ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
47
Д
.
Г
.
Рахимова
ТДЮИ
стажер
-
тадқиқотчи
-
изланувчиси
ТАМОМ
БЎЛМАГАН
ЖИНОЯТ
ТУШУНЧАСИ
ВА
УНИНГ
ЖИНОЯТ
СОДИР
ЭТИШ
БОСҚИЧЛАРИДАН
ФАРҚЛИ
ХУСУСИЯТЛАРИ
Мамлакатимизда
амалга
оширилаётган
ислоҳотларнинг
мақсади
-
ҳуқуқий
давлатни
шакллантириш
,
қонунийлик
ва
адолатни
мустаҳкамлаш
,
фуқароларнинг
конституциявий
ҳуқуқ
ва
эркинликлари
таъминланишига
эришишдан
иборат
.
Ижтимоий
хавфли
тажовузларни
олдини
олиш
ва
унга
нисбатан
қарши
курашни
таъминловчи
ҳуқуқий
давлатнинг
бир
элементи
сифатида
жиноят
қонуни
ҳам
қонунийлик
ва
адолатни
таъминлашда
асосий
вазифани
бажаради
.
Янги
ижтимоий
муносабатларнинг
шаклланиши
,
иқтисодиётни
тубдан
ислоҳ
қилиниши
,
ҳуқуқий
давлатни
барпо
этиш
ғояси
янги
Жиноят
кодекси
қабул
қилинишини
тақозо
этди
.
Унда
жиноят
содир
этиш
босқичлари
атамасидан
умуман
воз
кечган
ҳолатда
,
жиноятларнинг
тугалланиш
вақтига
асосан
,
улар
2
гуруҳ
(
тамом
бўлмаган
ва
тамом
бўлган
жиноятлар
)
га
ажратилди
.
Бироқ
амалдаги
жиноят
қонунида
тамом
бўлган
ёки
тамом
бўлмаган
ёхуд
жиноят
содир
этиш
босқичлари
тушунчаси
берилмаган
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексининг
6-
боби
“
Тамом
бўлмаган
жиноятлар
”
деб
номланади
.
Унда
тамом
бўлмаган
жиноятларининг
тури
сифатида
жиноятга
тайёргарлик
кўриш
ва
жиноят
содир
этишга
суиқасд
қилиш
тушунчалари
белгиланган
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексининг
25-
моддасига
мувофиқ
,
шахснинг
қасддан
қилинадиган
жиноятни
содир
этиш
ёки
яшириш
учун
шарт
-
шароит
яратувчи
қилмиши
ўзига
боғлиқ
бўлмаган
ҳолатларга
кўра
содир
этилиши
бошлангунга
қадар
тўхтатилган
бўлса
,
бундай
қилмиш
жиноятга
тайёргарлик
кўриш
деб
топилади
,
қасддан
содир
этиладиган
жиноят
бошланиб
,
шахсга
боғлиқ
бўлмаган
ҳолатларга
кўра
охирига
етказилмаган
бўлса
,
жиноят
содир
этишга
суиқасд
деб
топилади
.
Жиноятларнинг
тугалланишига
кўра
турларга
ажратиш
орқали
қонун
чиқарувчи
жиноятларнинг
тамом
бўлиш
вақтига
урғу
берган
.
Жиноят
содир
этиш
босқичлари
ва
тамом
бўлмаган
жинояларнинг
ўртасида
аниқ
чегара
белгиланмаганлиги
,
ўз
навбатида
уларни
тушунишда
чалкашликка
олиб
келди
.
Аслида
жиноят
содир
этиш
босқичлари
тушунчаси
,
турлари
ва
босқичларнинг
тамом
бўлмаган
жиноятлардан
фарқи
хусусида
олимлар
томонидан
турлича
фикрлар
билдирилган
.
Хусусан
,
профессор
М
.
Х
.
Рустамбаев
тамом
бўлмаган
жиноятларга
қуйидагича
таъриф
берган
.
“
Тамом
бўлмаган
жиноят
(
тайёргарлик
кўриш
ва
суиқасд
)
конкрет
жиноят
таркиби
белгиларида
назарда
тутилган
хатти
-
ҳаракатларни
тўлиқ
бажармаслик
ёки
жиноий
оқибатларнинг
келтириб
чиқармаслик
билан
тавсифланади
1
”.
Л
.
Л
.
Кругликовнинг
фикрига
кўра
, “
Тамом
бўлмаган
жиноятлар
аниқ
жиноят
таркиби
белгиларида
белгиланган
ҳаракатларни
тўла
равишда
бажармаслик
ёки
жиноий
оқибатнинг
мавжуд
бўлмаслиги
билан
1
Рустамбаев
М
.
Х
.
Ўзбекистон
Республикаси
жиноят
ҳуқуқи
курси
. –
Тошкент
:
Илм
Зиё
. 2011. –
Б
. 525.
тавсифланади
2
”.
М
.
П
.
Редин
“
Тамом
бўлмаган
жиноят
жиноий
мақсадни
амалга
оширишга
йўналтирилган
жиноятга
тайёргарлик
кўриш
ва
уни
амалга
ошириш
босқичларида
шахснинг
ўзига
боғлиқ
бўлмаган
сабабларга
кўра
тўхтатилган
фаолияти
бўлиб
ҳисобланади
3
”
деб
таъкидлаган
бўлса
,
Г
.
В
.
Назаренко
эса
“
Тамом
бўлмаган
жиноят
шахснинг
ҳохиш
иродасига
боғлиқ
бўлмаган
ҳолатларга
кўра
ёки
жиноятдан
ихтиёрий
қайтиш
натижасида
охиригача
етказилмаган
қасддан
содир
этилган
қилмиш
(
ҳаракат
ёки
ҳаракатсизлик
)
4
”
деб
ва
тамом
бўлмаган
жиноятларни
3
гуруҳга
бўлади
:
жиноятга
тайёргарлик
кўриш
,
жиноятга
суиқасд
ва
ўзининг
жиноий
мақсадини
амалга
оширишдан
узил
-
кесил
ихтиёрий
қайтиш
.
Бугунги
кунда
жиноят
ҳуқуқи
назариясида
тамом
бўлмаган
жиноятларнинг
моҳиятини
тушунтиришда
янги
йўналиш
шаклланмоқда
.
Масалан
,
баъзи
рус
олимларининг
фикрича
,”
тамом
бўлмаган
жиноят
жиноий
фаолият
ривожланишининг
у
ёки
бу
босқичида
тўхтатилган
фаолиятдир
5
”.
А
.
И
.
Ситникова
“
Тамом
бўлмаган
жиноятлар
сифатида
шахсга
боғлиқ
бўлмаган
ҳолатларга
кўра
тўхтатилган
қасддан
содир
этилган
қилмиш
ҳамда
жиноятга
тайёргарлик
кўриш
ва
суиқасдда
ўз
ихтиёрига
кўра
тўхтатилган
жиноий
фаолият
"
6
ни
назарда
тутган
.
Олимнинг
мазкур
таърифи
амалдаги
тамом
бўлмаган
жиноятнинг
таърифига
мутлақо
зид
.
Чунки
қонун
чиқарувчи
тамом
бўлмаган
жиноятларнинг
мажбурий
элементи
сифатида
шахсга
боғлиқ
бўлмаган
ҳолатларга
кўра
тўхтатилганлик
белгисини
кўрсатиб
ўтган
.
И
.
С
.
Тишкевич
таклиф
қилган
қуйидаги
таърифни
келтириш
,
бизнингча
,
ўринли
бўлади
: “
Тамом
бўлмаган
жиноят
деганда
,
қасддан
амалга
ошириладиган
шундай
бир
ижтимоий
хавфли
фаолиятни
тушуниш
лозимки
,
унда
жиноятнинг
объектив
томони
тўлиқ
ривожланмагани
туфайли
жиноят
таркиби
белгиларидан
бир
қисминигина
ўз
ичига
олади
”
7
.
Бизнинг
назаримизда
,
мазкур
таърифнинг
камчилиги
шундаки
,
унинг
муаллифи
тамом
бўлган
ва
тамом
бўлмаган
жиноятлар
субъектив
томонининг
айнийлигидан
келиб
чиққан
.
Жиноят
содир
этиш
босқичларига
ҳам
олимлар
томонидан
турлича
таърифлар
берилган
.
Масалан
,
“
Жиноят
содир
этиш
босқичлари
жиноят
ҳуқуқи
томонидан
қасддан
жиноят
содир
этишга
тайёргарлик
кўриш
ва
бевосита
бажариш
босқичлари
(
жиноий
фаолиятнинг
ривожланиш
босқичлари
)
сифатида
тушунилиб
,
жиноятга
тайёргарлик
кўришдан
бошланиб
жиноий
оқибатлар
келиб
чиқишида
тамомланади
.
Бу
босқичлар
3
та
: 1)
жиноят
содир
этишга
тайёргарлик
кўриш
босқичи
; 2)
жиноят
таркиби
объектив
томонини
2
Уголовное
право
России
.
Часть
общая
.
учебник
для
ВУЗов
./
отв
.
ред
.
Л
.
Л
.
Кругликов
.-2-
е
изд
.,
перераб
.
и
доп
. –
Москва
.
2010.
3
Редин
М
.
П
.
Объективные
и
субъективные
признаки
приготовления
к
преступлению
и
покушения
на
преступление
//
Следователь
. 2003. –
№
9 (65).
4
Назаренко
Г
.
В
.,
Ситникова
А
.
И
.
Неоконченное
преступление
и
его
виды
.
Монография
. –
М
.:
Ось
-89, 2003.
5
Козлов
А
.
П
.
Учение
о
стадиях
преступления
. –
СПб
.: 2002.,
Ситникова
А
.
И
.
Неоконченное
преступление
и
его
виды
. –
М
.,
2003.
6
Ситникова
А
.
И
.
Наказуемость
неоконченных
видов
преступ
-
лений
//
Уголовное
право
. 2002. –
№
4.
7
Тишкевич
И
.
С
.
Приготовление
и
покушение
по
советскому
уголовному
праву
(
понятие
и
наказуемость
). –
М
., 1958. – 27-
б
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
48
бажариш
; 3)
жиноятнинг
тамом
бўлиши
ва
ижтимоий
хавфли
оқибатларнинг
келиб
чиқиши
1
”
дир
.
А
.
С
.
Якубов
эса
жиноят
содир
этиш
босқичларига
қуйидагиларни
киритади
: 1)
қасднинг
шаклланиши
; 2)
жиноятга
тайёргарлик
кўриш
; 3)
жиноят
содир
этишга
суиқасд
қилиш
; 4)
тамом
бўлган
жиноят
.
Н
.
Ф
.
Кузнецова
эса
,
жиноий
фаолиятнинг
ривожланиш
босқичлари
ва
тамом
бўлмаган
жиноят
турларини
ажратишга
доир
ўзининг
фикрини
билдириб
,
босқичлар
деганда
жиноятга
тайёргарлик
кўриш
борасидаги
ҳаракатларни
ва
жиноятни
бажаришни
,
тамом
бўлмаган
жиноят
турлари
деганда
эса
–
жиноятга
тайёргарлик
кўриш
ва
жиноят
содир
этишга
суиқасд
қилишни
назарда
тутган
2
.
Бироқ
Н
.
В
.
Лясс
бу
нуқтаи
назарни
қўллаб
-
қувватламаган
3
.
Кейинчалик
Н
.
Ф
.
Кузнецова
жиноий
фаолият
ривожланиш
жараёнининг
юқорида
зикр
этилган
икки
босқичига
,
бизнингча
,
асоссиз
равишда
,
учинчи
босқич
–
жиноий
оқибатларнинг
юз
беришини
қўшган
4
.
“
Жиноятларни
содир
этиш
босқичлари
”
ва
“
тамом
бўлмаган
жиноят
”
тушунчаларини
фарқлаш
зарурлиги
ва
уларнинг
мезонлари
ҳақида
1987
йилда
В
.
Н
.
Кудрявцев
ёзган
эди
5
.
Н
.
Ф
.
Кузнецованинг
таъкидлашича
,
баъзи
бир
лойиҳаларда
,
масалан
Россия
Жиноят
тузуги
(
Умумий
қисм
)
лойиҳасида
тамом
бўлмаган
жиноят
институти
“
жиноятни
содир
этиш
босқичлари
”
деб
номлангани
ва
бу
тўғри
эмаслигини
таъкидлаган
6
.
Бу
масалага
Н
.
П
.
Кузнецов
ҳам
изчил
ёндашмаган
:
ўз
асарида
у
жиноятга
тайёргарлик
кўриш
ва
жиноят
содир
этишга
суиқасд
қилишни
тамом
бўлмаган
,
бошланғич
жиноий
фаолият
шакллари
деб
,
бошқа
жойида
эса
–
жиноий
ниятни
амалга
ошириш
босқичлари
деб
атаган
7
,
ваҳоланки
,
иккала
ҳолда
ҳам
гап
айни
бир
нарса
–
тамом
бўлмаган
жиноят
турлари
ҳақида
боради
.
Кейинчалик
мазкур
муаммо
атрофидаги
баҳсга
А
.
П
.
Козлов
қизғин
тус
беради
.
У
жиноятни
содир
этиш
босқичларига
жиноий
ниятнинг
пайдо
бўлиши
,
уни
амалга
ошириш
учун
шарт
-
шароитлар
яратиш
ва
жиноятни
бажаришни
киритади
8
.
Бизнингча
,
жиноий
ниятнинг
пайдо
бўлиши
жиноятни
содир
этиш
босқичи
ҳисобланмайди
,
сабаби
ушбу
ҳолатда
жиноий
ниятни
амалга
ошириш
борасидаги
фаолият
мавжуд
бўлмайди
.
Жиноят
содир
этиш
босқичлар
атамасининг
ўрнига
жиноий
ниятнинг
амалга
ошириш
босқичлари
атмасининг
қўлланилишини
таклиф
этган
М
.
П
.
Редин
1
Рустамбаев
М
.
Х
.
Ўзбекистон
Республикаси
жиноят
ҳуқуқи
курси
. –
Тошкент
:
Илм
Зиё
. 2011, 239
б
.
2
Қаранг
:
Кузнецова
Н
.
Ф
.
Ответственность
за
приготовление
к
преступлению
и
покушение
на
преступление
по
советскому
уголовному
праву
. –
М
., 1958. – 39–41-
б
.
3
Қаранг
:
Курс
советского
уголовного
права
.
Часть
общая
.
Т
.
1. –
Л
., 1968. – 539–540-
б
.
4
Қаранг
:
Советское
уголовное
право
.
Общая
часть
:
Учебник
/
Под
ред
.
Г
.
А
.
Кригера
,
Н
.
Ф
.
Кузнецовой
,
Ю
.
М
.
Ткачевского
. 2-
е
изд
.,
доп
.
и
перераб
. –
М
., 1988. – 164-
б
.;
Уголовное
право
.
Общая
часть
/
Под
ред
.
Н
.
Ф
.
Кузнецовой
и
др
. –
М
., 1993. –
176-
б
.;
Учебник
уголовного
права
.
Общая
часть
. –
М
., 1996. –
164-
б
.
5
Қаранг
:
Уголовный
закон
:
опыт
теоретического
моделирова
-
ния
/
Отв
.
ред
.
В
.
Н
.
Кудрявцев
,
С
.
Г
.
Келина
. –
М
., 1987. – 93-
б
.
6
Қаранг
:
Новое
уголовное
право
России
. ... – 53-
б
.
7
Қаранг
:
Кокорев
Л
.
Д
.,
Кузнецов
Н
.
П
.
Уголовный
процесс
:
доказательства
и
доказывание
. –
Воронеж
, 1995. – 73, 75-
б
.
8
Қаранг
:
Козлов
А
.
П
.
Стадии
и
неоконченное
преступление
.
Вып
. 1.
Стадии
совершения
преступления
:
Учебное
пособие
/
Красноярск
, 1993. – 33-
б
.
мазкур
тушунчани
2
га
,
яъни
жиноятни
бажариш
учун
қасддан
шарт
-
шароит
яратиш
босқичи
ва
жиноятни
бажариш
босқичига
ажратишни
таклиф
этган
.
Фикримизча
,
мазкур
таклиф
жиноят
қонунчилигига
мувофиқ
эмас
.
Сабаби
жиноий
ният
сўзи
жиноят
қонунчилигида
ифодаланмаган
,
шунингдек
,
мазкур
тушунчаларни
2
га
бўлиш
ижтимоий
хавфли
қилмишни
квалификация
қилиш
учун
ҳеч
қандай
юридик
аҳамиятга
эга
эмас
.
Мазкур
босқичлар
бир
-
биридан
ўзларининг
ижтимоий
хавфлилик
даражасига
кўра
фарқланиши
лозим
.
Лекин
жиноятни
бажариш
учун
қасддан
шарт
-
шароитлар
босқичи
таркибига
жиноятга
тайёргарлик
кўриш
босқичи
киради
,
жиноятни
бажариш
босқичи
таркибига
эса
жиноятга
суиқасд
қилиш
ва
тамом
бўлган
жиноятлар
киради
.
Аммо
уларнинг
ижтимоий
хавфлилик
даражаси
,
жиноят
қонуни
билан
қўриқланадиган
объектларга
зарар
етказиш
хавфи
турлича
ва
шунга
асосан
уларни
бир
босқич
доирасига
киргизиш
мумкин
эмас
.
Бизнинг
назаримизда
,
буларнинг
барчаси
узоқ
йиллар
мобайнида
жиноят
ҳуқуқи
назариясида
жиноий
ниятни
амалга
ошириш
босқичлари
ҳақидаги
таълимотнинг
ривожланишига
,
бинобарин
,
жиноятлар
учун
уларнинг
тугалланганлик
даражасига
кўра
жавобгарлик
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатларини
ва
уларни
қўлланиш
амалиётини
такомиллаштиришга
монелик
қилиб
келган
.
Аслида
жиноят
содир
этиш
босқичлари
жиноят
ҳуқуқи
назариясида
мавжуд
тушунча
бўлиб
,
жиноят
қонунчилигида
ўзининг
аксини
топмаган
.
Сабаби
,
барча
жиноят
таркибларида
жиноят
босқичлари
мавжуд
бўлмайди
,
жиноий
ниятнинг
амалга
оширилиш
жараёни
жиноят
содир
этиш
босқичлари
схемаси
асосида
ривожланмайди
.
Шунингдек
,
жиноят
ҳуқуқи
назариясига
мувофиқ
,
жиноят
содир
этиш
босқичлари
фақат
тўғри
қасддан
содир
этиладиган
жиноятларда
мавжуд
бўлади
.
Жиноят
содир
этиш
босқичларининг
ўзига
хос
хусусияти
мазкур
босқичлар
жиноий
ниятнинг
амалга
ошишининг
реал
бўлиши
орқали
тамом
бўлган
жиноятларга
янада
яқинлашади
.
Босқичлар
ўзига
хос
юридик
аҳамият
касб
этмайди
.
Улар
фақат
тамом
бўлмаган
ва
тамом
бўлган
жиноят
сифатида
жиноят
-
ҳуқуқий
категория
ҳисобланади
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
жиноят
ҳуқуқи
назариясидаги
жиноят
содир
этиш
босқичлари
атамасидан
умуман
воз
кечиш
мақсадга
мувофиқ
,
деб
ўйлаймиз
.
Сабаби
:
биринчидан
,
аввало
қилмиш
(
ҳаракат
ёки
ҳаракатсизлик
)
жиноят
деб
топилиши
учун
унинг
белгилари
,
яъни
ижтимоий
хавфли
,
ҳуқуққа
хилоф
,
айбли
ва
жазога
сазовор
бўлиши
лозим
.
Қилмиш
содир
этилишининг
ўзи
ҳали
жиноят
эмас
.
Жиноят
содир
этиш
босқичлари
атамасининг
қўлланилиши
ҳали
содир
этилаётган
қилмишга
бўлган
баҳони
,
яъни
уни
жиноят
эканлигини
таъкидлайди
.
Ва
босқичларни
яхлит
бир
тизим
сифатида
кўради
.
Жиноят
содир
этиш
босқичлари
яхлит
бир
тизим
ҳисобланмайди
.
Шуни
таъкидлаш
керакки
,
баъзи
олимлар
томонидан
қасднинг
шаклланиши
ва
намоён
бўлиши
босқичини
жиноят
содир
этиш
босқичлари
таркибига
киритилади
.
Аслида
улар
жиноий
жазоланадиган
босқичлар
ҳисобланмайди
.
Шунга
асосан
,
улар
жиноят
ҳуқуқий
аҳамият
касб
этмайди
;
иккинчидан
,
жиноят
ривожланмайди
,
жиноий
ният
ривожланиб
,
мазкур
ният
амалга
оширилиб
,
қонун
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
49
билан
қўриқланадиган
объектларга
зарар
етказадиган
ёки
зарар
етказиш
аниқ
хавфи
келтириб
чиқаради
;
учинчидан
,
бевосита
юқоридаги
фикрга
қўшимча
сифатида
жиноий
ният
содир
этилмайди
,
балки
жиноят
содир
этилади
;
тўртинчидан
,
ЖК
Махсус
қисм
моддаларидаги
турли
жиноят
таркиблари
(
моддий
,
формал
ва
кесик
)
нинг
тамом
бўлиш
вақти
жиноят
содир
этиш
босқичлари
билан
боғлиқ
эмас
.
Шунга
мувофиқ
,
жиноят
содир
этиш
босқичларни
таҳлил
қилинаётган
жиноятларнинг
асоси
дейиш
мумкин
эмас
.
Чунки
барча
жиноятлар
ҳам
жиноятга
тайёргарлик
кўриш
,
жиноят
содир
этишга
суиқасд
қилиш
ва
тамом
бўлган
жиноят
схемаси
асосида
ривожланмайди
.
Амалиётда
аниқ
бир
жиноятни
содир
этиш
учун
учта
босқич
кетма
-
кетлик
асосида
содир
этилиши
мумкин
.
Аксарият
жиноятлар
ҳеч
қандай
тайёргарлик
ҳаракатларсиз
бирдан
содир
этилади
,
яъни
тамом
бўлган
жиноят
дастлабки
ҳаракатсиз
ёки
суиқасдсиз
содир
этилиши
мумкин
.
Шунингдек
,
шахс
ҳеч
қандай
тайёргарлик
ҳаракатларисиз
жиноятга
суиқасд
қилиши
ва
кўзлаган
жиноий
мақсадига
эришиши
мумкин
;
бешинчидан
,
жиноят
ҳуқуқида
жиноят
содир
этиш
босқичлари
атамасининг
қўлланиши
3
та
босқичнинг
ҳам
юридик
аҳамиятини
бир
хил
даражага
қўяди
.
Уларнинг
ижтимоий
хавфлилик
даражаси
бир
хиллигидан
далолат
беради
.
Маълумки
,
жиноятга
тайёргарлик
кўриш
,
жиноят
содир
этишга
суиқасд
қилиш
ва
тамом
бўлган
жиноятларнинг
жиноят
қонуни
билан
қўриқланадиган
объектга
зарар
етказиш
даражаси
бир
хил
эмас
.
Бежизга
жиноят
қонунида
тамом
бўлмаган
жиноятлар
учун
алоҳида
жазо
белгилаш
ҳақидаги
қоида
мавжуд
эмас
.
Шунга
мувофиқ
,
жиноятга
тайёргарлик
кўришга
нисбатан
жиноятга
суиқасд
қилишнинг
жиноятга
суиқасд
қилишнинг
тамом
бўлмаган
жиноятга
нисбатан
ижтимоий
хавфлилик
даражаси
юқори
;
олтинчидан
,
жиноят
содир
этиш
босқичлари
қилмишнинг
квалификацияси
учун
ҳеч
қандай
аҳамият
касб
этмайди
.
Аксинча
,
тамом
бўлмаган
жиноятлар
юридик
аҳамиятга
эга
.
Жиноят
қайси
босқичда
тўхтатилганлигидан
эмас
,
балки
жиноятнинг
тугалланишига
кўра
қайси
тури
содир
этилганлиги
амалий
жиҳатдан
аҳамиятли
бўлиб
ҳисобланади
.
Б
.
Исломов
ТДЮИ
стажер
-
тадқиқотчи
-
изланувчиси
ЖАЗОНИ
ЕНГИЛЛАШТИРУВЧИ
ҲОЛАТЛАРГА
ДОИР
ҚОНУН
ҲУЖЖАТЛАРИНИНГ
РИВОЖЛАНИШ
ТАРИХИ
Жазони
енгиллаштирувчи
ва
оғирлаштирувчи
ҳолатларнинг
жиноят
ҳуқуқида
,
хусусан
,
жазо
тайинлашда
муҳим
аҳамият
касб
этиши
шубҳасиз
саналиб
,
маълумки
ҳар
қандай
ҳуқуқий
ҳодисанинг
асл
моҳияти
,
ҳуқуқий
табиатини
англаш
учун
унинг
вужудга
келишини
босқичлари
,
бунга
сабаб
бўлган
омилларни
аниқлаб
олиш
зарур
.
Шу
сабабдан
ҳам
,
енгиллаштирувчи
ҳолатларнинг
ҳуқуқий
табиатини
англашнинг
воситаларидан
бири
сифатида
ушбу
ҳолатларга
доир
қонунчиликнинг
ривожланиши
масаласини
кўриб
чиқишни
лозим
топдик
.
Шу
ўринда
таъкидлаб
ўтиш
лозимки
,
Ўрта
Осиё
ҳудуди
Россия
империяси
томонидан
босиб
олингунга
қадар
1
ушбу
ҳудудда
мустақил
давлатлар
саналган
Бухоро
амирлиги
,
Қўқон
ва
Хива
хонликлари
ҳукмронлик
қилган
бўлиб
,
уларда
шариат
нормалари
амал
қилган
.
Россиянинг
босқини
оқибатида
Қўқон
хонлиги
тугатилиб
,
Туркистон
Генерал
Губернаторлиги
ташкил
топади
.
Бухоро
амирлиги
ва
Хива
хонлиги
расман
мустақиллигини
сақлаб
қолган
бўлса
-
да
,
Россиянинг
мустамлакасига
айланади
.
Асосан
фуқаролик
ишларини
ва
майда
жиноят
ишларини
кўриш
учун
уларнинг
ҳудудида
вақтинчалик
қозилик
судлари
сақланиб
қолади
.
Шариат
нормалари
1917
йилда
Октябрь
инқилобининг
юз
берганидан
сўнг
совет
давлатининг
ташкил
топиши
оқибатида
1920
йилда
Бухоро
амирлиги
ва
Хоразм
хонлиги
тугатилиб
,
совет
давлатининг
таркибига
кирувчи
Бухоро
ва
Хоразм
Халқ
Республикалари
ташкил
топгунига
ва
совет
қонунлари
тўлиқ
жорий
этилгунига
қадар
амал
қилади
.
Туркистон
губернияси
ўрнида
эса
РСФСР
таркибидаги
Туркистон
автоном
республикаси
ташкил
этилади
.
Демак
,
дастлаб
рус
босқинига
қадар
Ўрта
Осиё
ҳудудида
жойлашган
давлатларда
ушбу
ҳудудда
араблар
истилосидан
2
сўнг
ўрнатилган
ислом
дини
билан
чамбарчас
боғлиқ
бўлган
шариат
3
нормалари
амал
қилган
бўлиб
,
унинг
асосий
манбаларини
Қуръон
4
,
Сунна
5
,
ижмоъ
6
ҳамда
қиёс
1
ташкил
этган
.
1
Ушбу
жараён
1865
йилда
бошланган
.
2
674
йилда
Пойкенд
,
икки
йилдан
сўнг
Бухоро
, 712
йил
Хоразм
,
кейинроқ
Самарқанд
,
Фарғона
,
Шош
шаҳарларининг
араблар
томонидан
истило
қилиниши
билан
деярли
Мовароуннаҳрнинг
барча
асосий
шаҳарлар
араблар
қўлига
ўтади
. VIII
асрдан
Мовароуннаҳр
халқлари
тарихида
янги
давр
бошланиб
,
ушбу
даврга
қадар
амал
қилиб
келган
зардуштийлик
ва
христианлик
динларининг
ўрнига
ислом
дини
кенг
тарғиб
қилина
бошланган
.
3
Шариат
(
араб
. –
остона
ва
сув
ичиш
жойи
) –
Қуръон
ва
Сунна
асосида
тузилган
,
давлат
,
мерос
,
жиноят
ва
оила
–
никоҳ
ҳуқуқи
нормаларининг
мажмуидир
.
4
Араб
тилидан
«
ал
–
Қуръон
» –
ўқимоқ
,
қироат
қилмоқ
,
жамлаш
маъноларини
англатиб
,
ислом
ҳуқуқининг
бош
манбаи
ҳисобланади
.
5
Исломда
мусулмонлар
учун
ибрат
ҳисобланган
Муҳаммад
пайғамбарнинг
(
САВ
)
сўзлари
,
амаллари
ва
хатти
–
ҳаракатлари
саналиб
,
унинг
замирида
ҳадислар
(
араб
. –
«
хабар
», «
янгилик
»)
ётади
.
6
Ислом
ҳуқуқининг
атоқли
ҳуқуқшунослари
–
мужтаҳидларнинг
муҳокама
этилаётган
масала
юзасидан
якдил
бир
фикрга
келиши
.
