ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
76
–
бола
ҳуқуқларига
риоя
этилиши
юзасидан
жамоатчилик
назорати
;
–
ҳуқуқ
муҳофаза
қилувчи
органлар
фаолияти
юзасидан
жамоатчилик
назорати
;
–
озодликдан
маҳрум
этиш
жазосини
ўташ
жойларида
инсон
ҳуқуқларига
риоя
этилиши
юзасидан
жамоатчилик
назорати
;
IV.
Жамоатчилик
назорати
усуллари
:
–
кузатиш
;
–
мониторинг
;
–
текширув
;
–
сўров
олиб
бориш
;
–
ҳужжатларни
ўрганиш
;
–
журналист
текшируви
ва
бошқа
шакллар
;
V.
Жамоатчилик
назоратини
олиб
бориш
тартиби
ва
кафолатлари
–
жамоатчилик
назоратининг
мақсади
;
–
жамоатчилик
назоратини
олиб
боришнинг
тарти
-
би
асослари
;
–
жамоатчилик
назорати
шакллари
ва
усуллари
;
–
жамоатчилик
назорати
натижалари
;
–
жамоатчилик
назорати
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатлари
устуворлиги
;
–
жамоатчилик
назоратини
олиб
боришнинг
кафолатлари
;
–
жамоатчилик
назорати
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатларини
бузганлик
учун
жавобгарлик
.
Жамоатчилик
назоратининг
институционал
асосларини
мустаҳкамлаш
масаласи
ҳам
муҳим
бўлиб
,
унинг
дастлабки
ечими
сифатида
республика
аҳамиятидаги
Жамоатчилик
Кенгашини
тузишни
тавсия
этиш
мумкин
.
Ушбу
жамоавий
тузилма
фуқаролик
жамияти
институтлари
вакиллари
,
жамиятнинг
турли
қатлам
вакиллари
,
республикада
эътиборга
сазовор
инсонлардан
ташкил
топиши
мумкин
.
Юқоридагилардан
кўриниб
турибдики
,
бугунги
кунда
жамоатчилик
назоратининг
ҳуқуқий
асосларини
мустаҳкамлаш
зарурати
кун
тартибидаги
долзарб
масала
.
Бу
масаланинг
ижобий
ҳал
этилишидан
фуқаролик
жамиятининг
ривожланиш
сифати
ва
суръатлари
маълум
даражада
боғлиқ
.
З
.
С
.
Абдухолиқов
ТДЮИ
тадқиқотчиси
ЮРИСПРУДЕНЦИЯНИНГ
ЎЗИГА
ХОС
СИСТЕМА
СИФАТИДА
:
СУБСТАНЦИОНАЛ
ТАҲЛИЛ
Ҳозирги
кунда
фанда
“
Давлат
ва
ҳуқуқ
назарияси
”
фани
ўрнига
“
Юриспруденция
назарияси
”
фанини
шакллантириш
бўйича
изланишлар
кетмоқда
.
1
Бизнинг
“
Давлат
ва
ҳуқуқ
назарияси
”
фанининг
предмети
эса
анъанавий
мавзуларни
сақлаб
қолган
ҳолда
ҳажм
жиҳатдан
кенгаймоқда
.
Унда
юридик
амалиётни
акс
эттирувчи
ҳуқуқий
ғоя
,
билимларни
тизимлаштириш
ва
қайсидир
даражада
давлат
масалаларини
қайд
этишда
унинг
сиёсий
аспект
(
жиҳат
)
ларини
торайтириш
зарурияти
ҳам
келиб
чиқди
.
Чунки
давлат
маданий
ҳодиса
сифатида
аввало
бор
,
сиёсий
ижодкорлик
маҳсулидир
,
сиёсий
фанлар
категорияси
ва
сиёсий
ҳаётнинг
ядросидир
.
Суд
жараёни
,
прокурорлик
назорати
,
криминалистика
ва
тезкор
–
қидирув
фанлари
юридик
амалиётнинг
алоҳида
томонлари
ва
йўналишларидир
.
Шаклланаётган
“
юриспруденция
назарияси
”
фанида
,
унинг
юридик
амалиёт
қисмида
уларга
хос
умумийлик
томонларини
акс
эттиришни
кенгайтириш
ва
конкретлаштириш
лозим
,
деб
ўйлаймиз
.
Шунда
ўз
-
ўзидан
касбий
ҳукуқий
онг
формаларининг
юриспруденция
тизимидаги
ўрни
ва
роллари
ҳам
ойдинлашиб
қолади
.
Бизнингча
,
юриспруденция
назариясини
система
сифатида
шакллантиришда
,
биринчидан
,
юридик
фанларни
тизимлаштириш
ва
унда
давлатнинг
функцияларини
аниқлаш
,
иккинчидан
,
юридик
амалиётнинг
шахобчаларини
назарий
туркумлаш
,
уларга
хос
умумийлик
ва
ўзига
хосликларни
ойдинлаштириш
ва
уларда
юридик
амалий
фанларни
аҳамиятини
кўрсатиш
,
ва
учинчидан
,
юридик
назария
ва
амалиётда
қўлланиладиган
методлар
,
жумладан
юридик
-
техник
методларнинг
мазмунларини
ёритиш
юриспруденция
назарияси
ҳажмининг
кенгайишига
олиб
келади
.
Шу
боисдан
,
биз
юриспруденция
назариясига
уни
шакллантиришда
ойдинлик
киритар
деган
мақсадда
юриспруденциянинг
система
ташкил
этувчи
компонентлари
,
яъни
субстанционал
элементлари
ва
уларнинг
генетик
кетма
-
кет
боғланишлари
тўғрисидаги
ҳуқуқий
ғояларни
баён
этишга
ҳаракат
қилдик
.
Биз
тарихни
,
жумладан
,
ҳуқуқни
диалектик
маданий
тушуниш
доирасида
юриспруденциянинг
система
ташкил
этувчи
субстанционал
элементлари
–
компонентларини
аниқлашда
умумийлик
,
яъни
жамият
ядроси
–
маданий
борлиқнинг
субстанционал
элементларини
аниқлашдан
хусусийликка
,
яъни
ҳуқуқий
ҳаёт
ядроси
–
ҳуқуқий
маданиятнинг
система
ташкил
этувчи
субстанционал
элементларига
ва
ундан
алоҳидаликка
,
яъни
юриспруденциянинг
система
ташкил
этувчи
субстанционал
элементлари
–
1
Исламов
З
.
М
.
Введение
в
теорию
юриспруденции
// ”
Давлат
ва
ҳуқуқ
”
журнали
, 2006
йил
, 3-
сон
. 3-9-
бетлар
;
Раянов
Ф
.
М
.
От
правоведения
к
юриспруденции
//
Государство
и
право
.
2003. –
№
9. –
С
.5;
Томсинов
В
.
А
.
Юриспруденция
в
духовной
культуре
Древнего
Рима
(
древнейший
период
) //
Вестник
Московского
университета
.
Серия
11.
Право
. 1995. –
№
1;
Проблемы
общей
теории
права
и
государства
//
Под
общей
ред
.
В
.
С
.
Нерсесянца
–
М
., 1999. –
С
.17;
Нерсесянц
В
.
С
.
Юриспруденция
.
Введение
в
курс
общей
теории
права
и
го
-
сударства
. –
М
., 1999. –
С
.1.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
77
компонентларига
ўтдик
.
Инсонлар
ўз
эҳтиёжларидан
келиб
чиқиб
,
моддий
,
маънавий
ва
сиёсий
ҳуқуқий
маданиятларни
яратган
эканлар
,
уларни
бир
бутун
тизим
сифатида
юзага
келтирувчи
субстанционал
элементлари
ҳам
мавжуддир
.
Маданий
борлиқнинг
субстанционал
элементларини
таҳлил
қилиш
юриспруденциянинг
субстанционал
ва
гетерген
қонунларининг
боғланишлари
–
қонуниятлари
маданийлигини
,
ҳуқуқий
онг
унинг
гносеологик
асос
эканлигини
ва
унинг
мавжудлик
ва
ривожланиш
усули
–
юридик
амалиётини
ойдинлаштиришга
имкон
беради
.
Маданий
борлиқ
ижтимоий
ҳаётнинг
асоси
ҳисобланиб
,
у
кишиларнинг
микро
ва
макро
бирликлари
,
моддий
маданият
,
маънавий
маданият
ва
сиёсий
-
ҳуқуқий
маданиятларнинг
корреляцион
-
функционал
бирлигидан
иборат
.
Аммо
бунда
уларнинг
барчасига
хос
бўлган
система
ташкил
этувчи
субстанционал
элементлари
ҳам
мавжуд
бўлиб
,
улар
қуйидаги
босқичли
тартибда
жойлашган
: 1)
инсон
ва
унинг
микро
ва
макробирликлари
;
унинг
эҳтиёжи
ва
манфаати
,
тафаккури
,
билиши
ва
яратувчилик
фаолияти
; 2)
фаолият
маҳсуллари
; 3)
фаолият
маҳсулларининг
ўзлаштирилиши
ва
ҳаётга
татбиқ
этилишлари
.
1
Бунда
инсон
ва
унинг
бирликлари
,
барча
маданий
қисмларнинг
интеграцион
социал
асоси
,
яъни
яратувчиси
ва
ташувчиси
сифатида
амал
қилади
.
Инсон
ва
унинг
бирликлари
ҳуқуқий
борлиқда
,
жумладан
,
юриспруденция
тизимида
ҳуқуқ
субъектлари
кўринишларини
олади
.
Инсон
,
аввало
бор
,
биоижтимоий
маданий
организмдир
.
Бунда
биологик
руҳиятлар
унинг
томонидир
.
Инсоннинг
биомаданий
организми
унинг
табиий
ҳуқуқлари
ва
ижтимоий
мавжудлигининг
биологик
асоси
ҳисобланади
.
Хусусан
биологик
руҳият
бўлмаса
ақлирасолик
ҳам
бўлмайди
.
Инсоннинг
ижтимоий
мавжудлиги
ижтимоий
руҳият
ва
фаолият
қобилияти
бирлигида
юз
беради
.
Инсоннинг
ҳуқуқий
лаёқатлилиги
ижтимоий
мавжудлигини
бир
кўринишидир
.
Яшаш
эҳтиёжлари
туфайли
ибтидоий
пода
ичида
ибтидоий
оила
ва
меҳнат
тақсимоти
каби
маданий
ҳодисалар
келиб
чиққан
.
Демак
,
инсоннинг
ҳам
биомаданий
ва
ижтимоий
маданий
томонлари
кишиларнинг
ушбу
бирликлари
ичида
юз
берган
.
Жамият
,
жумладан
,
ҳуқуқий
ҳаётнинг
келиб
чиқиши
унинг
негизи
–
маданий
борлиққа
боғлиқдир
.
Маданий
борлиқнинг
микросоциал
асосини
муайян
микросоциал
уюшмалар
ташкил
этади
.
Қонун
ижодкорлиги
билан
шуғулланаётган
депутатлар
гуруҳи
ҳам
микросоциал
уюшмадир
.
Ҳозиргача
яратилган
ҳуқуқий
норма
ушбу
микросоциал
уюшмалар
томонидан
яратилган
.
Микросоциал
уюшма
ва
унинг
фаолияти
ўзгариши
билан
жамият
ўзаги
маданий
борлиқда
ҳам
ўзгаришлар
юз
берган
.
Бу
қонуният
ҳуқуқий
маданият
,
жумладан
,
юриспруденцияга
ҳам
хосдир
.
Инсон
эҳтиёжи
ва
манфаати
-
маданий
борлиқ
,
жумладан
ҳуқуқий
маданият
юзага
келишининг
мотиви
вазифасини
бажаради
.
Инсоннинг
биологик
эҳтиёжи
ижтимоий
ҳаётда
моддий
маданият
ва
шу
асосда
моддий
ҳаётни
юзага
келтирган
.
Моддий
маданият
онгсиз
ва
субъектларсиз
бўлиши
мумкин
эмас
.
Моддий
ҳаёт
ҳам
,
кишиларнинг
бирликлари
ҳам
тартибга
1
Қаранг
:
Рустамбоев
М
.
Ҳ
.,
Абдухолиқов
С
.
О
.
Ҳуқуқ
методологияси
:
тарих
ва
ҳуқуқни
диалектик
маданий
тушуниш
асослари
. 2 –
китоб
. –
Т
., 2005. 57-
б
.
солиниб
турилишини
,
бошқарилишини
тақозо
этган
.
Бошқариш
ва
тартибга
солишга
бўлган
эҳтиёж
сиёсий
ва
ҳуқуқий
нормаларни
келтириб
чиқарган
.
Демак
,
инсоннинг
биологик
эҳтиёжлари
асосан
ижтимоийлашган
ҳолда
қондирилади
.
Инсон
эҳтиёжи
ва
манфаати
жамият
ядроси
–
маданий
борлиқнинг
система
ташкил
этувчи
элементлари
экан
,
улар
ўз
навбатида
инсон
онги
,
жумладан
,
ҳуқуқий
онгини
келтириб
чиқаради
.
Бирон
–
бир
маданий
ҳодиса
,
хоҳ
у
моддий
бўлсин
,
хоҳ
у
маънавий
бўлсин
,
инсон
онгсиз
юз
бермайди
.
Онг
,
жумладан
,
ҳуқуқий
онг
эҳтиёжларнинг
англаб
олинишидир
.
Инсон
онги
,
жумладан
,
ҳуқуқий
онг
жамият
ядроси
–
маданий
борлиқнинг
система
ташкил
этувчи
навбатдаги
субстанционал
элементларидир
.
Совет
юриспруденциясида
ижтимоий
,
жумладан
,
ҳуқуқий
ҳодисаларни
“
билиш
муаммосини
диалектик
–
материалистик
ҳал
қилишда
,
моддий
ҳаётни
ишлаб
чиқариш
усули
умумий
ҳаётнинг
ижтимоий
,
сиёсий
ва
руҳий
жараёнларига
сабабчи
бўлади
...”
2
,
деган
қоидага
таянилган
.
Ижтимоий
,
жумладан
ҳуқуқий
ҳодисаларни
диалектик
маданий
билиш
маданий
борлиқ
жамият
мавжудлиги
ва
ривожланишининг
асоси
,
деган
тамойилдан
келиб
чиқади
.
Барча
,
жумладан
,
ҳуқуқий
жараёнларнинг
англаб
олиниши
муайян
меҳнат
жамоаси
,
хусусан
ҳуқуқшунослар
жамоаси
томонидан
ушбу
соҳага
оид
қонунларнинг
тайёрланишига
олиб
келади
.
Мазкур
меҳнат
жамоасининг
профессионал
ҳуқуқий
онги
даражаси
юридик
қонунларнинг
юзага
келишининг
гносеологик
-
субстанционал
асоси
бўлиб
хизмат
қилади
.
Юридик
нормалар
ҳам
,
ижтимоий
фаолият
,
жумладан
,
ҳуқуқ
ижодкорлиги
маҳсули
ҳисобланади
.
Ижтимоий
фаолият
бир
бутун
маданий
борлиқнинг
система
ташкил
этувчи
субстанционал
элементларидан
бўлиб
,
у
унинг
мавжудлиги
ва
ривожланишининг
усули
ҳисобланади
.
Инсон
фаолиятини
биринчи
навбатда
юзага
келтирадиган
мотив
эҳтиёж
экан
,
унга
боғлиқ
ҳолда
моддий
,
маънавий
ва
сиёсий
-
ҳуқуқий
фаолиятлар
келиб
чиқади
.
Фаолият
турлари
эса
йўналиши
бўйича
яратувчилик
ва
яратилган
натижаларни
ўзлаштириш
босқичларидан
иборат
.
Бу
ҳолат
ҳуқуқий
борлиқ
соҳасида
ҳуқуқ
ижодкорлиги
ва
ҳуқуқни
амалга
ошириш
кўринишларида
бўлади
.
Демак
,
юридик
нормалар
ҳуқуқий
фаолият
маҳсули
ҳисобланади
.
Илмий
адабиётларда
таъкидланганидек
,
ижтимоий
фаолият
бир
бутун
маданий
борлиқнинг
яшаш
усули
экан
,
ҳуқуқий
фаолият
ҳам
унинг
таркибий
қисми
сифатида
ҳуқуқий
маданиятнинг
яшаш
усулидир
.
Хуллас
,
бу
субстанционал
тизимда
биринчи
субстанционал
элемент
бир
–
бутун
маданий
борлиқнинг
яратувчиси
ва
ташувчиси
,
яъни
субъекти
,
иккинчи
субстанционал
элемент
,
яъни
ижтимоий
,
жумладан
,
ҳуқуқий
эҳтиёжлар
маданий
борлиқ
юзага
келишининг
мотиви
,
учинчи
субстанционал
элемент
яъни
уларни
англаш
(
онг
),
ҳуқуқий
онг
унинг
гносеологик
асосини
,
тўртинчиси
,
яъни
яратувчилик
фаолияти
жумладан
,
ҳуқуқ
ижодкорлиги
ва
олтинчи
субстанционал
элемент
,
яъни
фаолият
маҳсулларининг
ўзлаштирилишлари
унинг
яшаш
усулларини
,
бешинчи
субстационал
элемент
,
яъни
фаолият
маҳсуллари
унинг
мавжудлик
манбаи
ва
воситалари
вазифаларини
ўтайдилар
.
Яратувчилик
2
Туленов
Ж
.
Ҳаёт
фалсафаси
. –
Т
.: “
Ўзбекистон
”, 1993. 284-
бет
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
78
фаолияти
натижаларининг
ўзлаштирилиши
,
жумладан
,
ҳуқуқни
амалга
ошириш
эҳтиёжларни
қондириш
йўли
билан
биринчи
субстанционал
элемент
-
инсон
ва
унинг
бирликларини
–
ҳуқуқ
субъектларининг
мавжудлигини
таъминлайди
.
Бу
билан
маданий
борлиқнинг
бир
бутунлиги
ва
жамиятнинг
бир
бутунлиги
келиб
чиқади
.
Бу
генетик
боғланишлар
субъектларнинг
эҳтиёжларини
қондириш
билан
тўхтамайди
.
Субъектларнинг
ўзгариши
билан
унинг
эҳтиёжлари
ҳам
ўзгариб
боради
.
Натижада
бу
боғланишлар
ҳар
куни
,
ҳар
йили
илгарилама
доиравий
кўринишида
давом
этаверади
:
маданий
борлиқнинг
илгарилама
доиравий
айланиши
қонуни
юз
беради
ва
унинг
негизида
жамиятнинг
эволюцион
ривожланиш
диалектикаси
келиб
чиқади
.
Нафақат
бу
.
Шу
билан
бирга
барча
соҳаларда
эҳтиёжларнинг
ошиб
бориш
умумижтимоий
субстанционал
қонун
сифатида
юз
берадики
,
бундан
жамиятнинг
инкорни
–
инкор
қонуни
асосида
йўналиши
,
жумладан
,
ҳуқуқий
прогресс
ҳам
келиб
чиқади
.
Худди
шу
ҳолат
ҳуқуқий
борлиқнинг
ядроси
–
ҳуқуқий
маданиятда
ҳам
ўзига
хос
ҳолда
юз
беради
.
Ҳуқуқий
маданиятнинг
система
ташкил
этувчи
субстанционал
элементлари
–
ҳуқуқ
субъектлари
,
ҳуқуқий
эҳтиёж
,
ҳуқуқий
онг
,
ҳуқуқ
ижодкорлиги
,
ҳуқуқ
ижодкорлиги
натижаларининг
амалга
оширилишлари
ҳам
бир
-
бирларини
келтириб
чиқарадилар
.
Инсон
индивид
,
жисмоний
шахс
ва
юридик
шахс
кўринишларида
ҳуқуқ
субъектлари
ҳисобланадилар
.
Ҳатто
инсон
кўплик
формасида
,
жумладан
,
Ўзбекистон
аҳолиси
даражасида
ҳуқуқнинг
макросубъектлари
ҳисобланадилар
.
Сўнгги
олтинчи
субстанционал
элемент
–
ҳуқуқни
амалга
ошириш
ҳуқуқий
эҳтиёжни
қондириши
билан
ҳуқуқ
субъектларининг
мавжудлигини
таъминлайди
.
Натижада
ҳуқуқий
маданият
ва
умуман
,
ҳуқуқий
борлиқнинг
бир
бутунлиги
қонуни
келиб
чиқади
.
Бу
элементларнинг
кетма
–
кет
генетик
боғланишларидан
ҳуқуқий
маданият
ва
демакки
,
ҳуқуқий
борлиқнинг
ривожланиши
диалектикаси
,
ҳуқуқий
эҳтиёжнинг
ошиб
бориш
қонунидан
ҳуқуқий
борлиқнинг
инкорни
–
инкор
қонуни
асосида
прогресси
–
тараққиёти
келиб
чиқади
.
Ҳудди
шу
объектив
ҳолат
юриспруденция
соҳаси
ва
унинг
тармоқларида
ҳам
ўзига
хос
ҳолда
юз
беради
.
Юриспруденция
юридик
фанлар
ва
юридик
амалиёт
бирлигидир
.
Демак
,
юриспруденция
маданий
ҳодиса
.
Юриспруденция
ҳуқуқий
маданиятнинг
ўзига
хос
субстанционал
элементлари
тизимидан
иборат
бўлиб
,
у
ҳуқуқий
маданиянинг
ички
қисмдан
ўрин
олган
.
Юриспруденциянинг
система
ташкил
этувчи
субстанционал
элементлари
қуйидагилар
:
1)
ҳуқуқшунослар
ва
уларнинг
меҳнат
жамоалари
;
2)
ижтимоий
муносабатларни
юридик
тартибга
солишда
махсус
омилларга
–
ҳуқуқшуносларга
,
юридик
нормалар
ва
муассасаларга
бўлган
эҳтиёж
; 3)
касбий
ҳуқуқий
онг
; 4)
ҳуқуқ
,
жумладан
,
қонун
ижодкорлиги
;
5)
ҳуқуқ
ижодкорлиги
натижалари
–
юридик
норма
ва
муассасалар
; 6)
касбий
юридик
амалиёт
.
Ҳуқуқий
ҳаётда
барча
аҳоли
иштирок
этадилар
,
демак
,
улар
юриспруденциянинг
макросубъектлари
ҳисобланадилар
,
аммо
барча
кишилар
махсус
равишда
юридик
фаолият
–
ҳуқуқ
ижодкорлиги
ва
юридик
амалиёт
билан
шуғулланмайдилар
.
Шунинг
учун
уларнинг
сараланган
,
махсус
юридик
маълумотга
эга
бўлган
вакиллари
ва
уларнинг
меҳнат
жамоалари
социал
асос
қонунига
ва
ҳуқуқда
субъектнинг
белгиловчилик
роли
қонунига
мувофиқ
,
юриспруденциянинг
микросубъектлари
сифатида
мавжуд
бўлиши
зарур
.
Бу
–
субъектларсиз
юриспруденция
шаклланмайди
.
Шунинг
учун
ҳам
ҳуқуқшунослар
ва
уларнинг
жамоалари
юриспруденциянинг
биринчи
тартибдаги
,
белгиловчи
субстанционал
элементлари
ҳисобланадилар
.
Юристлар
ва
уларнинг
жамоалари
(
прокуратура
,
суд
,
адвокатура
)
айни
вақтда
ҳуқуқ
ижодкорлиги
натижаларидир
.
Аммо
сабаб
ва
оқибат
диалектикасига
мувофиқ
ҳуқуқ
ижодкорлиги
субъектлари
кимлар
?
Уларнинг
гносеологик
асоси
–
ҳуқуқий
онг
субъектлари
кимлар
?
Уларнинг
мотивлари
–
ҳуқуқий
эҳтиёжлар
субъектлари
кимлар
?
Албатта
бу
саволларга
жавоб
битта
-
барча
кишилар
ва
уларнинг
вакиллари
–
ҳуқуқшунослар
.
Кишилик
тарихининг
илк
даврларида
юридик
тартибга
солишни
оқсоқоллар
кенгашлари
ва
уларнинг
субъектлари
–
муайян
кишилар
ҳал
қилган
.
Меҳнат
тақсимоти
туфайли
уларнинг
бир
қисми
профессионал
ҳуқуқшуносларга
айланиб
боришганлар
.
Демак
,
ҳозирги
кунда
мавжуд
ҳуқуқ
–
тартибот
идораларининг
янгиланиб
боришлари
ҳуқуқ
ижодкорлигининг
натижалари
,
албатта
.
Аммо
ҳуқуқшунос
кадрларнинг
генезиси
қадимга
бориб
тақалади
.
Ҳуқуқ
тартибот
идораларининг
дастлабки
тарихий
кўринишлари
улар
меҳнатларининг
натижаларидар
.
Ҳуқуқий
эҳтиёжлар
барча
субъектларда
мавжуд
.
Аммо
унинг
таркиби
–
ижтимоий
муносабатларини
юридик
тартибга
солишда
махсус
–
назарий
ва
амалий
иш
юритишга
эҳтиёж
юриспруденциянинг
иккинчи
субстанционал
элементи
бўлиб
,
юриспруденциянинг
юзага
келишининг
мотиви
ҳисобланади
.
Бусиз
юриспруденция
таркиб
топмайди
.
Махсус
ҳуқуқий
эҳтиёж
касбий
ҳуқуқий
онгни
,
яъни
юриспруденциянинг
система
ташкил
этувчи
учинчи
субстанционал
элементини
юзага
келтиради
.
Ёинки
,
касбий
ҳуқуқий
онг
махсус
касбий
ҳуқуқий
эҳтиёжларнинг
англаб
олинишидир
.
Касбий
ҳуқуқий
онг
умуман
ҳуқуқий
онгнинг
таркибий
қисмидир
.
Бусиз
ҳуқуқий
эҳтиёж
англаб
олинмайди
.
Касбий
ҳуқуқий
онг
юриспруденциянинг
гносеологик
асоси
бўлиб
хизмат
қилади
.
Ҳуқуқ
ижодкорлиги
ҳуқуқий
фаолиятнинг
биринчи
босқичи
бўлса
,
ҳуқуқни
амалга
ошириш
унинг
иккинчи
босқичидир
.
Ҳуқуқ
ижодкорлиги
билан
асосан
профессионал
кадрлар
шуғулланадилар
.
Қонун
ва
қонун
ости
ҳужжатлари
ва
ҳуқуқ
–
тартибот
органлари
манба
ва
восита
сифатида
ҳуқуқ
ижодкорлиги
натижалари
бўлиб
,
бусиз
ҳуқуқни
амалга
ошириш
,
жумладан
,
касбий
юридик
амалиёт
юз
бермайди
.
Ҳуқуқни
амалга
ошириш
ундан
фойдаланиш
,
унга
риоя
қилиш
,
уларни
татбиқ
этиш
ва
қўллаш
кўринишларига
эга
.
Бунда
барча
субъектлар
иштирок
этадилар
.
Аммо
уларнинг
ўзак
қисмини
,
хусусан
ҳуқуқ
нормаларини
қўллашни
юридик
амалиёт
вакиллари
ташкил
этади
.
Юридик
амалиётнинг
асосий
микросубъектлари
соҳада
хизмат
қилаётган
юристлардир
.
Юриспруденциянинг
мазкур
олтита
субстанционал
элементларининг
барчаси
ҳуқуқий
маданий
ходисалардир
.
Юқорида
кўрдикки
,
жамият
ядроси
–
маданий
борлиқнинг
субстанционал
элементларининг
генетик
боғланишларидан
маданий
борлиқнинг
субстанционал
бир
бутунлиги
қонуни
,
маданий
борлиқнинг
илгарилама
субстанционал
доиравий
айланиши
қонуни
,
эҳтиёжнинг
ошиб
бориши
қонунлари
келиб
чиқади
ва
улар
ҳуқуқий
борлиқ
соҳасида
ўзига
хос
ҳолда
намоён
бўлар
экан
.
Ҳуқуқий
борлиқ
ядроси
–
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
79
ҳуқуқий
маданиятнинг
система
ташкил
этувчи
субстанционал
элементларининг
генетик
боғланишларидан
ҳуқуқий
маданиятнинг
бир
бутунлиги
қонуни
,
ҳуқуқий
маданиятнинг
субстанционал
илгарилама
доиравий
айланиш
қонуни
,
ҳуқуқий
эҳтиёжнинг
ошиб
бориши
қонунлари
келиб
чиқади
ва
улар
айни
вақтда
ҳуқуқий
борлиқнинг
субстанционал
қонунлари
ҳисобланадилар
.
Бу
объектив
қонунлар
ҳуқуқий
маданиятнинг
асосий
қисми
–
юриспруденция
соҳасида
ҳам
ўзига
хос
ҳолда
намоён
бўладилар
.
Бу
ҳолат
юриспруденциянинг
система
ташкил
этувчи
субстанционал
элементлари
,
яъни
компонентларининг
генетик
боғланишларидан
келиб
чиқади
.
Юриспруденциянинг
олтинчи
субстанционал
элементи
–
профессионал
юридик
амалиёт
жамият
эҳтиёжи
–
ижтимоий
муносабатларни
юридик
тартибга
солишга
бўлган
,
жумладан
,
уни
амалга
оширишга
бўлган
эҳтиёжларни
қондириш
орқали
профессионал
ҳуқуқшунослар
ва
уларнинг
жамоалари
(
прокуратура
,
суд
,
адвокатура
ва
бошқалар
)
ни
юриспруденциянинг
махсус
микросубъектлари
сифатидаги
мавжудликларини
сақлайди
.
Бу
билан
юриспруденциянинг
бир
бутунлиги
таъминланади
.
Агар
ҳуқуқий
эҳтиёжлар
қондирилмаса
,
юриспруденция
тизимига
путур
кетади
.
Юриспруденциядаги
асосий
низо
ҳам
шунда
.
Агар
юқорида
кўрсатилган
субстанционал
элементлардан
биронтаси
тушиб
қолса
,
юриспруденция
тизим
сифатида
таркиб
топмайди
.
Низо
барча
субстанционал
элементлар
ўртасида
бўлиши
мумкин
.
Аммо
асосий
низо
ҳуқуқий
эҳтиёж
билан
юридик
амалиёт
ўртасидадир
.
Демак
,
бу
субстанционал
элементларининг
бир
-
бирларига
мувофиқ
амал
қилишлари
юриспруденциянинг
тизим
сифатида
бир
бутунлигини
таъминлайди
.
Бу
тизим
ички
ўзгарувчанлик
,
ривожланганлик
хусусиятига
эга
:
профессионал
ҳуқуқшунослар
ва
уларнинг
меҳнат
жамоалари
ўзгарса
,
унга
мувофиқ
ижтимоий
муносабатларни
юридик
тартибга
солишда
профессионал
ҳуқуқшунослар
ва
уларнинг
ваколатларига
,
юридик
норма
ва
муассасаларга
бўлган
эҳтиёж
ўзгарди
ва
уларга
мувофиқ
субстанционал
элементлар
ҳам
такомиллашиб
боради
.
Ўзгарган
профессионал
ҳуқуқшунослар
ва
улар
меҳнат
жамоаларининг
эҳтиёжларига
ўзгарган
профессионал
юридик
амалиёт
мувофиқ
келиши
–
юриспруденциянинг
илгарилама
доиравий
айланишини
таъминлайди
.
Бу
билан
юриспруденциянинг
ҳаётийлиги
келиб
чиқади
.
Профессионал
ҳуқуқшунослар
ва
уларнинг
ҳуқуқий
эҳтиёжлари
доимо
ўзгаришда
экан
,
бунда
ҳуқуқий
эҳтиёжнинг
ошиб
бориши
қонуни
юриспруденция
соҳасида
ўзига
хос
ҳолда
устиворлик
қилади
ва
намоён
бўлади
,
юриспруденция
тизими
англаниб
ва
такомиллашиб
боради
.
Бу
билан
юриспруденциянинг
йўналиши
юз
беради
.
Юриспруденциянинг
биз
санаб
ўтган
система
ташкил
этувчи
субстанционал
элементлари
,
яъни
компонентлари
тарихий
вақт
ва
маконлардан
қатъий
назар
,
барча
жойда
амал
қилади
.
Бунда
қуйидаги
фикрларни
қўшиб
кетишни
лозим
деб
ўйлаймиз
.
Ҳуқуқий
эҳтиёжлар
ҳуқуқий
онг
формалари
,
хусусан
,
профессионал
ҳуқуқий
онг
формалари
орқали
англаб
олинар
экан
,
бунда
профессионал
ҳуқуқий
онг
юриспруденция
учинчи
субстанционал
элементи
сифатида
ҳамма
вақт
ҳам
илмий
бўлавермайди
.
Бу
масалалага
бошқа
томондан
ҳам
қараб
кўрайлик
:
юриспруденция
юридик
фанлар
ва
юридик
амалиётдан
иборат
.
Лекин
бу
таъриф
-
тавсиф
ҳозирги
кун
нуқтаи
назаридандир
.
Чунки
юридик
қарашлар
ҳамиша
ҳам
илмий
бўлавермаган
,
яъни
фан
даражасига
кўтарилмаган
.
Масалан
,
қадимги
даврларда
юриспруденция
диний
мифологияга
,
ўрта
асрларда
монотеистик
динларга
асосланган
.
Инквизиция
,
яъни
христианлик
суди
бунинг
ёрқин
мисолидир
.
Демак
,
юриспруденция
юридик
фанлар
ва
юридик
амалиёт
бирлиги
дейиш
ҳозирги
кунга
нисбатан
тўғридир
,
холос
.
Умуман
олганда
,
юриспруденция
ўзига
хос
тизим
сифатида
ижтимоий
ҳаётни
юридик
тартибга
бўлган
эҳтиёжидан
келиб
чиққан
.
Ижтимоий
ҳаёт
ядроси
–
маданий
борлиқ
ўзгариши
билан
у
ҳам
ўзгаради
.
Маданий
борлиқнинг
бир
типидан
иккинчи
типига
ўтиши
бир
цивилизациядан
иккинчи
,
ундан
юқорироқ
цивилизациянинг
юзага
келишига
,
ижтимоий
тараққиётга
сабаб
бўлади
.
Ҳар
бир
цивилизация
,
яъни
ўз
фуқаролари
ва
давлатига
эга
мамлакат
ўзи
билан
биргаликда
ўз
ҳуқуқий
тизими
,
юриспруденциясини
олиб
келади
ва
ўзи
билан
олиб
кетади
.
Ижтимоий
тараққиёт
,
жумладан
,
юриспруденциянинг
шаклланиши
ва
ривожланишининг
маданий
борлиққа
боғлиқлиги
қонуниятли
жараёндир
.
Чунки
маданий
борлиқдаги
ўзгаришлар
бир
бутун
жамиятдаги
ўзгаришларга
ва
шу
асосда
ҳуқуқий
эҳтиёжнинг
янгиланиб
,
эски
томонлари
ўрнига
янги
қирраларининг
,
томонларининг
пайдо
бўлишига
олиб
келади
.
