ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2008
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
5
А
.
Вохидов
ТДЮИ
ўқитувчиси
НАНОТЕХНОЛОГИЯЛАР
НАТИЖАЛАРИНИНГ
ҲУҚУҚИЙ
ТАРТИБГА
СОЛИНИШИ
МАСАЛАЛАРИ
XXI
асрни
шубҳасиз
нанотехнологиялар
асри
деб
аташ
мумкин
.
Бугунги
кундаёқ
нанотехнологиялар
жамият
ҳаётига
,
одатдаги
турмуш
тарзимизга
туб
сифат
ўзгаришлар
олиб
келаётганлигини
сезиш
мумкин
1
.
Истеъмол
бозорида
“nano”
белгиси
бўлган
турли
янги
товарлар
пайдо
бўлмоқда
2
.
Кўпчилик
истеъмолчилар
бундай
товарларнинг
анъанавий
аналоглардан
устиворлигини
сезсада
, “
нано
”
3
ёки
“
нанотехнология
”
деган
сўзларнинг
маъно
-
мазмунини
чуқур
англаб
етгани
йўқ
.
Ҳолбуки
,
нанотехнологиялар
инсоният
тараққиётининг
кейинги
йўналишини
белгилаб
берадиган
,
уни
тубдан
,
сифат
жиҳатдан
ўзгартирадиган
илм
-
фан
соҳаси
ҳисобланади
.
Нанотехнологиялар
–
инсон
сочининг
диаметридан
100.000
марта
кичик
4
,
атомлар
ва
молекулалар
даражасида
янги
материалларни
ишлаб
чиқишдир
.
Нанотехнологияларнинг
қўлланиш
имкониятлари
инсон
ҳаётининг
барча
соҳаларини
қамраб
олади
.
Уларнинг
ривожланиши
энергетика
,
тиббиёт
,
электроника
,
машинасозлик
ва
сунъий
интеллектда
революцион
муваффақиятларга
,
янги
саноат
соҳалари
,
янги
маҳсулот
турлари
ва
иш
ўринларининг
вужудга
келишига
олиб
келади
5
.
1
Масалан
,
биргина
Япониянинг
Toshiba
компанияси
томонидан
2008
йил
март
ойида
бозорга
чиқарилган
ва
элетроника
саноатини
ҳайратга
солган
,
нанотехнологияларга
асосланган
литий
-
ион
аккумулятор
батареяларини
(SCiB –
Super Charge ion Battery)
оладиган
бўлсак
.
Одатдаги
литий
-
ион
батареялари
дақиқасига
умумий
қувватининг
2-3%
билан
қайта
қувват
олади
,
тўла
қувват
олиш
учун
эса
бундай
батареялар
1
соатни
талаб
этади
.
Янги
аккумулятор
эса
наноматериаллар
,
хусусан
титан
литий
нанокристаллари
асосида
яратилган
бўлиб
,
қайта
қувват
олиши
учун
атиги
2-3
дақиқа
кифоя
.
Янги
аккумулятор
ҳажми
,
оғирлиги
,
температура
ўзгаришлари
ва
узоқ
муддатга
чидамлилиги
жиҳатидан
ҳам
одатдаги
аккумулятор
батареяларидан
бир
неча
баробар
устунликка
эга
.
Бундай
енгил
,
қайта
қувват
олиши
осон
кўп
қувватли
аккумулятор
батареялари
,
мисол
учун
,
ривожланиши
қийин
бўлиб
келган
,
экологик
тоза
–
электромобиллар
саноатининг
тараққиётига
хизмат
қилиши
мумкин
.
http://www.nanometer.ru/2008/04/22/konkurs_statej_47431.html
2
Масалан
, “iPOD nano”
қаттиқ
дискли
хотирага
эга
плеерлари
ва
уяли
телефонлари
, “Samsung silver nano”
автоматик
кир
ювиш
машиналари
ва
ҳ
.
к
.
3
“
Нано
”
сўзи
лотин
тилидан
олинган
бўлиб
, “
тўққиз
”
деган
маънони
англатади
.
Биринчи
марта
“
нанотехнология
”
атамаси
Токио
Университети
профессори
Норио
Танигучи
томонидан
1974
йилда
“‘
Нано
-
технология
’
нинг
таъмал
тушунчаси
ҳақида
”
номли
китобида
ишлатилган
.
Бир
нанометр
(
нм
)
бир
метрнинг
миллиарддан
бирини
ташкил
этади
. http://en.wikipedia.org/wiki/Nanotechnology
4
http://www.nanolawreport.com/2007/08/articles/nanotechnology-
advancement-and-new-opportunities-act/
5
Аслида
,
қисқа
ва
бир
қарашда
тушунарсиз
атама
остида
фан
ва
техниканинг
кенг
тармоғи
мавжуд
бўлиб
,
амалда
инсоният
фаолиятининг
барча
йўналишларини
қамраб
олади
.
Нанотехнологияларнинг
ривожланиши
ва
жорий
этилиши
учун
фундаментал
асослар
ўтган
асрнинг
ўрталаридаёқ
вужудга
келган
,
амалда
эса
биринчи
наноструктуралар
80-
йилларнинг
бошларида
технологик
имконият
пайдо
бўлганидан
сўнг
яратила
бошланди
. “
Нанотехнология
”
тушунчасининг
ягона
таърифи
мавжуд
эмас
,
бироқ
мавжуд
микротехнологиялар
аналогияси
бўйича
оладиган
бўлсак
,
Охирги
йилларда
ривожланган
мамлакатлар
иқтисодиёти
юқори
технологиялардан
,
хусусан
нанотехнологиялардан
унумли
фойдаланиш
ҳисобига
ўз
устунлигини
таъминлаётганлигини
кузатиш
мумкин
.
Ушбу
иқтисодиётлар
айнан
юқори
қиймат
қўшилган
,
юқори
технологиялар
асосида
ишлаб
чиқилган
товар
ва
хизматлар
ҳисобига
бошқа
мамлакатлар
ишлаб
чиқарувчиларига
нисбатан
кучли
рақобатбардошликни
таъминламоқдалар
.
Янги
маҳсулотлар
билан
рақобатга
бардош
бера
олмаслиги
туфайли
маълум
анъанавий
турдаги
товарлар
бозордан
умуман
сиқиб
чиқарилмоқда
.
Турли
маҳсулотларни
ишлаб
чиқаришда
сифат
ўзгаришлари
,
аниқроғи
илм
-
фан
ютуқлари
воситасида
ишлаб
чиқаришнинг
тинимсиз
ва
интенсив
технологик
модернизацияси
содир
бўлмоқда
.
6
Технологик
ўзгаришлар
турли
давлатлар
иқтисодиётига
кучли
таъсир
этиб
,
мамлакатнинг
технологик
,
ва
ўз
навбатида
,
савдо
соҳасидаги
устунлигини
таъминлайди
.
Шу
маънода
,
илмий
-
тадқиқотлар
ва
айниқса
уларнинг
ишлаб
чиқаришга
технологик
жорий
этилишининг
ҳар
томонлама
,
ва
айниқса
давлат
томонидан
қўллаб
-
қувватланиши
охир
-
оқибатда
ушбу
мамлакат
ишлаб
чиқарувчиларининг
рақобатбардошлигига
таъсир
этади
7
.
Бугунги
кунда
технологик
ўзгаришлар
тенденцияларини
англаган
дунёнинг
кўпгина
давлатлари
ўз
мамлакатларида
илмий
-
тадқиқотларни
қўллаб
-
қувватлашнинг
турли
шаклларидан
фойдаланмоқдалар
.
Бу
илмий
-
тадқиқот
лойиҳаларини
мақсадли
лойиҳалаш
,
солиқ
соҳасида
имтиёзлар
бериш
каби
йўллар
орқали
амалга
оширилади
8
.
Инновацион
технологиялар
,
хусусан
,
нанотехнологияларни
ривожлантиришнинг
давлат
томонидан
қўллаб
-
қувватланиши
9
комплекс
нанотехнологияларни
нанометр
даражасида
фаолият
юритувчи
технологиялар
сифатида
тушуниш
мумкин
.
Бу
ниҳоятда
кичик
бирлик
бўлиб
,
атомлар
даражасида
ҳисобланади
.
Шу
маънода
“
микро
” (10
-6
м
)
дан
“
нано
” (10
-9
м
)
га
ўтиш
–
бу
сон
эмас
,
балки
сифат
кўрсаткичидир
,
бунда
моддалар
билан
эмас
,
атомлар
билан
фаолият
олиб
борилади
.
Нанотехнологиялар
тараққиёти
ҳақида
гапирганда
,
уч
йўналиш
ҳақида
сўз
боради
:
атом
ва
молекулага
тенг
актив
элементлари
бўлган
электрон
схемалар
яратиш
;
наномашиналар
,
яъни
молекула
ўлчамидаги
механизм
ва
роботларни
ишлаб
чиқиш
ва
тайёрлаш
;
атомларни
ва
молекулаларни
бевосита
йўналтириб
,
улардан
зарур
материалларни
йиғиш
.
http://www.bochvar.ru/nanocentre/nanonews/nano_news/nanone
ws_070704/
6
Американинг
National Science Foundation
ассоциациясининг
таҳлилига
кўра
нанотехнологиялар
қўлланувчи
товарлар
ва
хизматлар
бозори
кейинги
10-15
йил
ичида
бир
триллион
долларгача
етиши
мумкин
.
7
http://www.optimize-web.ru/novosti/35287.html
8
Ғарбий
Европа
,
Япония
ва
АҚШнинг
нанотехнологияларга
умумий
харажатлари
1997
йилдаги
678
миллион
доллардан
2002
йилда
2
миллиард
долларга
ошган
.
http://www.bochvar.ru/nanocentre/nanonews/nano_news/nanone
ws19022008/
9
Бугунги
кунда
ривожланган
хорижий
мамлакатлар
нанотехнологияларни
ривожлантириш
бўйича
йирик
лойиҳалар
устида
ишламоқдалар
.
АҚШда
2000
йил
февраль
ойида
Нанотехнологиялар
Миллий
Дастури
қабул
қилинган
.
Россия
Федерациясида
2007
йилда
Россия
нанотехнология
корпорацияси
ташкил
этилган
,
унга
давлат
бир
неча
йил
ичида
130
млрд
.
рубль
сармоя
киритишни
режалаштирган
.
Мазкур
корпорация
нанотехнологиялар
соҳасида
давлат
сиёсатини
амалга
оширишга
,
инновацион
инфратузилмани
ривожлантиришга
,
истиқболли
нанотехнологиялар
ва
наносаноатни
яратиш
лойиҳаларини
амалга
оширишга
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2008
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
6
тарзда
амалга
оширилиши
лозим
бўлиб
,
ҳуқуқий
тартибга
солиш
,
айниқса
интеллектуал
мулк
ҳуқуқларининг
кафолатланиши
унинг
муҳим
йўналишларидан
бири
ҳисобланади
.
Нанотехнология
материаллари
асосида
яратилган
маҳсулотларнинг
ўзи
тўғрисида
гапирадиган
бўлсак
,
айтиш
мумкинки
,
уларда
юқори
сифат
кўрсаткичлари
(
чидамлилик
,
бақувватлик
,
енгиллик
,
кам
энергочиқимлик
ва
бошқалар
)
мавжуд
бўлиб
,
уларнинг
анъанавий
аналоглари
бундай
хусусиятларга
эга
эмас
1
.
Шу
муносабат
билан
,
нанотехнологиялар
соҳасида
келиб
қичадиган
муносабатларни
ҳуқуқий
тартибга
солиш
,
айниқса
интеллектуал
мулкни
ҳимоя
қилиш
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Бир
томондан
,
ривожланган
ғарб
мамлакатларида
,
хусусан
АҚШда
,
анчадан
буён
нанотехнологиялар
натижаларини
патентлаш
тизими
мавжуд
.
Бироқ
бошқа
томондан
,
ЭҲМ
учун
дастурларнинг
ҳуқуқий
режими
масаласида
бўлган
тортишувлар
каби
нанотехнология
объектларини
ҳуқуқий
тартибга
солиш
масаласида
ҳам
патент
тизимини
қўллашнинг
мақсадга
мувофиқ
-
мувофиқ
эмаслиги
хусусида
бир
нуқтага
келингани
йўқ
.
Нанотехнологияларга
нисбатан
анъанавий
патент
тизимини
қўллаш
“
ошиқча
ҳимоя
”
га
олиб
келиб
,
технологик
инновацион
жараёнларнинг
ривожланишига
тўсиқ
бўлиши
хусусида
фикрлар
келтирилмоқда
.
Асосий
муаммо
бўлиб
наноматериалларнинг
янги
турларини
яратиш
,
нанотехнологиялар
асосида
маҳсулотларни
саноат
ишлаб
чиқариш
ва
ниҳоят
улардан
бевосита
фойдаланиш
ва
истеъмол
қилиш
соҳасида
вужудга
келадиган
муносабатларни
ҳуқуқий
тартибга
солишнинг
мувозанатлашган
тизимини
аниқлаб
олиш
ҳисобланади
.
Яъни
белгиланган
ҳуқуқий
режим
,
биринчидан
,
нанотехнологиялар
соҳасида
илмий
ишланмаларни
рағбатлантириши
,
иккинчидан
,
инновацияни
,
яъни
нанотехнологияларнинг
саноат
ишлаб
чиқаришга
бевосита
жорий
этилишини
тезлаштириши
,
ва
учинчидан
,
жамият
манфаатларига
хизмат
қилиши
,
манфаатлар
тўқнашувини
кучайтирмаслиги
,
ижтимоий
беқарорликка
олиб
келмаслиги
лозим
.
Умуман
олганда
,
моҳиятига
кўра
,
Собиқ
Иттифоқда
патент
тизими
мавжуд
бўлмаган
.
Бунинг
ўрнига
,
ихтирочиларга
давлат
томонидан
муаллифлик
гувоҳномаси
ва
маълум
ҳақ
берилган
,
шундан
сўнг
давлат
ихтиро
натижаларидан
саноат
фойдаланишига
нисбатан
барча
ҳуқуқларни
тортиб
олган
2
.
Капиталистик
мамлакатларда
ҳам
патент
ҳуқуқи
бир
-
биридан
фарқ
қилиб
келган
.
Хусусан
,
патентни
ҳимоя
қилишнинг
турли
муддатлари
мавжуд
бўлган
.
Бироқ
XX
аср
90-
йилларининг
ўрталаридан
турли
мамлакатлар
патент
тизимларини
унификация
ёки
гармонизация
қилиш
жараёнлари
бошланди
,
бу
ҳолат
кўп
жиҳатдан
АҚШ
ва
Ғарбий
Европанинг
ривожланган
ва
кучли
давлатлари
ташаббуси
ва
қатъий
чорлаш
асосида
савдо
ва
технологияларнинг
глобал
оқимига
хизмат
қилади
.
http://www.bochvar.ru/nanocentre/nanonews/nano_news/nanone
ws_070704/
1
Нанотехнологияларни
патентлаш
бўйича
кимё
саноати
ва
фармацевтика
биринчи
ўринни
,
улардан
кейинги
ўринни
эса
яримўтказгичлар
соҳаси
эгаллаган
.
2
Сергеев
А
.
П
.
Право
интеллектуальной
собственности
в
Рос
-
сийской
Федерации
.
М
.:
Проспект
, 2000.
С
.42–47.
қўшилишнинг
шартларидан
бир
қисми
сифатида
келиб
чиқди
3
.
Бугунги
кунда
дунёнинг
кўпгина
мамлакатларида
ихтироларнинг
патент
ҳимояси
муддатлари
унификацияланган
ва
20
йилни
ташкил
этади
.
Ушбу
давр
мобайнида
ихтирочи
ёки
анироқ
қилиб
айтадиган
бўлсак
,
патент
эгаси
материални
мустақил
тарзда
саноат
йўли
билан
ишлаб
чиқариш
ёки
ҳақ
эвазига
бошқа
шахс
(
лар
)
томонидан
ишлаб
чиқарилишига
рухсат
бериш
бўйича
мутлақ
ҳуқуқлари
мавжуд
бўлади
.
Бугунги
кунда
нанотехнологиялар
соҳасида
интеллектуал
мулк
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
учун
айнан
патент
ҳимоясидан
фойдаланилмоқда
.
Хусусан
,
нанотехнологиялар
соҳасида
АҚШда
56
мингдан
ортиқ
,
Японияда
7500
дан
ортиқ
,
Францияда
2
мингдан
ортиқ
,
Бирлашган
Қиролликда
870
дан
ортиқ
патентлар
рўйхатга
олинган
4
.
Патент
интеллектуал
мулк
объектларини
ҳуқуқий
ҳимоя
қилишнинг
классик
шаклларидан
бири
бўлса
-
да
,
аслида
патент
ҳуқуқининг
қаттиқ
ҳимоя
қилиш
тизими
нанотехнологияларни
ҳуқуқий
тартибга
солишда
кўпгина
муаммоларни
келтириб
чиқаради
.
Бу
ерда
асосий
масала
нанотехнологияларнинг
патент
ҳуқуқи
объекти
сифатида
ўзига
хослигига
бориб
тақалади
.
Юқорида
айтилганидек
,
нанодунё
–
бу
алоҳида
атомлар
ва
молекулалар
даражасидаги
технологиялар
,
атомларни
махсус
тарзда
жойлаштириш
ҳисобига
материалларни
яратиш
ҳисобланади
.
Мазкур
материалларнинг
ноёблигини
белгилаб
берувчи
ушбу
хусусиятлар
патент
тизими
учун
муаммолар
келтириб
чиқаради
.
Гап
шундаки
,
атомларнинг
бир
оз
ўзгартирилган
тузилиши
патент
олиш
учун
асос
бўлиб
хизмат
қилади
.
Бунга
нанотехнологияларнинг
классик
намунаси
углеродли
нанотрубка
мисол
бўла
олади
.
У
бир
оз
ўзгартирилган
шаклда
250
мартадан
ортиқ
патентланган
.
Тижорат
сирларидан
фарқли
равишда
патент
ҳуқуқининг
объектлари
ва
уларни
ишлаб
чиқариш
технологиялари
очиқ
,
эркин
ўрганилиши
мумкин
ва
фаннинг
бошқа
соҳаларида
қўлланилиши
мумкин
.
Бир
патент
асосида
яратилган
маҳсулот
бошқа
ўхшаш
патентнинг
таъсир
доирасига
ёки
бошқа
кўплаб
патентларнинг
таъсир
доирасига
тушиб
қолиши
мумкин
,
бу
эса
ҳуқуқий
характердаги
муаммоларни
келтириб
чиқаради
.
Нанотехнологияларнинг
моҳиятини
аниқлаганда
баъзи
муаллифлар
нанотехнологиялар
кўпроқ
илм
-
фан
,
бу
ишлаб
чиқариш
эмас
,
тадқиқотлар
патент
тизимининг
юкидан
озод
бўлмоғи
лозим
,
патент
тизими
фан
ва
ишлаб
чиқариш
сифатида
нанотехнологияларнинг
ривожланишига
салбий
таъсир
этади
,
деб
ҳисоблайдилар
.
Патент
тизимини
чеклаш
илмий
тадқиқотларни
янада
аҳамиятлироқ
илмий
натижаларга
йўналтиришга
имкон
берар
эди
,
яъни
патент
тизимини
нанотехнологиялар
соҳасидаги
базавий
тадқиқотлардан
узоқлаштириш
лозим
ҳисобланади
.
Баъзи
муаллифлар
нанотехнологияларни
ихтиро
сифатида
патент
ҳуқуқи
асосида
ҳимоя
қилишнинг
мақсадга
мувофиқлигини
шубҳа
остига
қўйиб
,
давлат
томонидан
турли
илмий
-
тадқиқот
лойиҳаларини
молиявий
қўллаб
-
қувватлаш
ёки
давлат
муассасалари
бўлган
турли
институтларни
молиялаш
эвазига
аслида
жамият
(
ёки
халқ
)
бир
марта
нанотехнологиялар
соҳасидаги
тадқиқотлар
3
http://ssrn.com/abstract=740550
4
Там
же
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2008
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
7
натижалари
учун
ҳақ
тўлаганлигини
таъкидлайдилар
1
.
Патент
тизими
фан
соҳасига
ўта
кучли
таъсир
этиб
,
фаннинг
тижоратлашувига
ва
илмий
этика
принципларидан
узоқлашувига
олиб
келади
.
Яъни
аслида
нотижорат
характердаги
муассасалар
фаолиятини
тижорат
фаолиятига
айланишига
сабаб
бўлади
.
Патент
томонидан
ҳимоя
остига
олинадиган
нанотехнология
объектларини
аниқлашда
ҳам
қийинчиликлар
мавжуд
.
Кўп
ҳолларда
,
АҚШ
Патент
идорасининг
амалиётида
қийинчиликлар
бўлиб
,
бу
нанотехнологияларнинг
турли
фанлар
чегарасида
бўлганлиги
,
патент
томонидан
нима
ҳимоя
қилинишини
аниқ
белгилаш
мураккаблиги
билан
боғлиқ
.
Бир
томондан
патент
объектини
кенг
тарзда
талқин
этиш
нанотехнологиялар
соҳасидаги
тадқиқотларга
салбий
таъсир
этади
(
айниқса
бошқа
тадқиқотчиларнинг
тадқиқотларига
),
бошқа
томондан
,
ўта
тор
тушуниш
қонуний
патент
эгаси
томонидан
келажакда
даромадларнинг
йўқотилишига
олиб
келади
.
Мазкур
муаммонинг
ечимлардан
бири
нанотехнологияларни
таснифлаш
бўйича
маълумотномани
яратишда
кўринади
,
у
қўриқланадиган
объектлар
чегараларини
аниқ
белгилаш
имконини
берар
эди
.
Йилдан
-
йилга
АҚШ
Патент
идорасига
патент
олиш
учун
келиб
тушаётган
аризалар
сони
ошиб
бормоқда
.
Бунда
штатнинг
кам
сонлиги
,
тор
мутахассисларнинг
етишмаслиги
,
патентланаётган
объектларга
ниҳоятда
паст
талаблар
қўйилиши
натижасида
патентлаш
тизими
тасдиқловчи
йўналишга
эга
бўлиб
қолган
.
Амалиётдаги
бундай
ҳолат
аҳамиятсиз
таклифларнинг
ҳам
патентланишига
олиб
келади
.
Патент
тизимида
мавжуд
“
рад
жавоби
олинмайдиган
кенг
оқим
”
объектларнинг
кенгроқ
доирада
патентланишига
,
патентлаш
васвасасига
,
маълум
соҳадан
рақобатчиларни
тезроқ
четлаштириш
интилишларига
сабаб
бўлмоқда
.
АҚШда
“
кенг
”
патент
талабларининг
мавжудлиги
патент
сақловчи
кўпгина
фирмаларнинг
пайдо
бўлишига
олиб
келган
,
улар
талабномалар
жўнатиш
ва
маблағ
йиғишдан
бошқа
иш
билан
шуғулланмайди
2
.
Ўз
-
ўзидан
мавжуд
бундай
тизим
турли
суиистеъмолчиликларга
сабаб
бўлиб
,
инновация
жараёнларининг
сусайишига
,
нанотехнологияларнинг
қийинчиликлар
ва
ниҳоятда
секинлик
бтлан
бевосита
ишлаб
чиқаришга
тадбиқ
этилиши
,
ва
охир
-
оқибатда
якуний
маҳсулотларнинг
қимматлашувига
олиб
келади
.
Ҳар
қандай
ижтимоий
муносабатлар
сингари
нанотехнологиялар
соҳасида
юзага
келаётган
ва
юзага
келиши
кутилаётган
муносабатлар
ўз
-
ўзидан
онгли
тарзда
тушунарлики
,
ҳуқуқий
тартибга
солишга
эҳтиёж
билдиради
.
Ҳуқуқий
тартибга
солиш
нанотехнологиялар
соҳасидаги
муносабатларда
иштирок
этадиган
давлат
,
нанотадқиқотлар
олиб
бораётган
илмий
тадқиқот
институтлари
,
нанотехнологиялар
ихтирочилари
,
патент
эгалари
,
наномаҳсулотлар
ишлаб
чиқараётган
корхоналар
,
истеъмолчилар
каби
томонларнинг
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
,
атроф
-
муҳит
ва
экологик
хавфсизликни
самарали
таъминлашга
хизмат
1
Америкадаги
«Nanotechnology Law & Business»
журналининг
маълумотларига
кўра
,
нанотехнологиялар
соҳасидаги
ўнта
салмоқли
патентдан
еттитаси
АҚШнинг
Гарвард
,
Стенфорд
,
Калифорния
Университети
каби
машҳур
университетларига
тегишли
.
2
http://ssrn.com/abstract=740550
қилади
.
Шу
ўринда
таъкидлаш
жоизки
,
мамлакатимизда
нанотехнологиялар
соҳасидаги
муносабатларни
тартибга
солиш
учун
зарур
ҳуқуқий
база
маълум
маънода
мажвуд
бўлса
-
да
,
ушбу
соҳадаги
ҳуқуқий
бўшлиқ
борлиги
ҳам
тан
олмасдан
иложимиз
йўқ
.
Нанотехнологиялар
соҳасидаги
муҳим
масалалардан
бири
нанотехнология
,
наномаҳсулот
каби
тушунчаларнинг
тўғри
тушунилиши
,
бозорда
истеъмолчини
англашмовчиликка
олиб
келмайдиган
тарзда
товарлар
ва
хизматларнинг
номига
“
нано
-”
қўшимчаларини
қўллаш
масаласининг
ҳуқуқий
жиҳатдан
тартибга
солинишидир
.
Россия
Федерациясида
нанотехнологияларни
ривожлантириш
бўйича
давлат
корпорацияси
–
Роснано
“
Россия
Федерациясида
Наносаноат
маҳсулотларини
сертификатлаштириш
Тизими
–
Наносертифика
”
ни
давлат
рўйхатидан
ўтказди
.
3
Мазкур
сертификатлаштириш
тизимининг
аҳамияти
тўғрисида
тўхталадиган
бўлсак
,
аввало
,
у
товар
ва
хизматларда
“
нано
-”
қўшимчасини
қўллаш
учун
зарур
бўлади
ва
ҳар
қандай
товар
ёки
хизматни
ҳам
истеъмолчини
англашмовчиликка
олиб
келган
тарзда
нанотехнология
маҳсулоти
сифатида
бозорга
чиқишининг
олдини
олади
.
Патент
тизими
турли
интеллектуал
мулк
объектлари
учун
очиқ
ҳисобланади
,
фикримизга
кўра
,
нанотехнологиялар
ҳам
бундан
истисно
бўлмаслиги
лозим
.
Шу
билан
бирга
,
нанотехнологияларга
20
йиллик
эмас
,
балки
қисқартирилган
10
йиллик
патент
ҳимоясини
белгилаш
таклиф
этилади
4
.
Фикримизга
кўра
,
нанотехнологияларни
интеллектуал
мулкнинг
алоҳида
турдаги
объектига
ажратиб
,
нанотехнологияларнинг
ўзига
хос
хусусиятларини
ҳисобга
олган
,
ҳам
хусусий
,
ҳам
жамоат
манфаатларини
мувозанатлашган
тарзда
инобатга
олган
ҳуқуқий
ҳимоя
тизимини
яратиш
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
.
Умуман
,
нанотехнологиялар
соҳасидаги
ҳуқуқий
тартибга
солиш
механизмлари
нанотехнологияларнинг
ишлаб
чиқаришга
тезроқ
жорий
этилишини
таъминлаши
ва
уни
рағбатлантириши
,
инновация
жараёнларини
амалга
ошираётган
корхоналарга
узоқ
муддатли
солиқдан
озод
қилиш
имтиёзларини
бериши
лозим
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
по
-
нятие
и
развитие
нанотехнологий
.
В
основной
части
статьи
рассматриваются
во
-
просы
правового
регулирования
результатов
нано
-
технологий
.
В
заключении
автор
вносит
свои
предложения
по
развитию
норм
регулирования
результатов
нано
-
технологий
в
Республике
Узбекистан
.
Abstract
In the introductory part of the article the author
characterizes concept and development of nanotechnolo-
gies.
3
http://www.nanonewsnet.ru/blog/nikst/kak-anatolii-chubais-spas-
chest-vverennoi-emu-goskorporatsii
4
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2008
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
8
In the basic part of the article questions of legal
regulation of results of nanotechnologies are considered.
In the conclusion the author makes the offers on
development of norms of regulation of results of
nanotechnologies in the Republic of Uzbekistan.
Ж
.
И
.
Бобоев
Юридик
фанлари
номзоди
ИСТЕЪМОЛЧИ
ОЛДИ
-
СОТДИ
ШАРТНОМАСИНИНГ
СУБЪЕКТИ
СИФАТИДА
Истеъмолчи
бозор
иқтисодининг
асосий
бўғини
бўлиб
ҳисобланади
.
Биз
барчамиз
турли
товарлар
,
ишлар
,
хизматлар
истеъмолчисимиз
.
Хар
бир
инсон
жамиятнинг
тўлақонли
аъзоси
сифатида
фаолият
юритиши
учун
,
ўзининг
турли
товарларга
,
ишлар
,
хизматларга
бўлган
эҳтиёжини
қондириш
учун
кундалик
ҳаётида
кўплаб
фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатларга
киришади
.
Фуқарони
фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатларда
истеъмолчи
иштироки
кўп
ҳолларда
кузатилади
.
Масалан
:
Фуқаро
товар
сотиб
олганда
,
иш
,
хизматга
буюртма
берганда
,
ушбу
товар
,
иш
,
хизмат
натижасидан
ўзи
учун
,
оила
аъзолари
учун
фойдаланганда
,
хамда
ўзининг
хўжалигидаги
уй
ҳайвонлари
учун
сотиб
олинган
,
буюртма
берилганда
ҳам
,
у
истеъмолчи
бўлиб
хисобланади
.
Россиялик
ҳуқуқшунос
олим
,
Я
.
Парцийнинг
таъкидлашича
,
исте
-
ъмолчи
тушунчасига
таъриф
берилаётганда
алоҳида
эътиборни
,
фуқарони
биз
фақат
бирор
бир
нарсани
харид
қилганда
ёки
иш
,
хизматга
буюртма
бергандаги
-
на
эмас
,
балки
ҳали
товар
(
иш
,
хизмат
)
ни
сотиб
олма
-
сдан
(
буюртма
бермасдан
)
шу
ниятда
бўлган
вақтидаёқ
истеъмолчига
айланиши
мумкинлигига
эътибор
беришимиз
лозим
.
Бундай
талқин
,
қонуннинг
айрим
моддалари
тарафлар
ўртасида
шартномавий
муносабатлар
юзага
келмасдан
олдин
қўлланиши
ке
-
раклигини
билдиради
.
Бошқача
қилиб
айтганда
,
қонуннинг
қатор
нормалари
шартномадан
олдинги
алоқаларга
қўлланилади
,
деб
ёзади
1
.
Жумладан
,
фуқаро
хали
ҳеч
нарса
сотиб
олмасдан
,
буюртма
бер
-
масдан
фақатгина
дўконга
киришининг
ўзи
уни
истеъ
-
молчи
сифатида
эътироф
этиш
учун
асос
бўлади
.
Бу
эса
аввало
истеъмолчининг
товар
ҳақида
,
шунингдек
уни
ишлаб
чиқарувчи
(
сотувчи
)
си
ҳақида
тўғри
ва
тўлиқ
маълумот
олиш
,
товарни
эркин
танлаш
ҳуқуқларини
амалга
ошириш
учун
муҳимдир
2
.
Бу
фикрлар
истеъмо
-
лчи
тушунчасига
нисбатан
бир
оз
баҳсли
бўлсада
,
уларда
ифода
этилган
ҳаракатнинг
яъни
истеъмолчи
-
нинг
дўкон
киришининг
ўзи
эмас
балки
унинг
оқибати
фуқарони
истеъмолчи
сифатида
тан
олинишига
олиб
келишини
эътироф
этиш
жоиз
.
Чунки
фуқаронинг
юқорида
келтирилган
харакатларининг
содир
этиши
унга
нисбатан
истеъмолчи
ҳуқуқларини
вужудга
келти
-
ради
.
Бу
холатда
фуқаро
товар
хақидаги
маълумотни
олиши
уларни
танлай
олиш
имкониятига
эга
бўлишлиги
,
гарчи
улар
юзасидан
фуқаронинг
муайян
юридик
харакатларни
амалга
оширишни
талаб
этма
-
сада
,
унинг
истеъмолчи
сифатидаги
ҳуқуқий
мақоми
айни
шу
пайтдан
бошланади
.
Бунда
фуқаро
-
истеъмолчига
сотувчи
дўкон
орқали
реализация
қилаётган
товарлари
ҳақида
ўз
вақтида
,
зарур
ва
ту
-
шунарли
маълумотларни
бермаса
,
ёки
унга
нотўғри
муносабатда
бўлса
,
фуқаро
–
истеъмолчи
ўзининг
бузилган
ҳуқуқларини
судда
химоя
қилишга
хақли
бўлади
.
1
Парций
Я
.
Комментарий
к
закону
РФ
о
защите
прав
потре
-
бителей
.//
Хозяйство
и
право
.1996.
№
8-12.
2
Цыкоза
Г
.
Н
.,
Шахурина
Ф
.
Р
.
Защита
прав
потребителей
.
М
.:
Маркетинг
, 2001.
С
.19-
б
.
