ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
14
А
.
Опаев
ТДЮИ
аспиранти
ПУЛ
(
ВАЛЮТА
)
МАЖБУРИЯТЛАРИНИ
БАЖАРИШДА
НАҚД
ПУЛСИЗ
ҲИСОБ
-
КИТОБЛАРНИ
АМАЛГА
ОШИРИШНИНГ
ЎЗИГА
ХОС
ХУСУСИЯТЛАРИ
Бозор
иқтисодиёти
жамиятимиз
ҳаётида
тобора
ўз
аксини
топаётган
айни
бугунги
кунда
хилма
-
хил
турдаги
иқтисодий
муносабатлар
доираси
ҳам
борган
сари
кенгайиб
бормоқда
.
Хусусан
,
тадбиркорлик
ва
ушбу
фаолият
билан
боғлиқ
мажбуриятларни
бажариш
бошқа
хил
муносабатлар
сингари
нақд
пулсиз
ҳисоб
-
китобни
амалга
ошириш
муносабатларида
ҳам
ифода
топмоқда
.
Бу
каби
муносабатлар
эса
умумий
қоидага
кўра
фуқаролик
қонунчилиги
билан
тартибга
солинади
.
Бинобарин
,
айни
пайтда
давлатимиз
томонидан
олиб
борилаётган
пул
-
кредит
сиёсати
ҳам
мана
шу
каби
энг
асосий
устувор
йўналишларни
амалга
ошириш
ва
миллий
валюта
тизимини
янада
мустаҳкамлашга
қаратилган
.
Зеро
янгидан
-
янги
иқтисодий
муносабатлар
таркиб
топаётган
ҳозирга
шароитда
пул
(
валюта
)
муносабатларини
тартибга
солиш
билан
боғлиқ
масалалар
ва
уларнинг
ечимига
доир
илмий
-
назарий
концепциялар
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Хусусан
,
фуқаролик
ҳуқуқи
нормалари
турли
субъектлар
ўртасида
шартнома
мажбуриятларини
бажариш
вақтида
юзага
келадиган
ҳисоб
-
китоб
операцияларини
ҳам
тартибга
солади
.
Бинобарин
,
фуқаролик
-
ҳуқуқий
шартномаларни
тузиш
вақтида
ушбу
шартномаларда
томонлар
келишуви
бўйича
белгиланадиган
ҳисоб
-
китоблар
шартлари
(
шакли
,
муддатлари
ва
ҳ
.
к
.)
кўзда
тутилган
бўлиши
лозим
1
.
Чунки
,
фуқаролик
ҳуқуқининг
предмети
иштирокчиларини
тенглиги
,
ихтиёрийлиги
ва
мулкий
мустақиллигига
асосланадиган
мулкий
ва
шахий
номулкий
муносабатлардан
таркиб
топади
.
Амалдаги
фуқаролик
қонунчилигида
эса
валюта
муносабатини
бевосита
тартибга
солувчи
бир
нечта
қоидалар
мавжуддир
(
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
81, 94, 95, 163, 196, 245-
моддалари
ва
ҳоказо
).
Мазкур
муносабатларни
тартибга
солувчи
асосий
қонунлар
эса
махсус
тарзда
қабул
қилиниб
,
улар
албатта
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
мазмунига
асосланади
.
Бунга
мисол
тариқасида
айтиш
мумкинки
,
сўнгги
пайтларда
нақд
пулсиз
ҳисоб
-
китоб
тизимини
кенгайтириш
бўйича
комплекс
чора
-
тадбирлар
амалга
оширилиши
натижасида
республикада
3
млн
.
дан
ортиқ
пластик
карточкалар
муомалага
чиқарилган
,
савдо
ташкилотлари
ва
хизмат
кўрсатиш
соҳасида
12
мингга
яқин
терминаллар
ўрнатилган
2
.
Шу
нуқтаи
назардан
,
энг
аввало
“
нақд
пулсиз
ҳисоб
-
китоблар
”
тушунчасига
ҳуқуқ
нуқтаи
назаридан
ёндошган
ҳолда
унга
қўйидагича
тушунча
бериш
мумкин
,
яъни
: “
нақд
пулсиз
ҳисоб
-
китоблар
банк
ҳисобварақларида
тегишли
суммаларни
ёзиб
бориш
воситасида
,
яъни
тўловчининг
ҳисобварағидан
1
Фуқаролик
ҳуқуқи
:
Дарслик
. II
қисм
.
Муаллифлар
жамоаси
. –
Тошкент
:
ТДЮИ
, 2007. –
Б
.429–430.
2
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2006
йил
3
авгу
-
стдаги
“
Пластик
карточкалар
асосида
нақд
пулсиз
ҳисоб
-
китоб
тизимини
янада
ривожлантиришга
оид
қўшимча
чора
-
тадбирлартўғрисида
”
ги
№ПҚ
-433-
сонли
Қароридан
кўчирма
. //
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
. 2006
йил
31-32-
сон
309-
модда
.
олувчининг
ҳисобварағига
маблағларни
ўтказиш
ёки
ўзаро
талабларни
қарз
суришиш
йўли
билан
амалга
ошири
-
ладиган
тўловлар
мажмуидир
”.
Нақд
пулсиз
ҳисоб
-
китоблар
тўғрисида
низомга
мувофиқ
улар
юқорида
кўрсатилган
шакллар
бўйича
амалга
оширилган
вақтда
,
қуйидаги
пул
-
ҳисоб
-
китоб
ҳужжатларидан
фойдаланила
-
ди
:
1)
мемориал
ордер
3
;
2)
тўлов
топшириқномаси
;
3)
тўлов
талабномаси
;
4)
инкассо
топшириқномаси
;
5)
аккредитив
учун
ариза
;
6)
тижорат
банки
ҳисоб
-
китоб
чеки
.
Нақд
пулсиз
ҳисоб
-
китоблар
пластик
карточкалар
-
дан
фойда
-
ланган
ҳолда
ҳам
амалга
оширилиши
мум
-
кин
.
Умумий
қоидага
биноан
,
юридик
шахслар
ўртасидаги
ҳисоб
-
китоблар
,
шунингдек
фуқароларнинг
тадбиркорлик
фаолиятини
амалга
ошириши
билан
боғлиқ
ҳолда
улар
иштирокидаги
ҳисоб
-
китоблар
нақд
пулсиз
тартибда
амалга
оширилади
.
Кўрсатиб
ўтилган
шахслар
ўртасидаги
ҳисоб
-
китоблар
,
агар
қонунда
бошқача
тартиб
белгилаб
қўйилган
бўлмаса
,
нақд
пул
-
да
ҳам
амалга
оширилиши
мумкин
.
Агар
қонундан
бошқача
тартиб
келиб
чиқмаса
ва
бундай
тартибни
фойдаланилаётган
ҳисоб
-
китоблар
шакли
тақозо
этмаса
,
нақд
пулсиз
ҳисоб
-
китоблар
уларда
қатнашаётган
шахсларнинг
ҳисобварақлари
очилган
банклар
,
бошқа
кредит
ташкилотлари
орқали
амалга
оширилади
(
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодекси
790-
моддаси
иккинчи
ва
учинчи
қисмлари
)
Бундан
кўриниб
турибдики
,
нақд
пулсиз
ҳисоб
-
китоблар
корхоналар
ва
ташкилотлар
ўртасида
қуйидаги
ўзаро
муносабаларни
юзага
келтирувчи
воси
-
тачидир
:
а
)
ўзаро
муносабатлар
(
реализация
қилинган
то
-
варлар
,
бажарилган
ишлар
,
кўрсатилган
хизматлар
учун
ҳақ
тўлаш
);
б
)
молия
тизими
билан
муносабатлар
(
солиқлар
ва
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлаш
);
в
)
кредит
тизими
билан
муносабатлар
(
банк
кре
-
дитларини
олиш
ва
қайтариш
);
г
)
юқори
бошқарув
органлари
билан
муносабатлар
(
маблағларни
идора
ичида
тақсимлаш
ва
қайта
тақсимлаш
)
4
.
Одатда
,
нақд
пулсиз
ҳисоб
-
китоблар
амалга
оши
-
рилганда
тўлов
топшириқномалари
,
аккредитивлар
,
чеклар
билан
ҳисоб
-
китоб
қилишга
,
инкассо
бўйича
ҳисоб
-
китоб
қилишга
,
шунингдек
қонунда
,
қонунга
мувофиқ
чиқариладиган
банк
қоидаларида
ҳамда
банк
амалиётида
қўлланилаётган
иш
муомаласи
одатлари
-
да
назарда
тутилган
бошқа
шаклларда
ҳисоб
-
китоб
қилишга
ҳам
йўл
қўйилади
.
Шартномадаги
тарафлар
ушбу
кўрсатилган
ҳисоб
-
китоб
қилиш
шаклларининг
исталганини
танлаб
олишга
ва
шартномада
назарда
тутишга
ҳақли
.
Шундай
экан
,
мазкур
турдаги
ҳисоб
-
китоб
турларини
амалга
ошириш
орқали
бевосита
шартномавий
муносабатлар
,
хусусан
,
пул
(
валюта
)
3
Фуқароларнинг
(
амалга
оширадиган
тадбиркорлик
фаолияти
билан
боглик
бўлмаган
)
ёзма
топширикномалари
бўйича
пул
маблаглари
накдинасиз
ўтказмаларини
амалга
ошириш
учун
банклар
томонидан
фойдаланиладиган
пул
-
хисоб
-
китоб
хуж
-
жати
.
4
А
.
Ли
.
Ўзбекистон
Республикаси
Молия
ҳуқуқи
.
Тошкент
–
2004, 338-
бет
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
15
мажбуриятлари
субъектлари
маълум
ҳуқуқ
ва
мажбу
-
риятларга
эга
бўлади
.
Масалан
,
нақд
пулсиз
ҳисоб
-
китоблар
етказиб
берувчи
билан
харидор
,
етказиб
бе
-
рувчи
билан
банк
,
харидор
билан
банк
ўртасида
юзага
келадиган
иқтисодий
муносабатларни
акс
эттиради
.
Шу
билан
бирга
,
бу
ерда
нақд
пулсиз
тўловлар
ва
,
хусусан
,
пластик
карточкалар
билан
амалга
оширила
-
диган
тўловлар
мавжуд
бўлиши
мумкин
,
бундай
тўловлар
жаҳоннинг
кўпгина
мамлакатларида
амалда
қўлланмоқда
ва
бизнинг
қонунчилигимизда
ҳам
назар
-
да
тутилган
.
Хусусан
,
Ўзбекистон
Республикаси
Марказий
банки
Бошқарувининг
2002
йил
12
январдаги
1/4 (60)-
сонли
Қарори
билан
тасдиқланган
“
Ўзбекистон
Рес
-
публикасида
нақд
пулсиз
ҳисоб
-
китоблар
тўғрисида
”
ги
Низом
қоидаларига
мувофиқ
,
пластик
карточкалар
жисмоний
шахслар
,
юридик
шахслар
ёки
якка
тартиб
-
даги
тадбиркорлар
бир
томондан
ва
маҳсулотни
реа
-
лизация
қилувчи
,
ишни
бажарувчи
ёки
хизматларни
кўрсатувчи
(
кейинчалик
матнда
-
савдо
сотиқ
ёки
сер
-
вис
хизмат
корхоналари
)
юридик
шахслар
ёки
якка
тартибдаги
тадбиркорлар
иккинчи
томонда
туриб
ўзаро
нақд
пулсиз
ҳисоб
-
китобларда
,
шунингдек
нақд
пул
берадиган
шахобчалардан
ва
банкоматлардан
нақд
пул
маблағларини
олишда
қўлланилади
5
.
Бундан
ташқари
,
мисол
учун
,
тарафлар
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатларига
киришмоқчи
бўлсалар
(
масалан
оддийгина
олди
-
сотди
муносабат
-
ларига
),
маблағларни
тўловчи
ва
олувчи
ўртасида
нақд
пулсиз
ҳисоб
-
китоблар
ва
пул
-
ҳисоб
-
китоб
ҳужжатларининг
аниқ
шакли
тузилган
шартнома
(
би
-
тим
)
га
мувофиқ
мустақил
равишда
белгиланади
.
Яъни
сиз
супермаркетга
бориб
кундалик
озиқ
-
овқат
маҳсулотларини
сотиб
олмоқчи
бўлсангиз
,
супермар
-
кетда
сотувчи
билан
келишилган
нақд
пулсиз
ҳисоб
-
китоб
шаклида
ҳисоб
-
китобни
амалга
оширишингиз
мумкин
.
Масалан
,
ҳозирда
пул
шаклида
муомалада
кири
-
тилган
пластик
карточкалар
жисмоний
шахслар
,
юри
-
дик
шахслар
ёки
якка
тартибдаги
тадбиркорлар
бир
томондан
ва
маҳсулотни
реализация
қилувчи
,
ишни
бажарувчи
ёки
хизматларни
кўрсатувчи
(
кейинчалик
матнда
-
савдо
сотиқ
ёки
сервис
хизмат
корхоналари
)
юридик
шахслар
ёки
якка
тартибдаги
тадбиркорлар
иккинчи
томонда
туриб
ўзаро
нақд
пулсиз
ҳисоб
-
китобларда
,
шунингдек
нақд
пул
берадиган
шахобча
-
лардан
ва
банкоматлардан
нақд
пул
маблағларини
олишда
қўлланилади
.
Шу
билан
бирга
,
юридик
шахс
бўлмай
туриб
,
ўз
фаолиятини
амалга
оширувчи
,
ўзлари
ишлаб
чиқарган
маҳсулотларни
етказиб
бериб
,
нақд
пулсиз
ҳисоб
-
китобларга
бевосита
ўз
хизматларини
кўрсатувчи
якка
тартибдаги
тадбиркорлар
ўзларининг
банклардаги
ҳисобва
-
рақларидан
тегишли
чорак
учун
муомала
дои
-
расида
нақд
пул
маблағларини
олишга
ҳақлидир
.
Агар
ушбу
тадбиркорлар
нақд
пулсиз
ҳисоб
-
китоб
бўйича
савдо
-
воститачилик
ва
воситачилик
(
жумладан
бро
-
керлик
)
фаолияти
билан
шуғулланаётган
бўлса
,
уларга
ўзларининг
банкдаги
талаб
қилиб
олингунча
депозит
ҳисобварақларидан
республикада
белгиланган
энг
кам
иш
ҳақининг
10
баробаригача
бўлган
миқдорда
нақд
пулларни
олиш
ҳуқуқи
берилади
.
Шу
муносабат
билан
нақд
пулсиз
ҳисоб
-
китобларга
муайян
хусусиятлар
хос
бўлиб
,
улар
икки
омил
билан
боғлиқдир
.
Биринчидан
,
5
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
, 2002
йил
38-
сон
425-
модда
.
ҳар
бир
ҳисоб
-
китоб
операцияси
учун
айни
бир
вақтда
уч
қатнашчи
мавжуд
бўлиши
шарт
:
банк
,
тўловчи
ва
олувчи
.
Уларнинг
ҳисоб
-
китоб
муносабатлари
соҳасидаги
ўзаро
алоқалари
кўп
ҳолларда
фуқаролик
-
ҳуқуқий
шартномалари
билан
тартибга
солинади
.
Иккинчидан
,
ҳисоб
-
китоб
операцияларини
амалга
ошириш
тартиби
Марказий
банк
томонидан
белгила
-
ниб
,
ушбу
муносабатларда
у
ўзига
тегишли
ҳукмронлик
ваколатлари
берилган
давлат
органи
сифатида
қатнашади
.
Шу
сабабли
ҳисоб
-
китоб
операцияларини
амалга
ошириш
вақтида
юзага
келадиган
ижтимоий
муносабатлар
фуқаролик
ҳуқуқи
ва
молия
ҳуқуқи
нор
-
малари
билан
тартибга
солинади
6
.
Таъкидлаш
жоизи
,
ҳозирда
тадбиркорлик
субъ
-
ектлари
томонидан
ўз
пул
маблағларини
эркни
тасар
-
руф
қилиш
тўғрисида
ҳам
махсус
қонун
қабул
қилиш
зарурати
мавжуд
.
Афсуски
хозирги
пайтда
тадбиркор
-
лик
субъектлари
ўз
маблағларини
тасарруф
қилиш
имкониятлари
чегараланган
яна
бунинг
учтига
нақд
пул
билан
тўловларни
амалга
ошириш
ва
нақд
пулсиз
хисоб
-
китоблар
ўртасида
жиддий
фарқлар
борлиги
хеч
кимга
сир
эмас
.
Бошқача
айтганда
муайян
махсулотга
нисбатан
нақд
пул
билан
сотиб
олганда
бир
нарх
,
нақд
пулсиз
харид
қилинганда
бошқача
нарх
яъни
қимматроқ
нарх
қўйилади
.
Холбуки
мамлакатимизда
ягона
пул
-
кредит
тизими
амал
қилади
.
Сўмнинг
харид
қувватига
нисбатан
икки
ҳил
стандартларнинг
мавжуд
-
лиги
оқилона
холат
эмас
.
Умуман
олганда
бунга
бар
-
хам
бериш
учун
ҳуқуқий
асослар
белгилаб
қўйиш
вақти
етди
.
Юқоридаги
билдирилган
илмий
-
назарий
ёндошув
-
лар
асосида
фикримизча
фуқаролик
-
ҳуқуқий
мажбури
-
ятларнинг
бир
тури
сифатида
белгиланадиган
нақд
пулсиз
ҳисоб
-
китоб
муносабатларига
қўйидагича
таъриф
бериш
мумкин
,
яъни
:
нақд
пулсиз
ҳисоб
-
китоб
муносабатлари
–
бу
фуқаролик
муомаласининг
субъ
-
ектлари
ҳисобланган
резидентлар
ва
норезидентлар
ўртасидаги
амалдаги
валюта
қонунчилиги
ва
(
ёки
)
те
-
гишли
шартнома
асосида
Ўзбекистон
Республикаси
-
нинг
миллий
валютаси
ва
чет
эл
валютаси
муомаласи
-
дан
ташқари
бошқа
барча
турдаги
валюта
қимматликларини
олиш
,
уни
эгаллаш
,
фойдаланиш
ва
тасарруф
этиш
билан
боғлиқ
ҳолда
вужудга
келадиган
муносабатлардир
.
6
Фуқаролик
ҳуқуқи
:
Дарслик
. II
қисм
.
Муаллифлар
жамоаси
. –
Тошкент
:
ТДЮИ
, 2007. – 429-
б
.
