ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
16
А
.
Х
.
Жумабоев
ТДЮИ
тадқиқотчиси
ФУҚАРОЛИК
ПРОЦЕССИДА
ЖАМОАТЧИЛИК
НАЗОРАТИНИ
АМАЛГА
ОШИРИШ
ХУСУСИЯТЛАРИ
Жамиятда
қонунийликни
таъминлаш
,
ҳуқуқ
-
тартиботни
мустаҳкамлаш
,
шахс
ҳуқуқ
ва
қонуний
манфаатларини
лозим
даражада
ҳимоя
қилиш
,
ҳуқуқ
нормаларини
тўғри
қўллаш
ҳозирги
кунда
долзарб
аҳамият
касб
этадиган
масалалардан
ҳисобланади
.
Ўз
навбатида
шахсни
,
унинг
ҳуқуқ
ва
эркинлик
-
ларини
ҳурмат
қилиш
барча
давлат
органларининг
мажбурияти
ҳисобланади
.
Зеро
,
мамлакатимиз
Конституциясида
Ўзбекистон
Республикасида
демократия
умуминсоний
принципларга
асосланиши
,
уларга
кўра
инсон
,
унинг
ҳаёти
,
эркинлиги
,
шаъни
,
қадр
-
қиммати
ва
бошқа
дахлсиз
ҳуқуқлари
олий
қадрият
ҳисобланиши
(13-
модда
),
давлат
органлари
ва
мансабдор
шахслар
жамият
ва
фуқаролар
олдида
масъул
эканликлари
(2-
модда
),
давлат
ўз
фаолиятини
инсон
ва
жамият
фаровонлигини
кўзлаб
,
ижтимоий
адолат
ва
қонунийлик
прин
-
циплари
асосида
амалга
оширишига
доир
(14-
модда
)
нормалар
мустаҳкамлаб
қўйилган
.
Фуқароларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилишда
давлат
органларининг
ўз
зиммаларига
юклатилган
конституциявий
вазифаларни
амалга
оширишнинг
муҳим
кўринишларидан
бири
судда
бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиб
иштирок
этиши
ҳисобланади
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
5-
моддасида
судда
фуқаролик
ишини
қўзғатишга
ваколатли
шахслар
сифатида
бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқлари
ва
қонун
билан
қўриқланадиган
манфаатларини
ҳимоя
қилувчи
давлат
бошқаруви
органлари
,
ташкилотлар
ва
айрим
фуқаролар
назарда
тутилган
.
Шунингдек
,
ФПКнинг
48-
моддасига
кўра
,
давлат
бошқаруви
органлари
,
ташкилотлар
ва
айрим
фуқаролар
қонунда
назарда
тутилган
ҳолларда
бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқла
-
рини
ва
қонун
билан
қўриқланадиган
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
учун
судга
ариза
билан
мурожаат
этиш
ҳуқуқига
эгадирлар
.
Давлат
бошқаруви
органлари
ўз
зиммаларига
юклатилган
вазифаларни
бажариш
,
фуқаролар
ва
давлатнинг
ҳуқуқлари
ҳамда
қонун
билан
қўриқ
-
ланадиган
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
мақсадида
иш
юзасидан
хулосалар
бериш
учун
суд
томонидан
процессда
иштирок
этишга
жалб
қилинишлари
ёки
ўз
ташаббуслари
билан
процессга
киришишлари
мумкин
.
ФПКнинг
48-
моддасида
назарда
тутилган
давлат
бошқаруви
органлари
,
ташкилотлар
ва
айрим
фуқаролар
деганда
давлат
органлари
,
маҳаллий
давлат
ҳокимияти
органлари
,
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
,
касаба
уюшмалари
,
давлат
корхоналари
,
муассасалар
ва
ташкилотлари
,
уларнинг
бирлашмалари
ва
бошқа
жамоат
ташкилотлари
ёки
айрим
фуқаролар
тушуни
-
лади
.
Ушбу
шахслар
турли
хил
умум
ҳуқуқий
мақомга
эга
бўлса
-
да
,
бироқ
фуқаролик
процессида
бир
хил
ҳуқуқий
ҳолатни
эгаллайдилар
.
Бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқлари
ва
қонун
билан
қўриқланадиган
манфаат
-
ларини
ҳимоя
қилувчи
органлар
ичида
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
алоҳида
аҳамият
касб
этади
.
Зеро
,
давлатимиз
бошлиғи
“
Мамлакатимизда
демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамиятини
ривожлантириш
концепцияси
”
да
таъкидлаганидек
,
бундай
ташкилотларнинг
обрўси
ошиб
,
мустаҳкамланиб
боргани
сари
фуқаролик
жамияти
институтларининг
давлат
ва
ҳокимият
тузилмалари
фаолияти
устидан
таьсирчан
жамоатчилик
назоратини
амалга
оширишдаги
роли
жамиятимизда
тобора
ортиб
бормоқда
.
Бугунги
кунда
жамоатчилик
ва
фуқаролик
назорати
институти
жамиятнинг
давлат
билан
ўзаро
самарали
алоқасини
таьминлаш
,
одамларнинг
кайфиятини
,
мамлакатда
кечаётган
ўзгаришларга
муносабатини
аниқлашнинг
муҳим
воситаларидан
бирига
айланмоқда
.
1
“
Фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
тўғрисида
”
ги
Ўзбекистон
Республикасининг
1999
йил
14
апрелдаги
янги
таҳрирдаги
қонуни
7-
моддасига
кўра
,
қишлоқлар
ва
овуллар
,
шунингдек
шаҳарлар
,
шаҳарчалар
,
қишлоқлар
ва
овуллардаги
маҳаллалар
фуқароларининг
йиғинлари
фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органларидир
.
Фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
маҳаллий
давлат
ҳокимияти
органлари
тизимига
кирмайди
ва
қонун
билан
берилган
ўз
ваколатларини
тегишли
ҳудудда
амалга
оширади
.
Маълумотларга
қараганда
, 2006
йилга
қадар
республикамизда
8794
та
фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
мавжуд
бўлиб
,
уларнинг
1629
тасини
шаҳарчалар
,
қишлоқлар
ва
овуллар
фуқаролар
йиғини
, 4887
тасини
улар
таркибидаги
маҳаллалар
фуқаролар
йиғини
ҳамда
2278
тасини
шаҳарлардаги
маҳаллалар
фуқаролар
йиғини
ташкил
этган
.
2
Шунингдек
,
давлатимиз
раҳбари
“
Мамлакатимизда
демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаро
-
лик
жамиятини
ривожлантириш
концепцияси
”
да
таъкидлаганидек
,
бугунги
кунда
мамлакатимизда
жамият
ҳаётининг
турли
соҳаларида
5100
дан
зиёд
нодавлат
нотижорат
ташкилотлари
фаолият
юритмоқда
ва
бу
кўрсаткич
2000
йилга
қараганда
2,5
баробар
кўпдир
.
Фуқаролар
йиғинлари
ва
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
–
маҳаллалар
сони
10
мингдан
ортиқни
ташкил
этади
.
Янги
таҳрирдаги
Қонунда
аввалгисидан
фарқли
равишда
фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
мустақиллигига
оид
муҳим
нормалар
ўз
аксини
топди
.
Хусусан
,
фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
маҳаллий
давлат
ҳокимияти
тизимига
кирмаслиги
кўрсатилди
ва
улар
фаолиятининг
асосий
принциплари
белгиланди
.
Ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
фаолиятини
мувофиқлаштириш
мақсадида
республика
оқсоқоллар
Кенгаши
,
шунингдек
фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
ишлари
бўйича
вилоят
,
туман
,
шаҳар
мувофиқлаштириш
кенгашлари
тузилиши
мумкинлиги
назарда
тутилди
.
1
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Ислом
Каримовнинг
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатаси
ва
Сенатининг
2010
йил
12
ноябрда
бўлиб
ўтган
қўшма
мажлисидаги
“
Мамлакатимизда
демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаро
-
лик
жамиятини
ривожлантириш
концепцияси
”
маърузаси
// “
Халқ
сўзи
”
газетаси
, 2010
йил
13
ноябрь
сони
.
2
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
тўғрисида
”
ги
Қонуни
мониторинги
/
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
ҳузуридаги
Амалдаги
қонун
ҳужжатлари
мониторинги
институти
. –
Тошкент
, 2006. -
28
б
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
17
2003
ва
2004
йилларда
“
Фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
тўғрисида
”
ги
Қонунга
киритилган
ўзгартиш
ва
қўшимчалар
натижасида
фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
мақоми
янада
аниқлаштирилди
.
Мазкур
ўзгартиш
ва
қўшимчалар
билан
фуқаролар
йиғини
тушунчаси
,
тузилиши
,
фуқаролар
йиғинининг
Низоми
,
республика
оқсоқоллар
Кенгаши
,
шунингдек
фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
ишлари
бўйича
вилоят
,
туман
,
шаҳар
мувофиқлаштириш
кенгашлари
тузилиши
,
вакиллик
нормаси
ҳоким
-
ликлар
томонидан
эмас
,
балки
тегишли
мувофиқлаштирувчи
кенгашлар
томонидан
белгиланишига
оид
нормалар
мустаҳкамланди
.
Янги
таҳрирдаги
“
Фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
тўғрисида
”
ги
Ўзбекистон
Республикаси
Қонунининг
13-
моддасида
фуқаролар
йиғини
раисининг
(
оқсоқолининг
)
ваколатлари
назарда
тутилган
бўлиб
,
унга
кўра
фуқаролар
йиғини
раиси
судда
фуқароларнинг
манфаатларини
ифодалаши
унинг
муҳим
ваколатларидан
бири
ҳисобланади
.
Шу
ўринда
ўрганилган
МДҲга
аъзо
давлатлар
қонунчилигида
,
хусусан
,
Арманистон
Республикасининг
“
Маҳаллий
ўзини
ўзи
бошқариш
тўғрисида
”
ги
қонуни
33-
моддаси
3-
бандида
кўрсати
-
лишича
,
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
раҳбари
судда
муници
-
палитетнинг
манфаатларини
ифода
этиши
назарда
тутилган
.
1
Мазкур
масала
Россия
Федерациясининг
“
Маҳаллий
ўзини
ўзи
бошқариш
тўғрисида
”
ги
қонунида
батафсил
баён
этилганлигини
кўриш
мумкин
.
Мазкур
Қонуннинг
посёлка
ва
қишлоқ
Кенгашининг
ваколатлари
деб
номланган
49-
моддасида
қонунда
назарда
тутилган
ҳолларда
юқори
турувчи
давлат
органлари
,
корхоналар
,
ташкилотлар
ва
муассасаларнинг
ҳужжатларини
ноқонуний
деб
топиш
тўғрисидаги
талаб
билан
судга
ёки
арбитраж
судига
мурожаат
қилиш
ваколатига
эга
эканлиги
белгиланган
.
Қонуннинг
54–
моддасига
кўра
,
қўрғон
,
қишлоқ
маъмурияти
судга
давлат
бошқарув
органлари
,
ташкилотлар
,
корхоналар
,
муассасаларнинг
ўз
ҳудудида
яшовчи
фуқароларнинг
ҳуқуқ
ва
қонуний
манфаатларини
бузишга
қаратилган
қарорларини
ҳақиқий
эмас
деб
топиш
ҳақидаги
талаб
билан
судга
мурожаат
қилиш
ваколатига
эга
эканлиги
назарда
тутилган
.
Қонуннинг
55-
моддасида
туман
Кенгаши
, 66-
моддада
эса
шаҳар
маъмуриятига
қонунда
назарда
тутилган
ҳолларда
юқори
турувчи
давлат
органлари
,
корхоналар
,
ташкилотлар
ва
муассасаларнинг
ҳужжатла
-
рини
ноқонуний
деб
топиш
тўғрисидаги
талаб
билан
судга
ёки
арбитраж
судига
мурожаат
қилиш
ваколатига
эга
эканлиги
белгиланган
.
2
“
Беларусь
Республикасида
маҳаллий
бошқарув
ва
ўзини
ўзи
бошқариш
тўғрисида
”
ги
Қонунида
(9-
модда
)
ижро
қўмитаси
суд
тартибида
маҳаллий
хўжалик
ҳудудининг
манфаатини
таъминлаш
ва
ҳимоя
қилишга
қаратилган
чоралар
кўриши
назарда
тутилган
.
3
Ўзбекистон
Республикасининг
Янги
таҳрирдаги
“
Фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
тўғрисида
”
ги
Қонуни
13-
моддасида
фуқаролар
йиғини
1
Закон
Республики
Армения
“
О
местном
самоуправлении
”.
Принят
07.05.2002
года
.
2
Федеральный
закон
N 1550-1. “
О
местном
самоуправлении
в
Российской
Федерации
”
от
6
июля
1991
года
.
3
Закон
Республики
Беларусь
“
О
местном
управлении
и
само
-
управлении
в
Республике
Беларусь
“
от
20
февраля
1991
г
. N
617-
Х
II.
раиси
(
оқсоқоли
)
судда
фуқароларнинг
манфаатларини
ифодалаши
тўғрисидаги
норма
мустаҳкамлаб
қўйилган
бўлишига
қарамай
,
таҳлиллар
шуни
кўрсатадики
,
фуқаролар
йиғини
раиси
томонидан
ҳудудда
истиқомат
қилувчи
бирор
фуқаронинг
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
учун
судга
мурожаат
қилинган
ҳолатлар
амалиётда
жуда
кам
учрайдиган
ҳолат
ҳисобланади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
ҳузуридаги
Амалдаги
қонун
ҳужжатлари
мониторинги
институти
томонидан
2006
йилнинг
февраль
-
март
ойларида
ўтказилган
“
Фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
тўғрисида
”
ги
Қонуннинг
мониторинги
натижалари
кўрсатишича
,
фуқаролар
йиғинлари
раисларига
(
жаъми
130
та
респондент
)
берилган
фуқаролар
йиғини
раиси
томонидан
ҳудудда
истиқомат
қилувчи
бирор
фуқаронинг
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
учун
судга
мурожаат
қилинганми
,
мурожаат
қилинган
бўлса
қайси
масалада
,
деган
саволга
респондентларнинг
101
таси
,
яъни
78%
мурожаат
қилинмаган
деб
, 29
таси
,
яъни
22 %
эса
мурожаат
қилинган
,
деб
жавоб
берган
.
Саволнома
орқали
аниқланишича
,
фуқаролар
йиғини
раислари
асосан
мерос
,
шахсий
томорқа
,
мол
-
мулк
,
оила
-
никоҳ
,
майда
безорилик
,
жиноят
ишлари
бўйича
ҳимоя
қилиш
,
коммунал
тўловлардан
озод
этиш
,
қўшнилар
ўртасидаги
низолар
билан
боғлиқ
масалада
судга
мурожаат
қилганлар
.
4
Бизнинг
назаримизда
,
фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
томонидан
судга
мурожаат
қилиш
ҳолатларининг
камлиги
“
Фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
тўғрисида
”
ги
Қонунда
мазкур
органларга
судга
мурожаат
қилиш
бўйича
ваколатларини
янада
аниқлаштириш
,
айнан
қайси
ҳолатларда
судга
мурожаат
қилишга
ваколатли
бўлишига
доир
нормаларни
мустаҳкамлашни
талаб
этади
.
Шу
мақсадида
мазкур
Қонуннинг
13-
моддаси
биринчи
қисми
бешинчи
хатбошисидаги
“
судда
”
сўзи
мазкур
хатбошидан
чиқарилиши
,
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқариш
органларининг
судга
мурожаат
қилиши
ва
судда
иштирокига
доир
махсус
хатбоши
киритилиши
таклиф
қилинади
.
Фикримизча
Қонунга
янги
киритилаётган
хатбоши
қуйидаги
таҳрирда
баён
этилиши
лозим
:
“
Давлат
бошқарув
органлари
,
ташкилотлар
,
корхоналар
,
муассаса
-
ларнинг
ўз
ҳудудида
яшовчи
фуқароларнинг
ҳуқуқ
ва
қонуний
манфаат
-
ларини
бузишга
қаратилган
қарорларини
ҳақиқий
эмас
деб
топиш
,
қонунда
назарда
тутилган
ҳолларда
юқори
турувчи
давлат
органлари
,
корхоналар
,
ташкилотлар
ва
муассасаларнинг
ҳужжатларини
ноқонуний
деб
топиш
тўғрисидаги
талаб
билан
судга
мурожаат
қилади
”.
Суд
амалиётидаги
мавжуд
низоли
ишларни
умумлаштириш
шундан
далолат
бермоқдаки
,
қонунчиликнинг
бузилиши
,
низоларнинг
юзага
келиши
жамоатчиликнинг
бу
ҳолатга
эътиборсиз
муносабатда
бўлиши
оқибатида
содир
этилмоқда
.
Қолаверса
,
туманлараро
судлар
биринчи
инстанция
тариқасида
фуқаролик
ишларни
мазмунан
кўриб
ҳал
қилиш
давомида
бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилувчи
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
иштирокининг
муҳим
аҳамият
касб
этишини
чуқур
4
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
тўғрисида
”
ги
Қонуни
мониторинги
/
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
ҳузуридаги
Амалдаги
қонун
ҳужжатлари
мониторинги
институти
. –
Тошкент
, 2006.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
18
англамаган
ҳолда
уларнинг
иштирокисиз
фуқаролик
ишларини
ҳал
этиш
ҳолатларига
йўл
қўймоқдалар
.
Шу
ўринда
таъкидлаш
керакки
,
қонунларимиз
айрим
тоифадаги
фуқаролик
ишларини
судда
кўриб
ҳал
этишда
албатта
бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилувчи
давлат
бошқаруви
органларининг
иштирокини
мажбурий
қилиб
қўйган
бўлса
-
да
,
бироқ
айрим
тоифадаги
фуқаролик
ишларини
судда
кўриб
ҳал
этишда
албатта
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
иштирокини
мажбурийлигини
назарда
тутмайди
.
Шундай
экан
,
қонунчиликда
айрим
тоифадаги
фуқаролик
ишларини
судда
кўриб
ҳал
этишда
албатта
бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилувчи
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
иштирокининг
мажбурийлигини
назарда
тутувчи
нормалар
киритилиши
таклиф
қилинади
.
Масалан
,
судлар
томонидан
никоҳдан
ажратиш
ҳақидаги
ишларни
кўришда
,
тарафларга
ярашиши
учун
муҳлат
беришда
оилани
сақлаб
қолиш
мақсадида
жамоат
вакилларини
ишга
жалб
қилиш
ҳақидаги
қоида
қонун
ҳужжатлари
билан
мустаҳкамлаб
қўйилиши
лозим
.
Шунингдек
,
судлар
томонидан
болалар
тарбияси
билан
боғлиқ
бўлган
низоларни
ҳал
қилишда
ота
-
онанинг
,
бола
ихтиёрларида
бўлган
шахсларнинг
уни
тегишлича
тарбиялашни
таъминлай
олмасликлари
аниқланса
,
суд
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқариш
органларининг
даъвосига
асосан
болани
васийлик
ва
ҳомийлик
органларининг
қарамоғига
олиб
бериши
ҳақидаги
норма
киритилиши
мақсадга
мувофиқ
бўлади
.
Хулоса
ўринида
шуни
таъкидлаш
керакки
,
бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқ
-
ларини
ҳимоя
қилувчи
фуқаролик
жамияти
институтларидан
ҳисобланмиш
фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
инсон
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
ҳимоя
қилиш
мақсадида
фуқаролик
суд
ишларини
юритиш
жараёнида
иштирок
этиши
,
уларга
кенг
процессуал
ҳуқуқларнинг
берилишини
назарда
тутувчи
қонунчиликни
янада
ривожлантириш
ҳозирги
кундаги
долзарб
масалалардан
ҳисобланади
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституциясида
ҳамда
шу
асосда
қабул
қилинаётган
қонунларимизда
мазкур
органларнинг
бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
мақсадида
судларда
иштирок
этишининг
мустаҳ
-
камлаб
қўйилиши
аввало
одил
судловни
амалга
оширувчи
суд
ҳокимияти
билан
фуқаролар
ўртасидаги
муносабатга
асос
бўлади
.
Қолаверса
,
судларда
иштирок
этиш
орқали
Конституция
ва
шу
асосда
қабул
қилинган
қонунлар
мувофиқ
,
инсон
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
ҳимоя
қилиш
асосий
вазифа
сифатида
эътироф
этилган
давлат
бошқарув
органлари
ва
бошқа
ташкилотлар
амалда
қонун
-
ларнинг
ижросини
,
яъни
қонунларнинг
устуворлигини
таъминлайдилар
.
Бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилувчи
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқариш
органларининг
фуқаролик
процессида
иштирок
этишининиг
эътиборга
эга
бўлган
жиҳати
шундан
иборатки
,
мазкур
органлар
ўз
иштироклари
ёки
иш
юзасидан
холисона
хулосаларни
бериш
орқали
иши
бўйича
қонуний
,
асосли
ва
адолатли
ҳал
қилув
қарорларининг
чиқарилишида
судларга
кўмаклашади
.
А
.
Одинаев
Ўзбекистон
Республикаси
Бош
прокуратурасининг
Олий
ўқув
курслари
ўқитувчиси
МИЛЛИЙ
ВА
ХОРИЖ
ФУҚАРОЛИК
ҚОНУНЧИЛИГИДА
ПУЛ
МАЖБУРИЯТЛАРИ
БЎЙИЧА
ЙИЛЛИК
ФОИЗЛАРНИНГ
ҲУҚУҚИЙ
ТАБИАТИ
ВА
МАЗМУНИ
Фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
шакли
ҳамда
мажбуриятлар
бажарилишини
таъминлаш
воситаси
ҳисобланган
неустойкадан
ташқари
ўзганинг
пул
маблағидан
фойдаланганлик
учун
фоизлар
тўлаш
масаласи
ҳам
мажбурият
ҳуқуқий
муносабатларда
ўзининг
кўлами
билан
алоҳида
ажралиб
туради
.
Пул
мажбурияти
ижросини
кечиктириб
юборганлик
учун
тўланадиган
фоизларнинг
юридик
табиати
хусусида
баҳс
-
мунозаралар
фуқаролик
ҳуқуқи
фанида
узоқ
йиллар
мобайнида
давом
этмоқда
,
уларнинг
ҳар
бири
бундай
фоизларни
ҳисоблаш
ва
ундиришда
конкрет
масалаларнинг
турлича
ечимини
назарда
тутади
1
.
Тўловни
кечиктириб
юборганлик
учун
фоизлар
рим
ҳуқуқига
ҳам
маълум
бўлган
2
ва
у
пайтда
мазкур
ҳолатга
ҳуқуқий
тавсиф
берилмаган
.
Айрим
муаллифлар
фикрига
кўра
,
йиллик
фоизлар
асоссиз
бойиш
натижасида
олинган
даромадлар
хусусиятини
касб
этса
3
,
баъзилар
йиллик
фоизларни
неустойка
ва
зарарни
қоплаш
билан
бир
қаторда
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
чораси
деб
ҳисоблайдилар
4
.
Бундан
ташқари
илмий
адабиётларда
йиллик
фоизлар
пул
мажбурияти
бузилганда
қўлланиладиган
алоҳида
қонуний
диспозитив
неустойкадир
5
,
деган
фикр
ҳам
мавжуд
.
Кўпгина
муаллифлар
фикрича
,
йиллик
фоизлар
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
чорасини
эмас
,
балки
капиталдан
фойдаланганлик
учун
тўланадиган
алоҳида
ҳақни
ўзида
ифодалайди
ва
бу
шу
жумладан
жавобгарликка
тортиш
асослари
ва
шартлари
тўғрисидаги
қоидалар
йиллик
фоизларни
тўлаш
тўғрисидаги
талабларга
татбиқ
этилмайди
6
.
В
.
В
.
Витрянский
фоизлар
табиатини
ўрганишда
,
авваламбор
,
гипотетик
фаразлардан
эмас
,
балки
амалдаги
фуқаролик
-
ҳуқуқий
нормалар
мазмунидан
англашиладиган
кўринишга
эга
бўлган
йиллик
фоизлардан
келиб
чиқиш
лозимлигини
таъкидлайди
7
.
Чет
мамлакатлар
ҳуқуқида
йиллик
фоизлар
масаласига
назар
ташласак
,
бу
ерда
тўловни
1
Брагинский
М
.
И
.,
Витрянский
В
.
В
.
Договорное
право
.
Общие
положения
.
Книга
первая
. –
М
., 2003. –
Б
.676–687.
2
Zimmermann R. The law of obligations. Roman foundations of
the civilian tradition // Oxford University Press, 1996.
Р
.790-791.
3
Флейшиц
Е
.
А
.
Обязательства
из
причинения
вреда
и
из
неосновательного
обогащения
. –
М
., 1951. –
Б
.236.
4
Пугинский
Б
.
И
.
Гражданско
-
правовые
средства
в
хозяйст
-
венной
деятельности
. – 140-
б
.
5
Гаврилов
Э
.
Ответственность
за
неисполнение
денежного
обязательства
//
Российская
юстиция
. 1997.
№
11;
Эрделев
-
ский
А
.
М
.
Ответственность
за
неисполнение
денежных
обяза
-
тельств
//
Финансовая
газета
.
Региональный
выпуск
. 1998.
№
45.
6
Розенберг
М
.
Г
.
Ответственность
за
неисполнение
денежно
-
го
обязательства
:
комментарий
к
ГК
РФ
. –
М
., 1995. –
Б
.12–13;
Суханов
Е
.
А
.
О
юридической
природе
процентов
по
денеж
-
ным
обязательствам
//
Законодательство
. 1997.
№
1. –
Б
.8.
7
Витрянский
В
.
В
.
Проценты
по
денежному
обязательству
как
форма
ответственности
//
Хозяйство
и
право
. 1997.
№
8. –
Б
.66.
