ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
29
Э
.
О
.
Тургунбоев
“
Жиноят
ҳуқуқи
ва
криминология
”
кафедраси
доц
.
в
.
б
.,
ю
.
ф
.
н
.
ЖАРИМА
ЖАЗОСИ
:
МАВЖУД
КАМЧИЛИКЛАР
ВА
УЛАРНИ
БАРТАР
A
Ф
ЭТИШ
ЙЎЛЛАРИ
Кейинги
йилларда
юртимизда
жиноят
-
ҳуқуқий
соҳада
амалга
оширилаётган
ислоҳотлар
натижасида
жиноий
жазолар
тизими
анча
либераллаштирилди
.
Хусусан
,
Президент
И
.
А
.
Каримов
:
“
Жиноят
қонунчилигида
иқтисодий
таъсир
чораларини
қўллаш
имкониятларини
кенгайтириш
зарур
...
Озодликдан
маҳрум
қилиш
жазоси
ўрнига
жарима
турини
қўллашни
кенгайтириш
керак
”
1
лигини
таъкидлаб
ўтганларидан
сўнг
жиноят
содир
қилганларга
нисбатан
озодликдан
маҳрум
қилиш
билан
боғлиқ
бўлмаган
жазоларни
қўллаш
тобора
кенгайиб
бормоқда
.
Озодликдан
маҳрум
қилишга
муқобил
бўлган
жазо
турларидан
бири
–
жарима
жазоси
.
Ҳозирда
жарима
жазоси
тушунчаси
,
унинг
ўзига
хос
жиҳатлари
ва
суд
амалиётида
қўллаш
билан
боғлиқ
масалаларда
олимлар
ўртасида
ягона
фикр
мавжуд
эмас
.
И
.
А
.
Исмаиловнинг
фикрича
“...
жиноят
қонунининг
ривожланиш
жараёнида
жарима
жазосини
қўллаш
соҳаси
торайиши
керак
,
айрим
жиноятлар
учун
уни
жазо
чораси
сифатида
тайинланиши
эса
умуман
мақсадга
мувофиқ
эмас
(
шахсга
қарши
жиноятлар
)”
2
.
М
.
Д
.
Шаргородский
эса
,
аксинча
,
ойлик
иш
ҳақининг
ва
аҳолини
умумий
даромадининг
ошиши
билан
жаримани
,
айниқса
,
кам
аҳамиятли
жиноятлар
учун
кенгроқ
қўллашга
шароит
яратилади
3
,
-
деб
ҳисоблаган
.
Бу
фикр
бошқа
олимлар
томонидан
ҳам
илгари
сурилиб
,
жарима
катта
ижтимоий
хавф
туғдирмайдиган
жиноятлар
учун
энг
самарали
воситалардан
бири
бўлиб
,
суд
амалиётида
кенг
қўллаш
зарурлигини
айтадилар
4
.
У
.
Ш
.
Холиқулов
ҳам
ўзганинг
мулкига
зиён
етказиш
ҳамда
ғараз
ниятларда
содир
қилинадиган
бошқа
айрим
жиноятлар
учун
жаримани
мақсадга
мувофиқ
ва
етарли
даражада
самарали
жазо
чораси
5
, -
деб
ҳисоблайди
.
Бундай
ҳолат
биринчидан
,
содир
этилган
жиноят
учун
иш
ҳолатларига
қараб
тўғри
жазо
тайинлашда
жиноят
қонунининг
одиллик
принципи
амалда
намоён
бўлади
;
иккинчидан
,
адолатли
жазо
тайинлаш
–
одил
судловнинг
қай
даражада
амалга
оширилаётганлигини
билдириб
турувчи
мезон
ҳисобланади
;
учинчидан
,
адолатли
жазо
тайинлаш
–
жиноят
содир
қилган
шахснинг
ўз
қилмишига
яраша
жазосини
олганлик
ҳиссини
ҳам
уйғотади
;
тўртинчидан
,
айнан
,
ана
шундай
ҳиснинг
пайдо
бўлиши
жазо
мақсадининг
дастлабки
ва
энг
муҳим
ютуғи
ҳисобланади
.
Қонуннинг
айбдор
шахсни
ҳисобга
олиб
,
жазони
индивидуаллаштириши
1
Каримов
И
.
А
.
Хавфсизлик
ва
тинчлик
учун
курашмоқ
керак
.
–
Т
.:
Ўзбекистон
, 2002. –
Б
. 28.
2
Исмаилов
И
.
А
.
Штраф
как
мера
уголовного
наказания
. //
Прововедение
. 1972. –
№
5. –
С
. 114.
3
Шаргородский
М
.
Д
.
Наказания
.
Его
цели
и
эффективность
. –
Л
.: 1973, –
С
. 40.
4
Jinoyat huquqi. Umumiy qism. Darslik (To’ldirilgan va qayta
ishlangan ikkinchi nashri). / R.Kabulov, A.A.Otajonov va boshq. –
T: O’zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2012. – B. 310.
5
Холиқулов
У
.
Ш
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
қонунчилиги
бўйича
вояга
етмаганларга
нисбатан
жазо
тайинлаш
муаммолари
:
Юр
.
фан
.
ном
.
дис
.... –
Т
.:, 2006. -
Б
.
78.
тўғрисидаги
талаби
,
жиноят
содир
қилган
шахсга
ҳуқуқий
,
ижтимоий
-
руҳий
ва
руҳий
-
жисмоний
жиҳатдан
баҳо
беришни
назарда
тутади
6
.
Жарима
,
биринчи
навбатда
,
мулкий
хусусиятдаги
жазо
ва
ўзида
ЖК
Махсус
қисм
нормалари
санкциясида
белгиланган
миқдорда
пул
ундиришни
ифодалайди
.
Олимлар
томонидан
жарима
жазосига
берилган
тарифларда
ҳам
бу
белгига
алоҳида
эътибор
қаратилган
.
М
.
Ҳ
.
Рустамбоевнинг
фикрича
: “
Жарима
–
суд
томонидан
ЖКда
белгиланган
чегаралар
доирасида
ва
жиноятни
содир
этиш
пайтига
қадар
қонунчиликда
белгиланган
энг
кам
иш
ҳақининг
муайян
миқдорига
тўғри
келадиган
меъёрда
давлат
фойдасига
мажбурий
ундириладиган
пул
тўловидир
”
7
.
Қ
.
Р
.
Абдурасулованинг
фикрича
,
жарима
асосан
маҳкумга
мулкий
зарар
етказиш
билан
боғлиқ
бўлиб
,
айбдордан
давлат
фойдасига
муайян
мидорда
пул
ундирилишини
назарда
тутади
8
.
М
.
Усмоналиев
эса
,
жарима
айбдордан
давлат
фойдасига
Жиноят
кодексида
белгиланган
миқдорда
пул
ундиришдир
9
,
дейди
.
Жиноят
кодексида
жарима
жазоси
тайинланиши
мумкин
бўлган
шахслар
доирасига
кўра
икки
турга
ажратилади
:
вояга
етганлар
ва
вояга
етмаганларга
нисбатан
тайинланадиган
жарима
.
Жариманинг
бу
икки
тури
миқдорига
кўра
фарқ
қилади
.
Вояга
етганларга
нисбатан
жариманинг
миқдори
энг
кам
ойлик
иш
ҳақининг
беш
бараваридан
олти
юз
бараваригача
,
вояга
етмаганларга
эса
,
энг
кам
ойлик
иш
ҳақининг
икки
бараваридан
йигирма
бараваригача
тайинланиши
мумкин
.
Жариманинг
бу
икки
тури
миқдорига
кўра
фарқ
қилса
ҳам
қатор
умумий
жиҳатларга
эга
.
Хусусан
,
жарима
қандай
миқдорларда
белгиланишидан
қатъи
назар
маҳкумдан
давлат
ҳисобига
пул
ундириш
мақсадини
кўзлайди
.
Хақиқатдан
ҳам
жарима
ахлоқан
тузатишга
қаратилган
меҳнат
таъсири
билан
боғлиқ
бўлмаган
жазо
турларига
киради
ва
у
асосан
моддий
хусусиятдаги
мусибат
етказиш
йўли
билан
маҳкумларга
таъсир
қилади
.
Суд
жаримани
тайинлашда
нафақат
энг
кам
ойлик
иш
ҳақи
миқдорини
белгилаши
,
балки
жариманинг
пул
кўринишидаги
аниқ
миқдорини
ҳам
кўрсатиши
шарт
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
2006
йил
3
февралдаги
“
Судлар
томонидан
жиноят
учун
жазо
тайинлаш
амалиёти
тўғрисида
”
ги
1-
сонли
Қарорининг
16-
бандида
ҳам
бу
ҳақда
алоҳида
кўрсатма
берилган
,
яъни
жарима
тариқасидаги
жазо
тайинланганда
ҳукмнинг
қарор
қисмида
жарима
миқдори
билан
бир
қаторда
унинг
жиноят
содир
этилган
вақтдаги
энг
кам
ойлик
иш
ҳақи
миқдоридан
келиб
чиқиб
ҳисобланган
,
пул
бирлигида
ифодаланган
6
Джекебаев
У
.
С
.,
Судакова
Р
.
Н
.
и
др
.
Криминологические
и
уголовно
-
правовые
проблемы
. –
Алма
-
Ата
:
Наука
, 1983. –
С
.
103.
7
Рустамбоев
М
.
Ҳ
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
ҳуқуқи
курси
. II
том
.
Умумий
қисм
.
Жазо
тўғрисида
таълимот
.
Олий
таълим
муассасалари
учун
дарслик
. –
Т
.: “ILM-ZIYO”, 2011. –
Б
. 32.
8
Абдурасулова
Қ
.
Р
.
Аёллар
жиноятчилигининг
жиноят
ҳуқуқий
ва
криминологик
муаммолари
.
Юридик
фанлар
доктори
илмий
даражасини
олиш
учун
диссертация
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2005. –
Б
. 249-250.
9
Усмоналиев
М
.
Жиноят
ҳуқуқи
.
Умумий
қисм
. –
Т
.:
Янги
аср
авлоди
, 2005. –
Б
.383.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
30
жами
суммаси
ҳам
кўрсатилиши
лозим
1
.
Суд
ҳукмлари
таҳлил
этилганда
амалиётида
бу
қоидага
қатъи
амал
қилинаётганини
кузатдик
.
Иккинчи
муҳим
жиҳат
,
қонун
чиқарувчи
вояга
етмаган
ва
вояга
етганларга
ҳам
жариманинг
минимал
(2, 5)
ва
максимал
(20, 600)
чегараларини
белгилаб
қўйган
.
Жиноят
кодекси
Махсус
қисмининг
жами
140
дан
ортиқ
моддасининг
турли
қисмларида
(
ЖК
Махсус
қисмларида
назарда
тутилган
жиноятларнинг
61,5%)
жарима
жазоси
бошқа
жазоларга
альтернатив
жазо
тури
сифатида
назарда
тутилган
.
Шулардан
79%
да
ижтимоий
хавфи
катта
бўлмаган
жиноятларга
нисбатан
, 19%
да
унча
оғир
бўлмаган
жиноятларга
нисбатан
, 2%
да
оғир
жиноятларга
нисбатан
жарима
кўзда
тутилган
.
Қонун
чиқарувчи
жариманинг
миқдор
чегараларини
белгилашда
ҳар
бир
жиноятнинг
ижтимоий
хавфлилик
даражасидан
,
жиноятларнинг
туридан
,
жиноят
нитажасида
етказилиши
мумкин
бўлган
иқтисодий
зарар
миқдорларидан
келиб
чиққан
.
Масалан
,
ЖК
122-
моддасида
вояга
етмаган
ёки
меҳнатга
лаёқатсиз
шахсларни
моддий
таъминлашдан
бўйин
товлаганлик
учун
энг
кам
ойлик
иш
ҳақининг
эллик
бараваригача
миқдорда
жарима
белгиланган
.
Бу
ижтимоий
хавфи
катта
бўлмаган
жиноятлар
сирасига
киради
.
Ўзлаштириш
ёки
растрата
қилганлик
учун
жавобгарликни
белгиловчи
ЖК
167-
модда
2-
қисми
унча
оғир
бўлмаган
жиноят
бўлиб
,
унда
энг
кам
ойлик
иш
ҳақининг
юз
бараваридан
уч
юз
бараваригача
миқдорда
жарима
кўзда
тутилган
.
Этил
спирти
,
алкоголли
маҳсулот
ва
тамаки
маҳсулотини
қонунга
хилоф
равишда
ишлаб
чиқариш
ёки
муомалага
киритиш
учун
жавобгарлик
белгиланган
ЖК
186-1-
модда
2-
қисми
оғир
жиноятлар
таснифига
кириб
,
жариманинг
миқдори
энг
кам
ойлик
иш
ҳақининг
тўрт
юз
бараваридан
олти
юз
бараваригача
белгиланган
.
Аммо
ЖК
Махсус
қисми
санкцияларида
жаримани
белгилашда
қонун
чиқарувчи
томонидан
қатор
камчиликларга
йўл
қўйилганини
ҳам
кузатиш
мумкин
:
-
биринчидан
,
айрим
нормаларда
жариманинг
миқдорини
белгилашда
қонун
чиқарувчи
жиноятларнинг
ижтимоий
хавфлилик
даражасини
етарли
даражада
ҳисобга
олмаган
.
Масалан
,
ЖК
124-
модда
, 241-
модда
1-
қисми
, 249-
модда
, 254-
модда
1-
қисми
унча
оғир
бўлмаган
жиноятлар
жумласига
кирса
-
да
,
жариманинг
миқдори
энг
кам
ойлик
иш
ҳақининг
йигирма
беш
бараваридан
эллик
бараваригача
белгиланган
.
Ваҳоланки
,
бу
ижтимоий
хавфи
катта
бўлмаган
жиноятларнинг
аксарияти
учун
белгиланган
жариманинг
миқдорига
мос
келади
.
Хусусан
,
ЖК
115,
122 (1-
қ
), 123 (1-
қ
), 131 (1-
қ
), 132 (1-
қ
)
ва
бошқа
қатор
модалардаги
ижтимоий
хавфи
катта
бўлмаган
жиноятлар
учун
ҳам
жариманинг
миқдори
энг
кам
ойлик
иш
ҳақининг
эллик
бараваригача
белгиланган
;
-
иккинчидан
,
айрим
жиноятларда
юқоридаги
ҳолатнинг
аксини
кузатиш
мумкин
.
Масалан
,
ЖК
127-
модда
1-
қисмида
жарима
энг
кам
ойлик
иш
ҳақининг
юз
бараваридан
икки
юз
бараваригача
белгиланган
бўлса
,
ЖК
130-
модда
1-
қисмида
энг
кам
ойлик
иш
ҳақининг
тўрт
юз
бараваридан
олти
юз
бараваригача
белгиланган
.
Ушбу
жиноятларнинг
ҳар
иккиси
ҳам
ижтимоий
хавфи
катта
бўлмаган
жиноятлар
жумласига
киради
;
-
учинчидан
,
ЖКда
яна
шундай
нормалар
мавжудки
,
уларда
жариманинг
миқдорини
белгилашда
1
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Ахборотномаси
2006
й
., 1-
сон
.
камчиликларга
йўл
қўйилган
.
Масалан
,
Ўзбекистон
Республикаси
конституциявий
тузумига
тажовуз
қилганлик
учун
жавобгарлик
белгиланган
ЖК
159-
модда
1-
қисмида
жарима
энг
кам
ойлик
иш
ҳақининг
олти
юз
бараваригача
белгиланган
бўлса
,
шу
модданинг
2-
қисмида
энг
кам
ойлик
иш
ҳақининг
икки
юз
бараваридан
олти
юз
бараваригача
белгиланган
.
Камчилик
шундаки
,
биринчидан
,
қонун
чиқарувчи
санкцияда
жариманинг
энг
юқори
миқдорини
(600
баравар
)
белгилар
экан
унинг
энг
кам
чегарасини
кўрсатмаган
.
Худди
шундай
ҳолатни
ЖК
167-
модда
2-
қисмида
ҳам
кузатиш
мумкин
.
Унда
жариманинг
миқдори
энг
кам
ойлик
иш
ҳақининг
уч
юз
бараваригача
белгиланган
.
Бу
орқали
қонун
чиқарувчи
жариманинг
минимал
чегарасини
белгилашда
ЖК
44-
моддасига
ҳавола
қилган
.
Муаммо
шундаки
,
бу
ЖК
6-
моддасида
белгиланган
Жиноят
содир
этишда
айбдор
бўлган
шахсга
нисбатан
қўлланиладиган
жазо
ёки
бошқа
ҳуқуқий
таъсир
чораси
одилона
бўлиши
,
яъни
жиноятнинг
оғир
-
енгиллигига
,
айбнинг
ва
шахснинг
ижтимоий
хавфлилик
даражасига
мувофиқ
бўлиши
кераклигини
эътироф
этувчи
одиллик
принципига
мос
эмас
.
Чунки
,
амалиётда
суд
қилмишнинг
ижтимоий
хавфлилик
даражасини
жиддий
камайтирувчи
ҳолатлар
мавжуд
бўлмаганида
ҳам
ижтимоий
хавфи
катта
бўлмаган
жиноятга
нисбатан
ҳам
,
унча
оғир
бўлмаган
жиноятга
нисбатан
ҳам
бир
хил
миқдорларда
жарима
жазосини
тайинлаш
имконига
эга
бўлиб
қолади
;
-
тўртинчидан
,
қонунда
иқтисодиёт
соҳасидаги
ижтимоий
хавфи
катта
бўлмаган
ва
унча
оғир
бўлмаган
жиноятларнинг
аксариятида
жарима
жазоси
назарда
тутилган
бўлса
ҳам
,
фақатгина
ЖК
167-
модда
3-
қисми
,
168-
модда
3-
қисми
, 186-1-
модда
2-
қисми
, 186-2-
модда
2-
қисмидаги
оғир
жиноятларга
нисбатангина
жарима
белгиланган
.
Бизнинг
фикримизча
,
иқтисодиёт
соҳасидаги
оғир
жиноятларнинг
деярли
барчасида
жарима
жазоси
озодликдан
маҳрум
қилишга
альтернатив
жазо
чораси
сифатида
бегиланиши
керак
.
Бу
масалага
Президентимиз
И
.
А
.
Каримов
ҳам
ўзининг
“
Мамлакатимизда
демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамиятини
ривожлантириш
Концепция
”
сида
алоҳида
эътибор
қаритиб
: “...
хўжалик
ишлари
билан
боғлиқ
жиноий
ишлар
бўйича
одамларни
қамаш
шарт
эмас
-
бу
давлатга
жуда
қимматга
тушади
,
қолаверса
,
бундай
жазо
тури
маҳкумларни
тарбиялаш
ва
қайта
тарбиялаш
вазифасини
ҳал
қилмайди
”
2
,
деган
.
Жарима
жазосига
хос
бўлган
учинчи
жиҳат
,
бу
жазо
турини
тайинлашда
содир
этилган
жиноятнинг
оғирлик
даражаси
ва
шахснинг
моддий
аҳволини
ҳисобга
олиш
зарурлиги
.
Жарима
жазосини
тайинлашда
ҳисобга
олиниши
керак
бўлган
биринчи
мезон
–
жиноятнинг
оғирлик
даражаси
–
умумий
бўлиб
,
барча
жазо
турларини
қўллашда
ҳисобга
олинади
.
Иккинчи
мезон
–
шахснинг
моддий
аҳволи
маҳкумнинг
мулкий
аҳволига
таъсир
қилиш
билан
боғлиқ
бўлган
жазо
турларини
тайинлашда
ҳисобга
олиниши
зарур
бўлган
муҳим
жиҳатдир
.
Бу
қоида
амалдаги
жиноят
қонунчилигимизда
назарда
тутилмаган
,
бироқ
2
Каримов
И
.
А
.
Мамлакатимизда
демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамиятини
ривожлантириш
Концепцияси
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
Палатаси
ва
Сенатининг
2010
йил
8
ноябрдаги
қўшма
мажлисида
сўзлаган
нутқи
. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 2010. –
Б
.15.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
31
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
номи
юқорида
зикр
этилган
қарорида
жарима
тариқасидаги
жазони
тайинлаш
ва
миқдорини
белгилашда
суд
,
одатда
,
унинг
амалда
тўлана
олиниши
имкониятидан
келиб
чиқиши
лозимлиги
кўрсатилган
.
Бунда
,
чунончи
,
судланувчининг
моддий
аҳволи
,
шунингдек
қарамоғида
вояга
етмаган
фарзандлари
,
кекса
ота
-
онаси
борлиги
ва
ҳ
.
к
.
лар
инобатга
олиниши
лозим
1
.
Аммо
суд
амалиётида
бу
масалага
айрим
ҳолларда
етарли
даражада
эътибор
берилмаслиги
мумкин
.
Бу
эса
аксарият
ҳолларда
жарима
жазосининг
амалда
ижро
этилмай
қолишига
сабаб
бўлади
.
Агар
жиноят
қонунчилигимиз
тарихига
назар
ташлайдиган
бўлсак
,
ЎзССрнинг
1959
йилги
Жиноят
кодекси
30-
моддаси
мазмунига
кўра
ҳам
жариманинг
миқдори
содир
этилган
жиноятнинг
оғирлигидан
келиб
чиқиб
айбдорнинг
мулкий
ҳолатини
ҳисобга
олиб
белгиланган
.
Шунингдек
,
қатор
хорижий
давлатлар
жиноят
қонунида
(
РФ
ЖК
88-
модда
,
Арманистон
ЖК
87-
модда
)
жарима
вояга
етмаганларга
нисбатан
мустақил
иш
ҳақига
ёки
мулкка
эга
бўлганда
тайинланиши
мумкинлиги
кўрсатилган
.
Бу
борадаги
фикрлар
қатор
ўзбек
олимлари
асарларида
ҳам
учрайди
.
Масалан
,
Қ
.
Р
.
Абдурасулова
:
“
Агар
жарима
доимий
иш
жойи
ва
яхши
иш
ҳақига
эга
бўлган
,
иш
жойидан
ижобий
таърифланувчи
шахсга
нисбатан
қўлланса
,
унинг
жиноий
жазо
чораси
сифатидаги
самарадорлиги
ошади
2
”,
деб
таъкидлаган
.
У
.
Ш
.
Холиқулов
ҳам
бу
масалага
алоҳида
урғу
бериб
,
шахсий
даромади
ёки
мулки
бўлмаган
шахсга
жариманинг
тайинланиши
,
маҳкум
бундай
жаримани
тўлаб
бўлганидан
сўнг
ўзининг
моддий
шароитини
тиклаш
мақсадида
қонуний
чоралар
тополмаса
,
яна
жиноят
йўлига
кириш
хавфи
туғилишига
эътибор
қаратган
3
.
Зўрлик
ишлатмасдан
содир
этиладиган
талон
-
торож
жиноятлари
учун
жазо
тайинлаш
масаласини
тадқиқ
қилган
Р
.
Имомов
судлар
томонидан
жарима
жазосини
тайинлаш
амалиётини
ўрганганда
,
суд
айбланувчининг
моддий
аҳволи
оғир
бўлгани
учун
жарима
жазосини
ҳар
доим
ҳам
тайинлай
олмайди
,
чунки
бу
жазонинг
тайинлаш
ҳукм
ижросига
салбий
таъсир
кўрсатишини
айтиб
,
шунинг
учун
судлар
жарима
жазосини
ЖК
167-
моддасида
назарда
тутилган
жиноятни
содир
қилган
шахсларга
кўпроқ
қўллаётганини
таъкидлаган
4
.
Бу
тўғрида
Г
.
С
.
Гаверсов
шундай
деган
:
“...
мустақил
даромадга
эга
бўлмаган
вояга
етмаганларга
жаримани
қўллаш
мақсадга
номувофиқ
бўлади
.
Ўсмирда
унинг
содир
қилган
жиноятлари
учун
1
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Ахборотномаси
2006
й
., 1-
сон
.
2
Абдурасулова
Қ
.
Р
.
Аёллар
жиноятчилигининг
жиноят
-
ҳуқуқий
ва
криминологик
муаммолари
:
юрид
.
фан
.
док
.
илм
.
дар
.
олиш
учун
дисс
... –
Т
.:
ТДЮИ
, 2005. –
С
. 250.
3
Холиқулов
У
.
Ш
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
қонунчилиги
бўйича
вояга
етмаганларга
нисбатан
жазо
тайинлаш
муаммолари
:
юридик
фанлар
номзоди
илмий
даражасини
олиш
учун
ёзилган
диссертация
.
Т
.:, 2006. –
Б
. 77-
78.
4
Имомов
Р
.
Зўрлик
ишлатмасдан
талон
-
торож
қилиш
жиноятлари
учун
жазо
тайинлаш
:
юрид
.
фан
.
ном
.
дис
... –
Т
.:,
2011. –
Б
. 116.
ҳар
доим
ота
-
онаси
пул
тўлаши
эвазига
қутилиши
мумкин
,
деган
фикр
пайдо
бўлади
”
5
.
Бундан
ташқари
,
ўсмирнинг
ота
-
оналари
жарима
тўлашда
унга
ёрдам
бермасалар
,
вояга
етмаганга
тайинланган
жаримани
бошқа
оғирроқ
жазо
билан
алмаштирилиши
муқаррардир
.
Таъкидлаб
ўтиш
жоизки
,
жиноий
жазо
фақат
жиноят
содир
этган
шахсга
тайинланади
ва
фақат
жиноят
содир
этган
шахсгина
тайинланган
жазони
ўташи
лозим
.
Акс
ҳолда
жиноий
жазо
ўз
самарасини
бермайди
.
Юқоридагилардан
кўриниб
турибдики
,
бундай
шахсларга
жарима
жазоси
қўлланилганда
,
биринчидан
,
амалда
вояга
етмаган
шахснинг
яқинлари
жазоланган
бўлиб
чиқиши
мумкин
;
иккинчидан
,
жарима
жазосини
тайинлашдан
кутилган
мақсадга
эришиб
бўлмайди
.
Жаримани
қўллаш
орқали
жазонинг
мақсадига
айбдорнинг
моддий
манфаатларига
таъсир
қилиш
йўли
билан
эришилади
.
Қ
.
П
.
Пайзуллаев
таъкидлаганидек
,
жаримани
тайинлаш
орқали
айбдорнинг
мулкий
манфаатларига
таъсир
кўрсатилиб
,
жазони
мақсадига
(
тарбиялаш
ва
маҳкум
томонидан
янги
жиноят
содир
этилишининг
олдини
олиш
)
эришиш
мумкин
бўлган
тақдирдагина
ушбу
жазо
қўлланилади
6
.
Тайинланадиган
жарима
муайян
шахсга
таъсир
этиши
учун
етарли
даражада
,
шахснинг
хусусияти
ва
содир
этилган
жиноятга
мувофиқ
бўлиши
керак
.
Бундан
келиб
чиқиб
,
жарима
миқдори
нафақат
қилмишга
боғлиқ
ҳолда
,
балки
айбдорнинг
моддий
аҳволи
инобатга
олинган
ҳолда
ҳам
ўрнатилиши
керак
,
дейиш
мумкин
.
14-15
ёшдаги
жиноятчиларга
жариманинг
тайинланиши
ўз
аҳамиятини
йўқотади
.
Бироқ
, 16-17
ёшдаги
жиноятчиларга
жаримани
қўллаш
имкониятлари
мавжуд
.
Уларга
жарима
жазосини
қўллаш
жазо
тушунчасига
зид
келиши
мумкин
.
ЎзР
ЖК
42-
моддасига
асосан
,
жазо
маҳкумни
қонунда
назарда
тутилган
муайян
ҳуқуқ
ва
эркинликлардан
маҳрум
қилиш
ёки
уларни
чеклашдан
иборат
мажбурлов
чорасидир
.
Агар
уларга
бу
турдаги
жазо
қўлланса
,
моддий
жиҳатдан
чеклашдан
иборат
бўлган
мусибат
унинг
яқин
кишилари
ёки
қариндошлари
зиммасига
тушиши
,
маҳкум
эса
унинг
жазолаш
ва
тарбиялаш
элементини
сезмаслиги
мумкин
.
Бизнингча
,
буни
асосий
сабаби
,
Жиноят
кодексининг
82-
моддасида
“
жаримани
тайинлашда
шахснинг
моддий
аҳволи
ҳисобга
олиниши
зарур
”
деган
қоиданинг
белгиланмаганидир
. “
Моддий
аҳвол
”
деганда
нимани
тушуниш
зарур
?
Суд
амалиётида
асосан
,
судланувчининг
ойлик
иш
ҳақига
эгалиги
,
унинг
даромад
келтирувчи
фаолият
билан
шуғулланишига
эътибор
қаратилишини
кузатдик
(
ўрганилган
суд
ҳукмларининг
97,5%).
Албатта
“
моддий
аҳвол
”
тушунчасини
бундай
тушунишнинг
ўзи
етарли
эмас
.
Бизнингча
шахснинг
моддий
аҳволини
баҳолашда
қуйидагилар
ҳисобга
олиниши
зарур
:
а
)
айбдорнинг
ойлик
иш
ҳақи
;
б
)
Ўзбекистон
Республикасида
таъқиқланмаган
ҳар
қандай
қонуний
фаолият
билан
шуғулланиш
натижасида
топадиган
даромадлари
;
в
)
деҳқончилик
5
Гаверсов
Г
.
С
.
Уголовное
право
РФ
.
Общая
часть
.
Учебник
.
–
Иркутск
: 1994. –
С
.
123.
6
Пайзуллаев
Қ
.
П
.
Жарима
жазосини
ижро
этиш
муаммолари
.
Ўқув
қўлланма
.
//
Масъул
муҳаррир
:
ю
.
ф
.
н
.,
доц
.
Қ
.
Абдурасулова
. –
Т
.:
ТДЮИ
нашриёти
, 2007. –
Б
. 5.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
32
қилиб
топадиган
даромади
;
г
)
қимматбаҳо
қоғозлардан
оладиган
даромадлари
;
д
)
банкка
қўйилган
омонатларидан
оладиган
даромадлари
;
е
)
у
билан
бирга
яшовчи
вояга
етмаганлар
,
меҳнатга
лаёқатсиз
ота
-
она
ва
бошқа
шахсларнинг
борлиги
.
Келтирилган
омилларни
тугал
деб
бўлмай
,
суд
ҳар
бир
вазиятда
жариманинг
миқдорини
белгилашга
жиддий
таъсир
қилиши
мумкин
бўлган
бошқа
ҳолатларни
ҳам
ҳисобга
олиши
зарур
.
Суд
айбдорнинг
моддий
аҳволига
баҳо
беришда
,
дастлабки
тергов
органларидан
айбдорнинг
мулкий
ҳолатига
доир
маълумотларни
талаб
қилиши
шарт
,
акс
ҳолда
,
суд
ҳукми
ижро
этилмай
қолиши
ва
суд
ҳукмининг
одиллигига
шубҳа
уйғониши
мумкин
.
Хулоса
қилиб
айтадиган
бўлсак
,
жарима
жазосини
амалда
ижро
этилишини
ва
самарадорорлигини
таъминлаш
мақсадида
унинг
ривожланиш
тарихи
(1959
йилдаги
ЎзССР
ЖК
),
хорижий
давлатлар
тажрибасига
(
РФ
ЖК
88-
модда
,
Арманистон
ЖК
87-
модда
)
таяниб
вояга
етмаганларга
нисбатан
жарима
жазосини
тайинлашда
унинг
моддий
аҳволини
ҳисобга
олиш
зарурлиги
тўғрисидаги
қоидани
Жиноят
кодексининг
82-
модда
1-
қисмига
киритишни
таклиф
қилишимиз
мумкин
.
Аннотация
:
мазкур
мақолада
жарима
жазоси
,
унинг
белгилари
,
жиноят
қонуни
санкцияларида
ушбу
жазони
белгилаш
билан
боғлиқ
камчиликлар
кўрсатилиб
,
жиноят
қонунини
такомиллаштириш
бўйича
таклифлар
берилган
Таянч
сўзлар
:
жарима
,
жазо
тайинлаш
,
моддий
аҳволи
,
жарима
миқдори
,
ижтимоий
хавфлилик
.
Аннотация
:
в
данной
статье
изучен
институт
наказания
в
виде
штрафа
,
его
признаки
и
проблемы
назначениея
штрафа
в
санкциях
уголовного
закона
,
а
также
даны
предложения
по
совершенствованию
уголовного
закона
.
Ключевые
слова
:
штраф
,
назначение
наказания
,
материальное
состояние
,
размер
штрафа
,
обществен
-
ная
опасность
.
Annotation:
in this article it is studied the institute of
punishment as a fine, its signs and problems of imposing
the punishment according to Criminal Code, also gave
suggestions for improving institute of fine.
Key words:
fine, imposition of punishment, material
position, format of fine, size of penalty, public danger.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Каримов
И
.
А
.
Мамлакатимизда
демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамиятини
ривожлантириш
Концепцияси
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
Палатаси
ва
Сенатининг
2010
йил
8
ноябрдаги
қўшма
мажлисида
сўзлаган
нутқи
. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 2010. –
Б
.15.
2.
Каримов
И
.
А
.
Хавфсизлик
ва
тинчлик
учун
курашмоқ
керак
. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 2002. –
Б
. 28.
3.
Jinoyat
huquqi.
Umumiy
qism.
Darslik
(To’ldirilgan va qayta ishlangan ikkinchi nashri). /
R.Kabulov, A.A.Otajonov va boshq. –T: O’zbekiston
Respublikasi IIV Akademiyasi, 2012. – B. 310.
4.
Абдурасулова
Қ
.
Р
.
Аёллар
жиноятчилигининг
жиноят
-
ҳуқуқий
ва
криминологик
муаммолари
:
юрид
.
фан
.
док
.
илм
.
дар
.
олиш
учун
дисс
... –
Т
.:
ТДЮИ
, 2005. –
С
. 250.
5.
Гаверов
Г
.
С
.
Уголовное
право
РФ
.
Общая
часть
.
Учебник
.
–
Иркутск
: 1994, –
С
.
123.
6.
Джекебаев
У
.
С
.,
Судакова
Р
.
Н
.
и
др
.
Крими
-
нологические
и
уголовно
-
правовые
проблемы
. –
Алма
-
Ата
:
Наука
, 1983. –
С
. 103.
7.
Имомов
Р
.
Зўрлик
ишлатмасдан
талон
-
торож
қилиш
жиноятлари
учун
жазо
тайинлаш
:
юрид
.
фан
.
ном
.
дис
... –
Тошкент
, 2011. –
Б
. 116.
8.
Исмаилов
И
.
А
.
Штраф
как
мера
уголовного
наказания
. //
Прововедение
. 1972. –
№
5. –
С
. 114.
9.
Пайзуллаев
Қ
.
П
.
Жарима
жазосини
ижро
этиш
муаммолари
.
Ўқув
қўлланма
. //
Масъул
муҳаррир
:
ю
.
ф
.
н
.,
доц
.
Қ
.
Абдурасулова
. –
Т
.:
ТДЮИ
нашриёти
,
2007. –
Б
. 5.
10.
Рустамбоев
М
.
Ҳ
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
ҳуқуқи
курси
. II
том
.
Умумий
қисм
.
Жазо
тўғрисида
таълимот
.
Олий
таълим
муассасалари
учун
дарслик
. –
Т
.: «ILM-ZIYO», 2011. –
Б
. 32.
11.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Ахборотномаси
2006
й
., 1-
сон
.
12.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Ахборотномаси
2006
й
., 1-
сон
.
13.
Усмоналиев
М
.
Жиноят
ҳуқуқи
.
Умумий
қисм
.
–
Т
.:
Янги
аср
авлоди
, 2005. 383
б
.
14.
Холиқулов
У
.
Ш
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
қонунчилиги
бўйича
вояга
етмаганларга
нисбатан
жазо
тайинлаш
муаммолари
:
юридик
фанлар
номзоди
илмий
даражасини
олиш
учун
ёзилган
диссертация
.
Т
.: 2006, -
Б
. 77-78.
15.
Шаргородский
М
.
Д
.
Наказания
.
Его
цели
и
эффективность
. –
Л
. 1973, –
С
. 40.
