер
Навоий
номидаги
Ўзбекистон
Миллий
кутубхонаси
нашриёти
, 2007. -
16-
б
.
4
Ўзбекистон
юридик
энциклопедияси
/
нашр
учун
масъул
Р
.
А
.
Муҳитдинов
ва
бошқ
.;
Т
.:
Адолат
, 2010.-22-
б
.
5
Юқоридаги
манба
. 92-
б
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
71
ижтимоий
хавфли
қилиб
қўяди
.
Гиёҳвандлик
воситаларини
истеъмол
қилиш
инсон
ҳаёти
ва
унинг
зурриётига
,
келажак
ҳаётига
,
фарзандларига
катта
салбий
таъсир
қилади
.
Бундай
тоифага
мансуб
шахсларни
тиббий
жиҳатдан
муттасил
ичкиликбозликка
мубтало
бўлган
ёки
гиёҳванд
деб
топиш
масаласи
қонун
билан
тартибга
солинган
,
яъни
шахсни
сурункали
алкоголизм
,
гиёҳвандлик
ёки
заҳарвандликка
мубтало
бўлган
бемор
деб
топиш
Ўзбекистон
Республикаси
Соғлиқни
сақлаш
вазирлиги
белгилаган
тартибда
тегишли
даволаш
муассасалари
томонидан
амалга
оширилади
1
.
Ушбу
қонунга
биноан
жамоат
тартибини
,
бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқларини
бузаётган
,
ёхуд
аҳолининг
осойишталигига
,
саломатлигига
ва
маънавиятига
хавф
туғдираётган
сурункали
алкоголизм
,
гиёҳвандлик
ёки
заҳарвандликка
мубтало
бўлган
беморларга
нисбатан
мажбурий
даволаш
қўлланади
.
Юқорида
қайд
этилган
маълумотлардан
келиб
чиқиб
муттасил
ичкиликбозликка
ёки
гиёҳвандликка
ружуъ
қўйган
ота
-
оналар
томонидан
бола
ҳуқуқлари
қайси
шаклларда
бузилиши
тўғрисида
хулоса
қилиб
кўрайлик
.
Фикримизча
,
бундай
ота
-
оналар
томонидан
қуйидаги
асосларга
кўра
бола
ҳуқуқлари
бузилиши
мумкин
.
Биринчидан
,
бундай
ота
-
оналар
кўп
ҳолатларда
ота
-
оналик
мажбуриятларини
бажармайдилар
,
фарзандларига
таълим
-
тарбия
бермайдилар
.
Иккинчидан
,
ота
-
оналик
ҳуқуқларини
суъистемол
қиладилар
,
болаларига
нисбатан
шафқатсиз
муносабатда
бўладилар
,
жисмоний
куч
ишлатадилар
.
Учинчидан
,
болаларини
спиртли
ичимликлар
ичишга
ўргатишлари
,
жиноятга
ундашлари
мумкин
.
Тўртинчидан
,
болаларга
нисбатан
ҳаёт
ёки
соғлиқ
учун
хавфли
бўлган
жиноятлар
содир
қилишлари
мумкин
.
Юқоридаги
ҳар
икки
ҳолатга
тушган
ва
у
доимий
такрорланиб
турган
оилаларда
болага
нисбатан
бўлган
муносабатни
тасаввур
қилиш
қийин
эмас
.
Бундай
ҳолатларда
ота
-
оналарга
нисбатан
ўз
ота
-
оналик
ҳуқуқларидан
маҳрум
қилиш
ёки
уларни
чеклаш
чораларидан
бири
қўлланиб
болани
улардан
ажратиб
олиш
лозим
бўлади
.
Шуни
алоҳида
таъкидлаш
керакки
,
бола
ҳақида
ғамхўрлик
қилиш
,
унга
таълим
-
тарбия
бериш
ота
-
она
учун
фақат
ахлоқий
қоида
бўлиб
қолмасдан
,
балки
конститутциявий
ҳуқуқ
ва
бурч
ҳам
ҳисобланади
,
яъни
:
“
Ота
-
оналар
ўз
фарзандларини
вояга
етгунларига
қадар
боқиш
ва
тарбиялашга
мажбурдирлар
”
2
.
Бироқ
,
муттасил
ичкиликбозликка
,
гиёҳвандликка
мубтало
бўлган
ота
-
оналар
томонидан
бу
муқаддас
бурч
аксарият
ҳолларда
бажарилмайди
.
Бундай
тоифадаги
шахсларнинг
жамиятда
ижтимоий
фойдали
меҳнат
билан
шуғулланмаслиги
ўз
болаларини
моддий
жиҳатдан
таъминламаслигига
ҳам
олиб
келади
.
Конституциямизга
мувофиқ
ота
-
оналар
ўз
болаларини
боқишга
мажбурлар
.
Мазкур
нормага
шарҳ
беришар
экан
соҳанинг
етук
мутахасислари
“
боқиш
”
1
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Сурункали
алкоголизм
,
гиёҳвандлик
ёки
заҳарвандликка
мубтало
бўлган
беморларни
мажбурий
даволаш
тўғрисида
”
ги
қонуни
/
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Кенгашининг
Ахборотномаси
, 1993
йил
№
1, 36-
модда
, 2
банд
2
Ўзбекистон
Республикасининг
Конститутцияси
.
Т
.:2010. - 64-
модда
.
дейилганда
асосан
еб
-
ичиришни
тушуниш
лозимлигини
, “
моддий
таъминот
”
ўз
ичига
еб
-
ичишдан
ташқари
бўладиган
харажатлар
:
кийим
-
кечак
,
яшаш
учун
уй
-
жой
,
иқтисодий
маънодаги
кенг
тушунчаларни
қамраб
олишини
таъкидлашган
3
.
Юқорида
қайд
этилган
маълумотлардан
хулоса
қилиб
айтадиган
бўлсак
,
оила
муҳитида
бола
ҳуқуқларини
бузилишига
олиб
келадиган
ҳолатлардан
бири
ота
-
оналарнинг
ёхуд
улардан
бирининг
муттасил
ичкиликка
ёки
гиёҳвандликка
ружуъ
қўйишидир
.
Мазкур
ҳолат
бола
ҳуқуқларининг
турли
шаклларда
бузилишига
олиб
келиши
мумкин
.
Фикримизча
,
бундай
оилаларни
ўз
вақтида
аниқлаш
,
бола
ҳуқуқларининг
бузилишларини
олдини
олиш
мақсадида
тегишли
чоралар
кўриш
лозим
.
Жумладан
,
жамиятда
оила
муҳитига
энг
яқин
бўлган
бошқарув
органларидан
фуқароларни
ўзини
ўзи
бошқариш
органларининг
оила
билан
боғлиқ
ваколатларини
қайта
кўриб
чиқиш
,
уларга
носоғлом
муҳит
ҳукмрон
бўлган
оилаларни
аниқлаш
,
тегишли
чоралар
кўриш
бўйича
аниқ
вазифалар
юклаш
зарур
.
Болалар
таълим
муассасаларида
ҳам
таълим
мутасаддилари
томонидан
болалар
орасида
ота
-
оналарининг
муттасил
ичкиликбозлиги
,
гиёҳвандликка
мубтало
бўлганлигидан
азият
чекаётган
болаларни
ижтимоий
қўллаб
-
қувватлаш
мақсадида
тегишли
тадбирлар
амалга
оширилишини
мақсадга
мувофиқ
деб
ҳисоблаймиз
.
3
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституциясига
шарҳ
.
Муаллифлар
жамоаси
.
Масъул
муҳаррир
:
А
.
А
.
Азизхўжаев
.
Т
.:
ТДЮИ
нашриёти
, 2008, 250-
б
.
