ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
52
Қ.А. Мусаев
ТДЮУ мустақил изланувчиси
БИТИМЛАРНИ ҲАҚИҚИЙ ЭМАС ДЕБ ТОПИШНИНГ
НАЗАРИЙ ВА АМАЛИЙ МУАММОЛАРИ
Аннотация:
мазкур мақолада битимларни
ҳақиқий
эмас
деб
топишнинг
назарий
ва амалий муаммолари илмий нуқтаи назардан
тадқиқ қилинган. Битимларни ҳақиқий эмас деб
топиш бўйича муаммоларга ечимлар ишлаб
чиқилган
ва
қонунчиликка
таклифлар
келтирилган.
Калит сўзлар:
битим,
битимларнинг ҳақиқий
эмаслиги, ҳуқуқ-тартибот ёки ахлоқ асослари, ўз-
ўзидан ҳақиқий бўлмаган битимлар, низоли
битимлар.
Аннотация:
в данной статье рассматриваются
теоретические
и
практические
проблемы
признания сделок недействительными. Были
разработаны решения проблем признания сделок
недействительными, внесены предложения в
законодательство.
Ключевые
слова:
сделка,
недействительность
сделок,
основам
правопорядка или нравственности, ничтожные
сделки, оспоримые сделки.
Abstract:
this article discusses the theoretical
and practical problems of invalidating transactions.
Solutions
to
the
problems
of
invalidating
transactions were developed, and proposals were
made to the legislation.
Keywords:
transaction,
invalidity
of
transactions, the basics of law and order or
morality,
insignificant
transactions,
disputed
transactions.
Рим ҳуқуқи давридан бери битимнинг ҳақиқий
эмаслиги муаммолари юридик адабиётларнинг
диққат марказида бўлиб келган. Рим ҳуқуқида
битимнинг
ҳақиқий
эмаслиги
тушунчаси
бўлмаган, лекин мавжуд бўлмаган битим (
nullus
)
тушунчаси бўлиб, бунинг оқибатида ўз-ўзидан
ҳақиқий бўлмаган битим тушунчаси пайдо бўлган.
Ҳақиқатдан ҳам ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмаган
ва
низоли
битимларга
бўлиниш
кўплаб
мамлакатлар, жумладан Франция, Германия,
Руминия ва кўплаб постсовет мамлакатлари
қонунчилигида кенг қўлланилган.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг 113-125-моддалари битимларнинг
ҳақиқий эмаслигига бағишланган бўлиб, бугунги
кунда жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий ҳаётида
ўз
аҳамиятини
йўқотмаган.
Юридик
адабиётларда
Фуқаролик
кодексининг
116-
моддаси қўлланилиши билан боғлиқ бўлган
муаммога анча вақтдан буён эътибор қаратиб
келинмоқда.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг 116-моддаси ҳуқуқ-тартибот ёки
ахлоқ асосларига зид бўлган мақсадда тузилган
битимнинг ҳақиқий эмаслигини ифодалайди.
Шуни таъкидлаш керакки, битимларни ҳуқуқ-
тартибот ёки ахлоқ асосларига зидлиги сабабли
ҳақиқий эмас деб тан олиш бир вақтнинг ўзида
муайян
битимлар,
қонунлар
ва
ҳуқуқий
меъёрларни
бузган
тақдирдагина
амалга
оширилади.
Қонун ҳужжатларининг талабларига мувофиқ
келмайдиган мазмундаги битим, шунингдек ҳуқуқ -
тартибот ёки ахлоқ асосларига атайин қарши
мақсадда тузилган битим ўз-ўзидан ҳақиқий
эмасдир. Битимни ҳақиқий эмас деб топиш учун
шахснинг қасддан ҳаракат қилганлиги асос
бўлади.
Россия қонунчилигида ҳуқуқ-тартибот ёки
ахлоқ
асосларига
зид
мақсадда
тузилган
битимлар
тўғрисидаги
қоидалар
Россия
империяси қонунлар тўплами Х жилдининг 1528-
моддасида таъкидлаб ўтилган [1].
Олимлар томонидан ҳам ушбу масала ҳақида
турли хил назарий фикрлар айтиб ўтилган. Бу
масала
бўйича
ҳуқуқшунос
олим
Н.В. Рабиновичнинг фикрича, ўз-ўзидан ҳақиқий
бўлмаган, шунингдек низоли битимлар ҳам
ваколатли органлар (суд, арбитраж) томонидан
ҳақиқий эмас деб эълон қилиниши зарур [2, 16 б].
Ю.Г.Басиннинг
таъкидлашича,
битимни
ҳақиқий эмас деб топиш учун ваколатли давлат
органлари ёки манфаатдор шахснинг талаби
асосида амалга оширилади [3].
Бизнинг фикримизча, Ю.Г. Басиннинг илгари
сурган фикри асосли кўринади. Битимнинг
ҳақиқий эмаслигини тўғрисида шуни таъкидлаш
лозимки, ФК ва бошқа ҳуқуқий ҳужжатларда
белгиланган асослар бўйича суд томонидан
ҳақиқий эмас топилади. Шунингдек, ўз-ўзидан
ҳақиқий бўлмаган битим ҳақиқий эмаслигини
оқибатларини қўлланиш тўғрисидаги талабни ҳар
қандай манфаатдор шахс қўйиши мумкин.
Ю.А. Рубцова
таъкидлаганидек,
суд
амалиётида қонунни четлаб ўтган битимларни
ҳақиқий эмас деб топилган кўплаб ҳолатларни
учратиш мумкин[4].
ФКнинг 116-моддасига мувофиқ битимнинг
асосий белгилари бўлиб, биринчидан, мақсад:
битим ҳуқуқ-тартибот ёки ахлоққа зид мақсадда
тузилади; иккинчидан, бундай битим тузган
тарафларнинг ҳеч бўлмаган биттасида ғаразли
ният бўлади.
Айтиш мумкинки, ҳуқуқ-тартибот категорияси
кўп
йиллар
мобайнида
юридик
фанлар
вакилларининг диққат марказида бўлиб келган,
чунки у ҳуқуқ, ҳуқуқий тизим ёки ҳуқуқий
муносабатлар
каби
юридик
категорияларга
чамбарчас боғлиқдир.
“Ҳуқуқий тартибот” атамаси ҳуқуқий доиралар
категорияси сифатида одатда қонун билан
тартибга солинадиган муайян муносабатлар
ҳолатини англатади, бу қонунга риоя қилишнинг
зарур даражаси билан тавсифланади, барча
фуқаролар,
юридик
шахслар
ва
давлат
ҳокимияти
органлари
томонидан
субъектив
ҳуқуқлар, ҳуқуқий мажбуриятларни таъминловчи,
ҳуқуқбузарга
нисбатан
давлат
томонидан
қўлланиладиган чораларни қўллайди, бузилган
субектив ҳуқуқларни тиклайди [5].
А.Я. Курбатовнинг ёзишича, ҳуқуқ-тартибот
асосларига
тажовуз
қилиш
жамият
манфаатларига зарар етказишга олиб келади.
Масалан, солиқ қонунчилигини бузилишига олиб
келадиган
битимлар,
шунингдек
қалбаки
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
53
ҳужжатлар ва қимматли қоғозларни тайёрлаш ва
сотишга қаратилган битимлар [6].
Л.В. Щенникова
фикрича,
антиижтимоий
битимлар оммавий манфаатларни бузишга ва
ғазнага зарар етказиш билан боғлиқ деб
ҳисоблайди.
Шунинг
учун
“ҳуқуқ-тартибот
асослари”
атамасини
“оммавий
тартибот
асослари” деб аташни илгари суради [7].
Е.В. Васьковскийнинг
фикрича,
“ўз-ўзидан
ҳақиқий бўлмаган битим ҳуқуқий жиҳатдан
тузилмаган
ва
мавжуд
эмас
деб
ҳисоблайди”[8, 174 б].
Г.Ф. Шершенович тўғри таъкидлаганидек, “ўз-
ўзидан ҳақиқий бўлмаган битим” қонун бўйича
ҳеч
қандай
ҳуқуқий
оқибатларни
юзага
келтирмайди [9].
Ушбу юқоридаги берилган таърифлар орасида
назаримизда
А.Я. Курбатов,
Л.В. Щенникова,
Е.В.Васьковский
ва
Г.Ф.Шершеновичлар
томонидан
берилган
таърифлар
нисбатан
битимларнинг
ҳақиқий
эмаслигини
тўлиқроқ
қамраб олган деб айтиш мумкин. Битимларнинг
ҳақиқий эмаслигига кенгроқ тўхталиш ва таъриф
бериш мақсадга мувофиқдир.
Ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмаган битим ноқонуний
ҳаракат бўлган ҳолда фақат қонунда ушбу ҳолат
учун кўзда тутилган ҳуқуқбузарликка қарши
оқибатларни юзага келтиради.
Низоли
ва
ўз-ўзидан
ҳақиқий
бўлмаган
битимларни О.В.Гутников моддий ва формал
мезонларга бўлади. Моддий мезонлар қуйидаги
хусусиятларни ўз ичига олади:
-
битим
тузилишидаги
камчиликларнинг
жиддийлик даражаси;
-
битимнинг ҳақиқий эмаслиги ҳуқуқ ва
манфаатларнинг хусусияти билан боғлиқлик
даражаси (оммавий ёки хусусий).
Формал мезонларга қуйидагилар киради:
-
суд қароридан қатъий назар, ҳақиқий эмас
деб
топилганлиги
ёки
ҳақиқий
эмаслиги
тўғрисидаги суд қарори;
-
битимга эътироз билдиришга ва битимнинг
ҳақиқий эмаслиги оқибатларини қўллашни талаб
қилишга ҳақли бўлган шахслар доираси;
-
битимларни
ҳақиқий
эмаслиги
оқибатларини қўллаш учун белгиланган даъво
муддати;
-
битимнинг ҳақиқий эмаслигини тасдиқлаш
шартлари[ 10, 134-142 б].
Н.Д. Шестакова
битимнинг
ҳақиқий
эмаслигини тан олишни оқибатларини умумий
(икки томонлама реституция), махсус (бир
томонлама реституция) ва қўшимчага (зарарни
қоплаш) ажратади [11, 61 б].
Битимнинг ҳақиқий эмаслиги битим ҳуқуқий
муносабатлар сифатида эмас, балки юридик
факт сифатида тушунилади. Битимнинг ҳақиқий
эмаслиги
уни
ҳақиқий
эмас
деб
топиш
тўғрисидаги суд қарори кучга киргунга қадар
ҳақиқий ҳисобланади.
Н.В. Рабиновичнинг
сўзларига
кўра,
битимларнинг ҳақиқий эмаслиги қуйидагиларга
боғлиқ: 1) ироданинг нуқсонлари; 2) иродани
ифода этишда нуқсонлар; 3) ирода ва ирода
ифодаси ўртасидаги номувофиқлик; 4) учинчи
шахс томонидан битимга қонун бўйича талаб
этиладиган розилиги мавжуд эмаслиги [12, 8 б].
И.Г. Ташкер қонунни четлаб ўтган битим
қонунга зид бўлган мақсадни амалга оширишга
олиб келади деган фикрни илгари суради [13, 114
б].
С.С. Алексеев тўғри таъкидлаб ўтганидек,
битимнинг ҳақиқий эмаслиги – бу томонлар учун
керакли ҳуқуқий натижани бермайдиган, аммо
маълум шартларга кўра улар учун салбий
оқибатларнинг пайдо бўлишига олиб келадиган
битимдир [14].
Шуни
таъкидлаш
керакки,
ФКнинг
116-
моддасини қўллаш объектив мезонга асосланади
-
битим қонун талабларига зиддир, шунинг учун
томонларнинг айби бор ёки йўқлиги ушбу
моддани қўллаш учун ҳуқуқий аҳамиятга эга
эмас. Ўз-ўзидан қонун ҳужжатлари талабларига
риоя
қилмаслик
битимларнинг
ҳақиқий
эмаслигини тасдиқлаш учун етарли асосдир.
Битимнинг ҳақиқий эмаслиги оқибатларини
қўллаш тўғрисидаги ҳар қандай даъво исталган
манфаатдор шахс томонидан берилиши мумкин.
Бундан ташқари, суд ушбу оқибатларни ўз
ташаббуси билан қўллаши мумкин.
Ю.В. Романецнинг фикрича, қонун амалга
оширилган
қоидабузарликларнинг
жамоат
хавфлилиги даражасига қараб битимларнинг
ҳақиқий эмаслиги оқибатларини таснифлайди:
ҳуқуқ-тартибот ёки ахлоқ асослари бузилган
тақдирда - битим предметини мусодара қилишни,
бошқа қоидабузарликлар учун битим тузишдан
олдинги ҳолатга келтиришни ташкил қилади [15].
С.С. Алексеев
ҳуқуқ-тартиботни
жамият
ривожининг маълум бир босқичида ижтимоий
муносабатларнинг
ижобий
ҳолатини
акс
эттирувчи ҳуқуқ ва қонунийлик асосида ижтимоий
ҳаётни ташкил этиш деб белгилайди [16].
Ҳуқуқ-тартибот ёки ахлоқ асосларига атайин
қарши мақсадда тузилган битимни ҳақиқий эмас
деб топишда судлар, бу битим ҳуқуқ-тартибот
асосларини таъминловчи, яъни конституциявий
тузум
асослари,
давлатнинг
мудофаа,
хавфсизлик ва иқтисодий тизими (қурол-яроғнинг
ноқонуний экспорти, солиқ тўловларидан бўйин
товлаш ва бошқалар), фуқаро ва шахснинг ҳуқуқ
ва эркинликларини қўриқловчи ва ҳимояловчи
ҳуқуқ нормаларининг талаблари бузилганлиги
ёхуд ижтимоий ахлоқ асослари, яъни жамиятда
шаклланган эзгулик ва ёвузлик, яхшилик ва
ёмонлик, гуноҳ ва савоб ҳақидаги қарашларга
зид ёки зид эмаслигини аниқлашлари лозим [17].
Битимни амалга оширган шахснинг ёки икки
томонлама битим (шартнома) иштирокчиларидан
бирининг имзоси ҳақиқийлигига шубҳа туғилиб,
битим низолашилганда, арз қилинган талаб
асосли бўлса, битим ФКнинг 116-моддасига
мувофиқ ҳақиқий эмас деб топилади.
Судларнинг эътибори шунга қаратилсинки,
кимошди савдосини ўтказиш қоидаларининг
бузилганлиги кимошди савдоси натижаси бўйича
тузилган олди-сотди шартномасини ҳақиқий эмас
деб топиш учун асос бўлади. Бунда суд битимни
ФКнинг 116-моддасига асосан ҳақиқий эмас деб
топади. [18].
ФКнинг 116-моддаси қонун ҳужжатларининг
талабларига мувофиқ келмайдиган мазмундаги
битим, шунингдек ҳуқуқ-тартибот ёки ахлоқ
асосларига зид бўлган мақсадда тузилган
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
54
битимнинг ҳақиқий эмаслигини кўрсатади. Шуни
таъкидлаш керакки, амалдаги ФКнинг 116-
моддасида “ҳуқуқ-тартибот” ва “ахлоқ асослари”
тушунчаларининг аниқ таърифи берилмаган. Шу
муносабат билан ушбу атамаларни талқин
қилишда
ва
уларни
амалда
қўллашда
ноаниқликлар вужудга келмоқда.
Фуқаролик ҳуқуқи фанида “ҳуқуқ-тартибот
асослари” бўйича турли нуқтаи назарлар мавжуд.
Айрим муаллифларнинг фикрича, ҳуқуқ-тартибот
бу
муайян
ҳуқуқлар,
мажбуриятлар
билан
биргаликда уларни амалга оширишда ҳуқуқ
нормаларига
мос
келадиган
ҳуқуқий
муносабатлар тизими тушунилади. Бошқалар бир
муаллифлар
эса
“ҳуқуқ
билан
тартибга
солинадиган муносабатларнинг муайян ҳолати”
ёки
“ҳуқуқий
муносабатлар
билан
чегараланмаган ҳуқуқий муносабатлар тизими”
ҳақида ёзадилар. Ҳуқуқ-тартибот - бу ижтимоий
ҳаётнинг
ҳақиқий
ҳодисаси,
ижтимоий
феноменидир[19].
Фикримизча, ҳуқуқ-тартибот асослари – бу
жамиятнинг иқтисодий ва ижтимоий тузилиши
бўйича белгилаш ва унга риоя қилиш, ҳуқуқий
қоидаларни таъминлаш ҳамда фуқароларнинг
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
ҳимоя
қилишга
қаратилган давлат томонидан ўрнатилган асосий
нормалардир.
О.Н. Садиковнинг таъкидлашича, ахлоқ - бу
жамият ҳаётидаги одамларнинг хулқ-атворини
баҳолаш асосида шаклланган одиллик, эзгулик
ва ёвузлик, ёмонлик ва яхшилик ғоясидир [20,
215 б].
Бизнинг фикримизча, ахлоқ асослари - бу
жамиятдаги ахлоқий меъёрлар ва тўғри хулқ-
атвор нормалари тўғрисида умум қабул қилинган
ахлоқий тамойиллар тушунилади.
Шу нуқтаи назардан, ФКнинг 116-моддасига
мувофиқ
“ҳуқуқ-тартибот
асослари”ни
белгилайдиган қонунлар доирасини қонуний
равишда
аниқлаш
ҳамда
ушбу
моддада
кўрсатилган категорияни очиб бериш таклиф
этилади.
Хулоса сифатида шуни қайд этиш лозимки,
қонуншунос “ҳуқуқ-тартибот ёки ахлоқ асослари”
каби категорияларни аниқ белгилаши лозим. Бу
ўз навбатида ФКнинг 116-моддасини назарияда
ва ҳуқуқни қўллаш амалиётида янада фаол
ишлатилишига ёрдам беради.
Адабиётлар рўйхати
1.
Свод законов Российской империи. Том X.
Свод законов гражданских СПб.,1900 // [Элек-
тронный
ресурс].
/
[сайт].
[2018].
URL:
http://civil/consultant.ru/reprint/books/211.
2.
Рабинович Н. В. Недействительность сде-
лок и ее последствия / Н. В. Рабинович. – Л. :
Изд-во ЛГУ, 1960.
3.
Гражданское право : учебник для вузов
(академический курс) / отв. ред. М. К. Сулейме-
нов, Ю. Г. Басин. – Алматы : КазГЮУ, 2000. – Т.
1.
4.
Рубцова
Ю.А.
Историческое
развитие
гражданского законодательства о сделке, совер-
шенной с целью, противной основам правопо-
рядка и нравственности // История государства и
права. 2011. № 18.
5.
Юридический энциклопедический словарь /
под ред. А. Я. Сухарева. – М., 1984. – С. 278.
6.
Курбатов А. Я. О применении ст. 169 ГК РФ
в налоговых отношениях // Хозяйство и право. –
2008.
– № 7. – С. 112.
7.
Щенникова Л. В. Антисоциальные сделки //
Арбитражное правосудие в России. – 2007. – №
12.
– С. 47.
8.
Васьковский Е. В. Учебник гражданского
права / Е. В. Васьковский. ‒ М. : Статут, 2003 (по
изд. 1894 г.)
9.
Шершеневич Г. Ф. Учебник русского граж-
данского права (по изд. 1907 г.) / Г. Ф. Шершене-
вич. – М. : Спарк, 1995. – С. 127.
10.
Гутников О. В. Недействительные сделки в
гражданском праве (теория и практика оспарива-
ния) / О. В. Гутников. –3-е изд. – М. : Статут,
2007.
11.
Шестакова Н.Д. Недействительность сде-
лок / Н. Д. Шестакова. – СПб.: Юрид. центр
Пресс, 2001.
12.
Рабинович Н.В. Недействительность сде-
лок и ее последствия. Л., — 1960. — С. 8, 86.
13.
Ташкер И.Г. Некоторые вопросы недей-
ствительности противозаконных сделок // Совет-
ское государство и право. — 1958. — № 8. — С.
114.
14.
Алексеев С. С. Гражданское право. — М.:
Проспект, 2012. — с. 536
15.
Романец Ю.В. Сделки, противные основам
правопорядка и нравственности (этический и
правовой аспекты) // Вестник гражданского пра-
ва. 2009. № 2.
16.
Алексеев С.С. Теория государства и права:
Учебник для юридических вузов и факультетов.
— М., 1997. — С. 456.
17.
Ўзбекистон Республикаси Олий суд Плени-
мининг 2014 йил 28 ноябрдаги “Иқтисодий судлар
томонидан битимларни ҳақиқий эмас деб топиш
тўғрисидаги фуқаролик қонун ҳужжатлари норма-
ларини қўллашнинг айрим масалалари тўғриси-
да”ги 269-сон қарори
18.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди пле-
нумининг 2006 йил 22 декабрдаги “Суд амалиё-
тида битимларни тартибга солувчи қонунчилик
нормаларини татбиқ қилишда вужудга келадиган
айрим масалалар тўғрисида”ги 17-сон қарорида
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
55
19.
Григорьева М. А. Понятие гражданского
правопорядка как научная проблема // Совре-
менное право. – 2008. – № 10. – С. 39.
20.
Садиков О. Н. Научно-практический ком-
ментарий к Гражданскому кодексу Российской
Федерации / О.Н. Садиков. – М.: Проспект, 2002.
– 735 с.
Н.Р.Темиров
ТДЮУ мустақил изланувчиси
МУЛЛИФЛИК ҲУҚУҚИ ТАРИХИ, ТУШУНЧАСИ ВА
ҚОНУНЧИЛИК ТАҲЛИЛИ
Аннотация:
мазкур мақолада муаллифлик ҳуқуқи
унинг келиб чиқиш тарихи, тушунчаси ҳамда бу соҳада
Ўзбекистон Республикасида ишлаб чиқилган қонун
ҳужжатлари юзасидан таклифлар билдирилган.
Калит сўзлари:
муаллифлик ҳуқуқи, мулкий ҳуқуқ,
шахсий номулкий ҳуқуқлар, фан адабиёт ва санъат
асарлари.
Аннотация:
В данной статье представлены
предложения по истории, концепции авторского права
и законодательства, разработанного в Республике
Узбекистан в этой области.
Ключевые
слова:
авторское
право,
имущественное право, личные неимущественные
права, произведение науки, литературы и искусства.
Annotation:
This article presents proposals on the
history, concept of copyright and legislation developed in
the Republic of Uzbekistan in this area.
Keywords:
copyright, property rights, personal non-
property rights, works of science, literature and art.
Қадим замонлардан бери инсоният ғайриоддий ва
ўзига хос хусусиятларга эга бўлган нарсаларни ҳимоя
остига олишга интилиб келган. Шунинг учун ҳам
интеллектуал мулк тушунчасининг пайдо бўлиши узоқ
тарихга бориб тақалади. Европа мамлакатларида
интеллектуал фаолиятнинг номоддий натижаларига
нисбатан (адабиёт, санъат асарлари, ихтиролар ва
бошқалар) пайдо бўлган ҳуқуқ 200 йилдан кўпроқ
вақтни ўз ичига олади. Ушбу тушунча моддий
нарсаларга эгалик қилиш ҳуқуқи асосида вжудга келган
албатта.
Таъкидлаш жоизки, муаллифлик ҳуқуқи деганда,
фан, адабиёт ва санъат асарларини яратиш, улардан
фойдаланишда юзага келадиган муносабатларни
қонун
асосида
тартибга
солиш
тушунилади.
Қонунчиликка асосан, муаллифлик ҳуқуқининг объекти
сифатида
ахборот
кўринишидаги
асарлар,
интервьюлар, мақолалар, фан, адабиёт ва санъат
асарлари ҳимояга олинган.
Қиролича Анна томонидан 1709 йилда Англияда
қабул қилинган биринчи қонун муаллифлик ҳуқуқини
қонунчиликда расман тан олинганини кўрсатади.
Қонунга кўра биринчи марта муаллиф ўз асари
нусхасини кўпайтиришда рухсат бериш ҳуқуқини олди
ва натижада “Copyright” (нусха олишга рухсат) термини
пайдо бўлади. Мазкур Қонун ноширнинг нашр этилган
кундан бошлаб 14 йил ичида нашр этилган нашрга
бўлган ҳуқуқини белгилаб берди ва муаллифнинг
ҳаёти давомида ушбу муддатни яна 14 йилга
узайтириш имконини берди.
Францияда 1791-1793 йилларда қабул қилинган
иккита қонунга асосан адабий, драматик, мусиқий,
визуал ижоднинг барча турларини ҳимоя қилиш
кафолатланди.
Англия Франциядан сўнг муаллифлик ҳуқуқи
тўғрисидаги қонун ҳужжатлари Европанинг бошқа
давлатлари томонидан ҳам қабул қилинди.
1886 йилда “Адабиёт ва бадиий асарларни ҳимоя
қилиш
тўғрисида”
Берн
конвенцияси,
сўнгра
