ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
76
А
.
Очилов
Ўзбекистон
Республикаси
Бош
покуратура
-
сининг
Олий
ўқув
кўрслари
тингловчиси
ИНСОН
ҲУҚУҚЛАРИГА
ОИД
УНИВЕРСАЛ
ХАЛҚАРО
ХУЖЖАТЛАР
ВА
ИЖТИМОИЙ
ҲИМОЯ
Мустақилликка
эришганимиздан
сўнг
мамлакатимизда
ижтимоий
-
иқтисодий
ислоҳотлар
стратегияси
ишлаб
чиқилиб
,
руёбга
чиқарилмоқда
.
Ушбу
жараёнда
,
аҳолининг
,
айниқса
,
унинг
муҳтож
қатламлари
манфаатларининг
муҳофаза
қилинишига
алоҳида
эътибор
қаратилмоқда
. “
Айниқса
,
ижтимоий
-
гуманитар
соҳада
эришилган
марралар
–
аҳолини
ижтимоий
ҳимоя
қилиш
учун
йўналтирилган
давлат
харажатларининг
5
баробар
кўпайгани
,
турмуш
даражасининг
сезиларли
равишда
яхшилангани
ва
бунинг
натижасида
оналар
ўлими
2
баробардан
кўпроқ
,
болалар
ўлими
3
баробар
камайгани
,
одамларнинг
ўртача
умр
кўриши
67
ёшдан
73
ёшга
,
жумладан
,
аёлларнинг
ўртача
умр
кўриши
75
ёшга
етганини
мамнуният
билан
таъкидласак
арзийди
”,
дея
бежиз
таъкидламаган
эди
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
И
.
А
.
Каримов
1
.
Зеро
,
амалга
оширилаётган
ислоҳотлардан
кўзланган
мақсад
одамлар
моддий
турмуш
даражасини
юксалтириш
,
улар
фаровонлигини
таъминлашдан
иборатдир
.
Бу
ислоҳотларни
изчил
давом
эттириш
ва
давлат
ижтимоий
ҳимоясининг
самарадорлигини
янада
ошириш
мақсадида
ушбу
соҳага
оид
миллий
қонунчилигимизни
умумэътироф
этилган
халқаро
стандартларга
монандлиги
ва
ҳамоҳанглигини
таъминланиши
муҳим
ҳолатдир
.
Инсоннинг
ижтимоий
ва
ҳуқуқий
жиҳатдан
ҳимоя
қилинганлик
даражаси
инсон
ҳуқуқлари
таъминланишининг
асосий
мезонларидан
бўлиб
саналади
.
Шунга
кўра
бугунги
кунда
ижтимоий
ҳимоя
юзасидан
анча
мукаммал
ҳуқуқий
тизимлар
бунёд
этилган
.
Бу
ҳуқуқий
тизимларда
инсон
ва
унинг
ҳуқуқлари
олий
қадрият
сифатида
баҳоланиб
,
уларни
муҳофаза
қилиш
,
лозим
даражада
кафолатлаш
билан
боғлиқ
зарур
чора
-
тадбирлар
назарда
тутилган
.
Демократик
ва
дунёвий
давлатлар
ушбу
инсонпарвар
ғояларга
таянганлари
ҳолда
ижтимоий
ҳимоя
сохасидаги
ўз
ишларини
йўлга
қўядилар
.
Ўзбекистон
Республикаси
ҳам
халқаро
ҳуқуқнинг
мустақил
субъекти
,
суверен
давлат
сифатида
кўпгина
нуфузли
халқаро
ташкилотларга
аъзо
бўлиб
,
улар
томонидан
ишлаб
чиқилган
ҳамда
қабул
қилинган
кўплаб
халқаро
ҳуқуқий
хужжатларга
қўшилгандир
.
Ижтимоий
ҳимоя
сохасидаги
халқаро
қонунчиликни
чуқурроқ
ва
атрофлича
ўрганиш
,
шу
асосда
мамлакатимизнинг
бу
сохадаги
халқаро
хаётда
яна
ҳам
кенгроқ
қатнашувини
таъминлаш
,
ижтимоий
ҳимояга
оид
қонунчилигимизни
халқаро
андозаларга
яна
ҳам
кўпроқ
мувофиқлаштириш
“
Ижтимоий
ҳимоя
йили
”
Давлат
дастури
доирасида
яна
ҳам
долзарб
вазифалар
жумласидан
саналади
.
Бу
вазифани
бажарилишида
айниқса
Бирлашган
Миллатлар
Ташкилоти
фаолияти
ва
ушбу
етакчи
1
Каримов
И
.
А
.
Мамлакатимизда
демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамиятини
ривожланти
-
риш
концепцияси
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлис
-
нинг
Қонунчилик
палатаси
ва
Сенатининг
қўшма
мажлисида
сўзланган
нутқ
//
Халқ
сўзи
. 2010
йил
13
ноябрь
.
халқаро
универсал
ташкилот
ҳуқуқ
ижодкорлиги
билан
боғлиқ
ишларини
ўрганиш
ўта
муҳим
аҳамиятга
эгадир
.
Ушбу
масалани
тадқиқ
этишга
киришиш
чоғида
Бирлашган
Миллатлар
Ташкилотининг
“
Ҳуқуқлар
хақидаги
Билл
”
деб
номланувчи
хужжати
таркибига
кирувчи
актларга
эътибор
берилиши
лозим
.
Улардан
биринчиси
ва
энг
муҳими
,
бу
– 1948
йил
10
декабрда
қабул
қилинган
“
Инсон
ҳуқуқлари
умумжаҳон
Декларациясидир
”.
2
Унда
инсон
турмуш
кечириши
учун
талаб
этиладиган
энг
минимал
стандартлар
белгилаб
қўйилган
бўлиб
,
уч
эхтиёж
қондирилиши
лозимлиги
,
булар
:
тирикчилик
ўтказишга
зарур
бўлган
озиқ
-
овқат
,
бошпана
(
уй
-
жой
)
ҳамда
кийим
-
кечак
билан
таъминланиш
лозимлигидан
иборат
.
“
Инсон
ҳуқуқлари
умумжаҳон
Декларацияси
”
нинг
25-
моддасида
:
“
Ҳар
бир
инсон
ўзининг
ҳамда
оиласининг
саломатлиги
ва
фаровонлиги
таъминланиши
учун
зарур
бўлган
турмуш
даражасига
эга
бўлиш
,
жумладан
кийим
-
кечак
,
озиқ
-
овқат
,
тиббий
хизмат
ва
зарур
ижтимоий
хизматга
эга
бўлишга
ҳамда
ишсизликдан
,
касалликка
,
ногиронлик
,
бевалик
,
қарилик
ёки
унга
боғлиқ
бўлмаган
шароитларга
кўра
тирикчилик
учун
маблағ
бўлмаган
бошқа
ҳолларда
таъминланиши
ҳуқуқига
эга
.
Оналик
ва
болалик
алоҳида
ғамхўрлик
ва
ёрдамга
умид
қилиш
ҳуқуқини
беради
.
Барча
болалар
,
никохда
ёки
никоҳсиз
туғилишидан
қатъий
назар
бир
йил
ижтимоий
ҳимоядан
фойдаланишга
хақли
”.
Ҳар
бир
давлат
,
башарти
Бирлашган
Миллатлар
Ташкилотининг
ушбу
“
Инсон
ҳуқуқлари
умумжаҳон
Декларацияси
”
ни
ратификация
қилгани
тақдирда
ўз
фуқароларига
минимал
турмуш
кечириш
шароитини
таъминлаб
беришга
мажбур
.
Инсон
ижтимоий
ҳимояси
минимал
кўрсаткичлари
ҳамда
энг
муҳим
мезонларини
белгиловчи
иккинчи
энг
муҳим
халқаро
ҳуқуқий
хужжат
,
бу
Бирлашган
Миллатлар
Ташкилотининг
1966
йил
19
декабрдаги
“
Иқтисодий
,
ижтимоий
ва
маданий
ҳуқуқлар
тўғрисидаги
Халқаро
Пакт
”
дир
.
3
Мазкур
халқаро
Пакт
инсон
ижтимоий
ҳимояси
юзасидан
Пактга
қўшилган
ҳар
бир
давлат
зиммасига
қуйидаги
мажбуриятларни
юклайди
.
Инсон
ҳуқуқларини
,
хусусан
ижтимоий
ҳуқуқларни
таъминланишида
,
шунингдек
,
Бирлашган
Миллатлар
Ташкилотининг
1966
йил
19
декабрда
қабул
қилинган
“
Сиёсий
ва
фуқаролик
ҳуқуқлари
тўғрисидаги
Халқаро
Пакт
”
ҳамда
унинг
факультатив
протоколи
ҳам
муҳим
роль
ўйнайди
.
Унда
камситиш
,
шу
асосда
ҳуқуқ
ва
эркинликларни
ҳар
қандай
шаклда
ҳамда
даражада
чеклаш
озодлик
ғоясига
зид
,
инсон
табиатига
ҳилоф
эканлиги
кўрсатиб
берилган
.
Унда
сиёсий
ҳуқуқлар
,
уларни
кафолатланиши
ҳамда
рўёбга
чиқарилиши
учун
қулай
шарт
-
шароитлар
яратилиши
хақидаги
ғоялар
илгари
сурилган
бўлсада
,
сиёсий
ҳуқуқларни
таъминланиши
ҳам
аслида
ижтимоий
–
иқтисодий
ҳуқуқ
ва
эркинликларни
кафолатлаш
,
фаровон
хаётга
эришиш
воситаларидан
бири
эканлиги
эсдан
чиқарилмаслиги
лозим
.
2
Мазкур
халқаро
хуқуқий
хужжат
Ўзбекистон
Республикаси
томонидан
1991
йил
30
сентябрда
ратификация
қилинган
.
Қаранг
:
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Кенгашининг
Ахборотномаси
. 1992
йил
,
№
2, 10-
модда
.
3
Қаранг
:
Инсон
ҳуқуқлври
.
Ўқув
қўлланма
,
Т
.,
Ўзбекистон
,
1997
йил
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
77
“
Сиёсий
ва
фуқаролик
ҳуқуқлари
хақидаги
халқаро
Пакт
”
нинг
6-
моддасида
қайд
этилишича
: “
Яшаш
ҳуқуқи
ҳар
бир
инсоннинг
ўзвий
ҳуқуқи
.
Бу
ҳуқуқ
қонун
билан
ҳимоя
қилинади
.
Ҳеч
ким
ўзбошимчалик
билан
ҳаётдан
маҳрум
қилиниши
мумкин
эмас
”.
Ушбу
Халқаро
Пактнинг
26-
моддасига
кўра
: “
Барча
одамлар
қонун
олдида
тенг
ва
ҳеч
бир
камситишларсиз
қонун
орқали
ҳимояланиш
ҳуқуқига
эга
.
Шу
муносабат
билан
қонунларда
ҳеч
бир
камситишларсиз
ижтимой
ҳимояланиш
ҳуқуқи
кафолатланиши
зарур
”.
Европада
хавфсизлик
ва
ҳамкорлик
бўйича
Кенгашнинг
1975
йил
1
августда
35
давлат
томонидан
имзоланган
якунловчи
Актида
ҳам
1
инсон
ҳуқуқлари
,
унинг
ижтимоий
ҳимояси
билан
боғлиқ
масалалар
,
айниқса
мигрант
-
меҳнаткашлар
аҳволини
яхшилашга
қаратилган
чора
-
тадбирлар
белгилаб
берилган
.
Бошқа
бир
қатор
универсал
ва
регионал
халқаро
Ташкилотлар
томонидан
ҳам
,
хусусан
МДХ
аъзоси
бўлган
давлатлар
томонидан
ҳам
аҳоли
ижтимоий
ҳимоясига
оид
муаммолар
юзасидан
ўзаро
келишувларга
эришилган
.
Улар
инсон
ҳуқуқлари
ҳимоясини
таъминламоқда
.
Фуқаролар
ижтимоий
ҳимояланиш
масалалари
юзасидан
БМТ
ва
бошқа
нуфузли
халқаро
Ташкилотларнинг
халқаро
ҳуқуқий
хужжатлари
ҳамда
уларни
давлатлар
томонидан
ратификация
қилиниши
миллий
қонунчилик
тизимларининг
гуманитар
нуқтаи
назардан
юксак
даражада
бўлишини
,
барча
мамлакатларда
яшовчи
одамлар
учун
талаб
даражасидаги
энг
кам
турмуш
даражаси
кўрсаткичларини
таъминлаш
имконини
беради
ҳамда
ушбу
нуқтаи
назардан
улар
инсоният
учун
прогрессив
аҳамиятга
эга
.
Хулоса
сифатида
таъкидлаш
жоизки
,
аҳолини
кучли
ижтимоий
ҳимоялаш
юзасидан
белгиланган
стратегик
йўл
давлатимиз
ижтимоий
сиёсатининг
мазмун
-
моҳиятини
белгилаб
берди
ва
ижтимоий
ҳимоя
қилиш
тизимини
доимо
такомиллаштириш
,
самарадорлигини
ошириш
ҳамда
уни
умумэътироф
этилган
халқаро
тамойил
ва
қоидалар
билан
ҳамоҳанглигини
таъминлаш
барчамиз
олдида
турган
муҳим
вазифалардандир
.
1
Қаранг
:
Права
человека
.
Основные
документы
.,
М
., «
Между
-
народные
отношения
», 1989.,
с
. 38, 47
И
.
Р
.
Рустамбеков
ТДЮИ
ўқитувчиси
АХБОРОТГА
БЎЛГАН
ҲУҚУҚ
–
ФУҚАРОЛИК
ЖАМИЯТИ
РИВОЖЛАНИШИНИНГ
ШАРТИ
СИФАТИДА
Ахборот
технологияларининг
ўзлаштирилиши
жамият
ривожланиши
учун
кенг
имкониятлар
яратади
.
Ахборотлаштириш
моҳият
эътибори
билан
глобаллашув
жараёнларига
замин
ҳозирлади
.
Ахборот
жамиятнинг
муҳим
ижтимоий
ресурсларидан
бирига
айланиши
инсоннинг
барча
ҳуқуқлари
муаммосига
ахборотга
бўлган
ҳуқуқ
туфайли
ва
унинг
нуқтаи
назаридан
янгича
кўз
билан
қарашга
мажбур
қилади
.
Ахборот
узоқ
вақтгача
давлат
ва
иқтисодиётни
бошқаришнинг
ёрдамчи
,
иккинчи
даражали
,
аксарият
ҳолларда
кўзга
кўринмас
воситаси
ҳисобланган
.
Ишлаб
чиқариш
,
фан
,
санъат
,
таълим
,
ишлаб
чиқариш
маданиятининг
ривожланиши
замирида
яратилган
ва
идрок
этилган
ахборотни
ўзлаштириш
ётади
,
лекин
ахборотнинг
одамлар
оммаси
ва
ҳукуматлар
сиёсатига
таъсир
ўтказиш
учун
ресурс
сифатидаги
кучи
ХХ
аср
ўрталаридан
бошлаб
совуқ
уруш
йилларида
айниқса
бўртиб
намоён
бўлди
.
Электрон
технологиялар
ва
кибернетиканинг
ривожланиши
ахборотни
алоҳида
ижтимоий
ресурслар
тоифасига
ўтказди
.
У
табиий
ва
моддий
ресурслар
каби
тугамайди
ва
тизим
яратувчи
омил
сифатида
амал
қилади
.
Кимки
ахборотга
эга
бўлса
,
у
ҳокимиятга
ҳам
эга
бўлади
.
Ахборот
бошқариладиган
ресурс
сифатида
ҳокимият
ва
бизнеснинг
барча
омилларини
мустаҳкамлайди
,
билимларни
жамғариш
ва
тарқатиш
воситаси
ҳисобланади
.
Шу
билан
бир
вақтда
у
анча
қиммат
турадиган
товар
,
рақобат
объекти
бўлиши
ҳам
мумкин
,
баъзан
эса
ундан
вайронгарлик
воситаси
сифатида
ҳам
фойдаланилади
2
.
Ахборот
технологиялари
ривожи
ахборот
ресурсларининг
ахборотлаштирилган
жамиятни
шакллантириш
асоси
сифатидаги
аҳамиятини
ҳам
оширди
.
Ҳозирги
жамиятни
эркинлик
,
тенглик
ва
креативлик
даражаси
янада
юқори
бўлган
жамиятга
айлантириш
тизими
вужудга
келди
.
Бунда
ахборот
вақтда
ва
маконда
айланишига
имконият
яратувчи
глобал
тармоқ
саналган
Интернетга
катта
умидлар
боғланмоқда
.
Бундай
шароитда
ахборотга
бўлган
ҳуқуқ
инсон
эркинликлари
,
ҳуқуқлари
ва
манфаатлари
доирасига
қандай
таъсир
кўрсатади
?
Ахборот
—
янги
ва
битмас
-
туганмас
ресурсгина
эмас
,
балки
улкан
масъулият
юки
ҳамдир
3
.
Шу
муносабат
билан
юзага
келувчи
икки
муҳим
муаммо
—
бу
ахборотга
бўлган
ҳуқуқ
муаммоси
ва
инсоннинг
шахсга
доир
маълумотларидан
фойдаланиш
муаммоси
мавжуд
.
Ахборот
эркинлигини
ва
ахборот
олиш
имкониятини
ҳуқуқий
тартибга
солиш
муҳим
хусусият
касб
этади
.
Биринчидан
,
бундай
ҳуқуқий
нормаларда
ахборот
олиш
учун
имконият
яратишга
мажбур
бўлган
давлат
билан
ўзининг
ахборотни
излаш
ва
уни
олишга
бўлган
ҳуқуқини
рўёбга
чиқарувчи
шахслар
2
Уэбстер
Ф
.
Теории
информационного
общества
. –
М
., 2004.
–
Б
.13.
3
Адмишин
А
.
На
пути
к
мировому
правительству
//
Россия
в
глобальной
политике
. 2002. –
№
1. –
Б
.12–19;
Шмидт
Г
.
Бремя
глобальной
ответственности
//
Россия
в
глобальной
политике
.
2002. –
Б
. 20–31.
