ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
74
Х
.
Б
.
Абдурахмонова
ТДЮИ
тадқиқотчиси
ХАЛҚАРО
ХУСУСИЙ
ҲУҚУҚДА
ОТА
-
ОНА
ВА
ФАРЗАНДЛАР
ЎРТАСИДАГИ
МУНОСАБАТЛАРДА
КОЛЛИЗИОН
ҲУҚУҚИЙ
МАСАЛАЛАР
Ота
-
она
ва
фарзандларнинг
ҳуқуқлари
ва
бурчлари
улар
қайси
давлат
ҳудудида
биргаликда
истиқомат
қилиш
жойига
эга
бўлсалар
,
шу
давлатнинг
қонун
ҳужжатлари
билан
белгиланади
(lex domicilii).
Л
.
П
.
Ануфриева
фикрига
кўра
,
мазкур
коллизион
қоида
бош
(
асосий
)
қоида
сифатида
,
шаклан
–
икки
тарафлама
,
тартибга
солиш
усулига
кўра
–
императив
қоида
сифатида
қаралиши
лозим
.
1
Бунда
ҳуқуқий
муносабатни
ажратиш
имкониятини
берувчи
омил
сифатида
биргаликда
истиқомат
қилиш
жойининг
йўқлигига
ишора
амал
қилади
.
Бу
ҳолда
ота
-
она
ва
болаларнинг
ҳуқуқлари
ва
бурчлари
бола
қайси
давлат
фуқароси
бўлса
,
шу
давлатнинг
қонун
ҳужжатлари
билан
белгиланади
(
бола
lex nationalis).
Мазкур
коллизион
қоида
субсидиар
,
шаклан
–
икки
тарафлама
,
юридик
таъсир
кўрсатиш
усулига
кўра
–
императив
қоидадир
.
Ота
-
она
ва
фарзанд
муносабатларини
тартибга
солувчи
коллизион
боғловчилар
қуйидагилардан
иборат
.
-
Боланинг
фуқаролик
ҳуқуқи
.
Агар
бу
боғловчини
кенгайтирсак
бола
туғилган
вақтда
қайси
далат
фуқароси
бўлса
. (
Қозоғистон
Республикасининг
Никоҳ
ва
оила
қонунида
(1998
й
),
Озарбайжон
Республикаси
(1999
й
),
Россия
Федерацияси
(1995
й
),
Тожикистон
Республикасининг
2
,
Қирғизистон
Республикасининг
(2003
й
)
Оила
кодексида
,
Халқаро
фуқаролик
ҳуқуқи
Болгария
Кодекси
(2005
й
),
Италия
халқаро
хусусий
ҳуқуқи
қонунида
(1995
й
)
учратамиз
)
-
Боланинг
шахсий
қонуни
(
Украинанинг
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
қонунида
(2005
й
)
учратамиз
).
Бу
коллизион
боғловчи
кенг
қамровли
бўлиб
,
жисмоний
шахснинг
шахсий
қонуни
билан
боғлиқ
.
-
Бола
туғилган
вақтда
ота
-
онанинг
шахсий
қонуни
(
Франция
Фуқаролик
кодексида
3
)
-
Боланинг
яшаш
жой
қонуни
. (
Венесуэлла
халқаро
хусусий
ҳуқуқи
қонунида
1998
й
Швеция
халқаро
хусусий
ҳуқуқи
кодексида
1987
й
)
Ушбу
коллизион
боғловчини
модефикация
қилсак
,
бола
туғилган
вақтдаги
яшаш
жой
қонуни
ёки
ота
-
онасидан
бирининг
доимий
яшаш
жой
қонуни
амал
қилади
. (
Эстония
халқаро
хусусий
ҳуқуқи
қонунида
2002
й
)
Ота
-
она
ва
фарзанд
муносабатларини
тартибга
солувчи
коллизион
нормаларнинг
асосий
қисми
императив
характерга
эга
бўлган
ҳуқуқий
муносабатлар
ташкил
қилади
.
Масалан
,
Италиянинг
1995
йил
31
майда
қабул
қилинган
№
218
сонли
Италия
халқаро
хусусий
ҳуқуқи
қонунинг
II
бўлим
IV-
боб
36-
моддасига
кўра
,
ота
-
она
ва
фарзанд
ўртасидаги
шахсий
ва
мулкий
муносабатлар
боланинг
миллий
қонуни
асосида
тартибга
солинади
.
Ушбу
қонун
бўйича
иштирокчилар
танлаш
имкониятига
эга
эмаслар
.
1
Қаранг
:
Ануфриева
Л
.
П
.
Международное
частное
право
.
Особен
-
ная
часть
. –
М
.:
Бек
, 2002. –
С
.600.
2
Семейный
кодекс
Республики
Таджикистан
[
Электронный
ресурс
] //
Информационно
-
аналитический
портал
Asia-realty.
Режим
доступа
:
<http://www.asia-realty.ru/co-zakon-
tajikistan.php?Id=351>.
3
Code Civil [Electronic resource] // Le service public de la diffu-
sion
du
droit.
Mode
of
access:
<http://www.legifrance.gouv.fr/affichCode.do?dateTexte=2009022
0&cidTexte=LEGITEXT000006070721&fastReqId=1370668226&f
astPos=1&oldAction=rechCodeArticle>.
Баъзи
мамлакатлар
қонунчилигига
эътибор
берсак
,
муқобил
нормалар
белгиланганлигини
кўрамиз
.
Бунда
иштрокчилар
бир
неча
нормалардан
бирини
танлаш
имкониятига
эга
бўладилар
.
Масалан
,
Португалия
Фуқаролик
кодексининг
56-
моддасида
белгиланганидек
,
боланинг
онаси
ва
унинг
эрининг
умумий
фуқаролиги
мавжуд
бўлмаган
ҳолда
одатдаги
умумий
яшаш
жойининг
қонунини
,
у
бўлмаган
тақдирдагина
эрнинг
шахсий
мақомини
ҳал
қилувчи
қонун
деб
ҳисоблайди
4
.
Коллизион
нормалар
даъвогарнинг
алимент
тўлаш
ҳақидаги
талабига
нисбатан
ҳам
қўлланилади
.
Бундай
ҳолларда
бола
қайси
давлат
ҳудудида
доимий
яшаётган
бўлса
,
шу
давлатнинг
қонун
ҳужжатлари
қўлланиши
мумкин
(
бола
lex domicili).
Мазкур
коллизион
қоида
ҳам
субсидиар
,
шаклан
–
икки
тарафлама
,
юридик
кучига
кўра
эса
–
диспозитивдир
5
.
Л
.
А
.
Лунц
фикрича
, “
коллизион
нормаларни
чет
эл
қонунига
нафақат
диспозитив
нормаларини
,
балки
императив
нормаларини
қайсики
ечимини
топмаган
ёки
бир
тўхтамга
келинмаган
чет
эл
қонунчилиги
билан
муносабатга
кираётган
коллизион
боғловчилар
билан
биргаликда
барча
норматив
ҳуқуқий
ҳужжатларни
ҳам
ҳавола
қилиш
мумкин
”.
6
Ота
-
она
ва
болаларнинг
ҳуқуқлари
ва
бурчларига
нисбатан
бола
манфаатларида
даъвогарнинг
талабига
кўра
бола
қайси
давлат
ҳудудида
доимий
яшаётган
бўлса
,
шу
давлатнинг
қонун
ҳужжатлари
қўлланиши
мумкин
.
Кўриб
турганимиздек
,
мазкур
қоида
бир
давлат
фуқароси
бўлган
бола
бошқа
давлат
ҳудудида
яшайдиган
ҳолларга
нисбатан
қўлланилади
.
Бунда
қонун
суднинг
даъвогар
талабига
кўра
бола
яшайдиган
мамлакат
ҳуқуқини
қўллаш
бурчи
ҳақида
эмас
,
балки
суд
мазкур
қонун
бола
учун
амалда
қулайроқ
деб
ҳисобласа
,
унинг
қўлланиши
мумкинлиги
ҳақидагина
сўз
юритади
7
.
ЎзР
ОК
қўлланиши
лозим
бўлган
қонун
ҳужжатлари
тўғрисидаги
масалани
ечишни
боғловчи
у
ёки
бу
давлат
фуқаролигига
шахснинг
мансублиги
қарор
чиқариладиган
санада
белгиланиши
лозим
.
Шу
сабабли
,
туғилишига
кўра
бир
давлат
фуқароси
бўлган
бола
қарор
чиқарилаётган
санада
бошқа
давлат
фуқаролигини
олган
бўлса
,
охирги
фуқаролик
аҳамиятга
эга
деб
ҳисобланиши
лозим
.
Шундай
қилиб
,
ҳуқуқни
танлаш
масалаларида
боланинг
фуқаролиги
институти
биринчи
даражали
аҳамият
касб
этади
.
Шахснинг
шахсий
қонуни
(lex personalis)
романо
-
герман
ҳуқуқ
тизимига
мансуб
давлатларда
(lex patrae, lex
nationalis)
яъни
фуқаролиги
мансуб
бўлган
давлат
қонуни
,
англо
-c
аксон
ҳуқуқ
тизимида
эса
(lex domicili)
давлатларда
яшаш
жой
қонуни
амал
қилади
.
Коллизион
нормалар
суд
қонунларини
(lex fori)
бир
давлатнинг
судини
ёки
иш
кўраётган
суд
қонунини
кўрсатиб
беради
.
Турли
давлатлар
қонучилигида
коллизион
нормалар
турлича
белгиланади
.
Бу
эса
муносабатларга
4
Қаранг
: Cheshire G. C. Private International Law. – London, 1965. – P.
434.
5
Қаранг
:
Ануфриева
Л
.
П
.
Международное
частное
право
.
Особен
-
ная
часть
. –
М
.:
Бек
, 2002. –
С
.600.
6
Лунц
.
Л
.
А
.
Цит
.
соч
.
С
. 300—301.
Сборник
решений
буржуазных
судов
по
советским
имущественным
спорам
. 1932;
Сборник
решений
иностранных
судов
по
спорам
,
касающимся
имущественных
интересов
СССР
.
М
., 1934
7
Қаранг
:
Международное
частное
право
:
Учебник
для
вузов
/
Под
.
ред
.
Н
.
И
.
Марышевой
. –
М
.:
Норма
, 2000. –
С
.405.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
75
“
каучиксимон
”
характер
бағишлайди
.
Масалан
,
бир
вақтнинг
ўзида
ҳам
Швецария
ҳам
Ўзбекистон
фуқароси
бўлган
20
ёшли
болага
Ўзбекистон
Республикаси
Оила
кодексининг
96-
моддасига
мувофиқ
алимент
тўланмайди
.
Асос
сифатида
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
22-
моддасига
биноан
фуқаронинг
муомала
лаёқати
,
у
вояга
етгач
яъни
ўн
саккиз
ёшга
тўлгач
тўла
ҳажмда
вужудга
келади
.
Швецарияда
эса
алимент
тўлаш
шартлари
lex patrae –
фуқаролик
қонуни
билан
тартибга
солинади
.
Демак
, 20
ёшли
Швецария
фуқаросига
ота
-
онаси
Ўзбекистон
Республикаси
қонунчилиги
бўйича
алимент
тўламаслиги
Швецария
да
ҳуқуқий
ахамият
касб
этмайди
.
Чунки
Швецария
фуқаронинг
муомала
лаёқати
21
ёш
этиб
белгиланган
.
Германия
Фуқаролик
тузугининг
18-
моддасига
мувофиқ
никоҳда
туғилган
боланинг
насл
-
насабини
белгилаш
масалаларида
бола
,
онаси
,
эрининг
фуқаролиги
қонуни
ҳал
қилувчи
аҳамият
касб
этади
.
Мазкур
масала
Греция
,
Италия
ва
Японияда
ҳам
худди
шу
йўсинда
ечилган
.
Англия
ҳуқуқига
келсак
,
бу
ерда
туғилишнинг
“
қонунийлиги
”
тўғрисидаги
масала
жиддий
чеклашлар
билан
ота
домицили
қонунига
мувофиқ
ҳал
қилинади
.
“
Қонуний
”
ота
-
она
ва
болалар
ўртасидаги
муносабатлар
аксарият
чет
эл
мамлакатларининг
қонун
ҳужжатларига
мувофиқ
оила
бошлиғининг
шахсий
қонуни
–
отанинг
фуқаролиги
қонунига
бўйсундирилган
1
.
Масалан
,
Португалия
ФКнинг
57-
моддасида
бу
муносабатларни
ота
-
онанинг
умумий
миллий
қонунига
,
у
мавжуд
бўлмаганда
–
уларнинг
одатдаги
умумий
яшаш
жойининг
қонунига
,
ота
ва
она
турли
давлатларда
истиқомат
қилганида
эса
–
отанинг
миллий
қонунига
бўйсундиради
.
Шуни
алоҳида
қайд
этиш
лозимки
,
ота
-
она
ва
болаларнинг
муносабатларига
доир
коллизион
нормалар
ҳуқуқий
ёрдам
кўрсатиш
тўғрисидаги
бир
қанча
шартномаларда
,
шунингдек
МДҲ
мамлакатларининг
1993
йил
22
январда
қабул
қилинган
Конвенциясида
мустаҳкамланган
.
Мазкур
Минск
Конвенциясининг
қўлланиш
соҳаси
анча
кенг
бўлиб
,
конвенциянинг
III
қисм
II
бўлими
у
ҳуқуқнинг
барча
тармоқларини
(
фуқаролик
,
оила
,
жиноят
,
хўжалик
ҳуқуқини
)
қамраб
олади
.
Конвенциянинг
алоҳида
қисми
бевосита
оилавий
муносабатларга
бағишланган
.
Бу
ерда
никоҳ
тузиш
,
эр
-
хотиннинг
ҳуқуқий
муносабатлари
,
никоҳни
бекор
қилиш
,
муассасаларнинг
ваколатлилиги
,
никоҳни
ҳақиқий
эмас
деб
топиш
,
оталик
ёки
оналикни
белгилаш
ҳамда
оталик
ёки
оналик
тўғрисида
эътироз
билдириш
,
ота
-
она
ва
болаларнинг
ҳуқуқий
муносабатлари
,
васийлик
ва
ҳомийлик
,
васийлик
ва
ҳомийликка
доир
чораларни
қўллаш
тартиби
,
васийлик
ёки
ҳомийликни
белгилаш
тартиби
,
фарзандликка
олиш
масалалари
атрофлича
ёритилган
2
.
Мазкур
ҳужжатга
мувофиқ
,
ота
-
она
ва
болаларнинг
ҳуқуқий
муносабатлари
улар
Конвенция
иштирокчиси
бўлган
қайси
мамлакат
ҳудудида
биргаликда
доимий
яшаш
жойига
эга
бўлса
,
шу
мамлакатнинг
қонун
ҳужжатлари
билан
,
бундай
яшаш
жойи
бўлмаганда
–
бола
қайси
давлат
фуқароси
бўлса
,
шу
давлатнинг
қонун
ҳужжатларига
биноан
белгиланади
.
Шу
билан
бир
вақтда
,
Конвенция
даъвогарнинг
талабига
биноан
бола
Конвенция
иштирокчиси
бўлган
қайси
мамлакат
ҳудудида
доимий
яшаш
жойига
эга
бўлса
,
шу
мамлакат
қонун
ҳужжатларини
қўллашга
йўл
қўяди
.
Ҳуқуқий
ёрдам
кўрсатиш
тўғрисидаги
1
Францияда
одат
тусини
олган
амалиётга
,
ГФТ
қонуни
(19-
моддаси
),
Италия
ФКга
(20-
моддаси
),
Англия
Домицил
тўғрисидаги
қонунига
мувофиқ
.
2
Минск
Конвенциясининг
26-37-
моддалари
.
икки
тарафлама
шартномаларда
,
қоида
тариқасида
,
тарафлар
қайси
давлат
ҳудудида
биргаликда
яшаш
жойига
эга
бўлса
,
шу
давлат
қонун
ҳужжатлари
қўлланиши
белгилаб
қўйилиши
мумкин
.
Ота
ва
она
ҳамда
болалар
алоҳида
-
алоҳида
яшаган
тақдирда
айрим
шартномалар
бола
қайси
мамлакат
фуқароси
бўлса
,
шу
мамлакатнинг
қонун
ҳужжатларига
,
айрим
шартномалар
эса
–
бола
яшайдиган
мамлакатнинг
қонун
ҳужжатларига
ҳавола
қилиши
мумкин
3
.
3
Қаранг
:
Международное
частное
право
:
Учебник
для
вузов
/
Под
.
ред
.
Н
.
И
.
Марышевой
. –
М
.:
Норма
, 2000. –
С
.405.
