ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
18
5.
Ахмедшаева
М
.
А
.
Давлат
ҳокимияти
тизимида
ижро
ҳокимияти
/
Масъул
муҳаррир
:
ю
.
ф
.
д
.
проф
.
З
.
М
.
Исломовю
–
Тошкент
:
ТДЮИ
, 2013. –
Б
. 108.
6.
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
айрим
моддаларига
ўзгартиш
ва
қўшимчалар
киритиш
тўғрисида
(78, 80, 93, 96
ва
98-
моддаларига
)
Ўзбекистон
Республикаси
Қонуни
// “
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
”, 2011
йил
,
16-
сон
, 159-
модда
.
7.
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
“2017–2021
йилларда
Ўзбекистон
Республикасини
ривожлантиришнинг
бешта
устувор
йўналиши
бўйича
Ҳаракатлар
стратегиясини
“
Фаол
инвестициялар
ва
ижтимоий
ривожланиш
йили
”
да
амалга
оширишга
оид
давлат
дастури
тўғрисида
”
ги
Фармони
//
Қонун
ҳужжатлари
маълумотлари
миллий
базаси
, 18.01.2019
й
., 06/19/5635/2502-
сон
8.
Қонун
ҳужжатлари
маълумотлари
миллий
база
-
си
, 24.07.2018
й
., 03/18/486/1559-
сон
.
9.
Мирзиёев
Ш
.
М
.
Парламентимиз
ҳақиқий
демократия
мактабига
айланиши
,
ислоҳотларнинг
ташаббускори
ва
асосий
ижрочиси
бўлиши
керак
.
Халқ
сўзи
газетаси
. 2017
йил
13
июль
.
10.
Махмудов
А
.
А
.
Ўзбекистон
Республикасида
маҳаллий
вакиллик
органларининг
назорат
фаолиятини
такомиллаштириш
:
Юрид
.
фан
. ...
фал
.
докт
.
дисс
.
Автореф
. –
Тошкент
, 2019. –
Б
. 16.
11.
Қонун
ҳужжатлари
маълумотлари
миллий
база
-
си
, 16.08.2018
й
., 06/18/5511/1761-
сон
.
12.
Хусанов
О
.
Т
.
Тошкент
шаҳрида
бошқарувнинг
алоҳида
тартибини
жорий
этиш
бўйича
ҳуқуқий
эксперимент
. –
Тошкент
:
Жамият
ва
бошқарув
. – 2018.
–
№
3. –
Б
. 17.
13.
Махмудов
А
.
А
.
Ўзбекистон
Республикасида
маҳаллий
вакиллик
органларининг
назорат
фаолиятини
такомиллаштириш
:
Юрид
.
фан
. ...
фал
.
докт
.
дисс
.
автореф
. –
Тошкент
, 2019. –
Б
. 19.
М
.
Таджибаева
ТДЮУ
“
Бизнес
ҳуқуқи
”
кафедраси
ўқитувчиси
СУВ
РЕСУРСЛАРИНИ
МУҲОФАЗА
ҚИЛИШ
ВА
УЛАРДАН
ФОЙДАЛАНИШНИНГ
ҲУҚУҚИЙ
ҲОЛАТИ
ИСЛОМ
ҲУҚУҚИ
ТАЪЛИМОТЛАРИДА
Аннотация
:
сув
ресурсларини
муҳофаза
қилиш
ва
улардан
фойдаланиш
,
аҳолининг
сув
ресурслари
билан
боғлиқ
муаммоларини
ҳал
қилишда
ислом
ҳуқуқи
нормалари
бирламчи
амалий
-
ҳуқуқий
кўмак
вазифасини
ўтаган
.
Ушбу
ҳуқуқий
тизим
сув
ресурсларидан
фойдаланиш
,
уни
тасарруф
этиш
,
сувни
тежаш
ва
ундан
оқилона
фойдаланиш
,
сув
манбаларини
муҳофаза
қилиш
,
шунингдек
сувнинг
санитар
ҳолатини
яхшилашда
алоҳида
роль
ўйнаган
.
Ушбу
мақолада
сув
ресурсларини
муҳофаза
қилиш
ва
улардан
фойдаланишнинг
Ислом
ҳуқуқи
нормалари
билан
тартибга
солиниш
масалалари
баён
этилган
Калит
сўзлар
:
сув
ресурсларини
муҳофаза
қилиш
,
ширб
,
кариз
,
сув
манбалари
-
сабиллар
,
ҳулъа
Abstract:
the norms of Islamic law are the main
practical and legal support for the protection and use of
water resources and the problems of water resources of
the population. This legal system plays a special role in
the use of water resources, their management, economy
and rational use of water, protection of water sources, as
well as improving the sanitary conditions of water. This
article examines the regulation of the protection and use of
water resources by the norms of Islamic law.
Keywords:
Protection of water resources, shirb, kariz,
water resources - sabils, hul`a
Аннотация
:
нормы
исламского
права
являются
основной
практической
и
правовой
поддержкой
для
защиты
и
использования
водных
ресурсов
и
проблем
водных
ресурсов
населения
.
Эта
правовая
система
играет
особую
роль
в
использовании
водных
ресурсов
,
управлении
ими
,
экономии
и
рациональном
использовании
воды
,
охране
источников
воды
,
а
также
улучшении
санитарных
условий
воды
.
В
этой
статье
рассматриваются
вопросы
регулирования
охраны
и
использования
водных
ресурсов
нормами
исламского
права
.
Ключевые
слова
:
Защита
водных
ресурсов
,
ширб
,
кариз
,
водные
ресурсы
–
сабили
,
хул
`
а
.
Ислом
ҳуқуқи
назариясида
сувдан
фойдаланиш
ҳуқуқи
“
ширб
” (
Ширб
–
сувдан
тегадиган
улуш
,
яъни
ҳар
бир
жон
эгасининг
одам
,
ҳайвон
,
ўсимликнинг
сувдан
фойдаланадиган
ҳаққи
.)
деб
аталади
.
Ўрта
асрларда
Марказий
Осиё
мамлакатларида
сув
муносабатлари
ислом
ҳуқуқи
ва
одат
нормалари
билан
тартибга
солинган
.
VII–XII
асрларда
ислом
ҳуқуқшунослигининг
ривожланиши
бир
нечта
ҳуқуқий
мактабларнинг
пайдо
бўлишига
олиб
келди
.
Бу
мактабларнинг
ҳар
бири
ўз
таълимотида
сув
муносабатлари
ва
уларнинг
бошқарув
муаммосига
алоҳида
ўрин
ажратган
.
Ўрта
Осиёда
мавжуд
бўлган
ислом
ҳуқуқининг
Ханафий
мактаби
ўз
таълимотида
сув
ресурсларидан
фойдаланишни
,
унинг
тақсимоти
муаммоларига
эътибор
қаратиб
,
уларни
ечиш
йўлларини
атрофлича
кўрсатиб
берган
.
Ислом
ҳуқуқи
нормаларининг
тизимлаштирилган
мажмуи
ҳисобланган
Бурхониддин
ал
Марғинонийнинг
“
Ҳидоя
”
асарида
сув
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
19
муносабатлари
,
суғориш
,
сув
тақсимоти
механизмлари
ва
сувга
эгалик
қилиш
турларига
бағишланган
алоҳида
боб
мавжуд
бўлиб
ундаги
қоидалар
Туркистонни
Чор
Россияси
таркибига
қўшилгунга
қадар
амалда
бўлиб
,
минтақадаги
ҳуқуқий
масалалар
,
жумладан
,
сув
муносабатларини
тартибга
солишда
назарий
ва
амалий
манба
бўлиб
келган
.
Шунингдек
,
Убайдулло
ибн
Маҳмуднинг
“
Мухтасарул
виқоя
”
асари
“
Ҳидоя
”
асарига
шарҳ
сифатида
ёзилган
бўлиб
,
унда
нафақат
“
Ҳидоя
”
даги
масалалар
,
балки
бутун
шариат
қонунларига
қисқа
ва
ихчам
шаклдаги
шарҳлар
жамланган
.
Сув
,
суғориш
қоидалари
ва
сувдан
фойдаланишга
оид
қонунлар
мажмуаси
ҳам
ушбу
манбада
ўз
аксини
топган
.
IX
асрда
Хуросон
ноиби
Абдулла
ибн
Тохир
(830–
844)
даврида
сув
муносабатларини
тартибга
соладиган
“
Китоб
ал
куний
”
(
Каризлар
ҳақидаги
китоб
(
кариз
–
ер
ости
каналлари
),
бу
китоб
қоидалари
барча
сув
муносабатларига
қўлланилган
)
номи
билан
аталган
ислом
ҳуқуқи
уламоларининг
шаръий
қонунлари
мажмуаси
ишлаб
чиқилган
.
Ушбу
Кодекс
нормалари
ҳам
минг
йилдан
ошиқ
давр
мобайнида
сув
муносабатларини
тартибга
солишда
қўлланиб
келинган
.
Бундан
ташқари
сувга
эгалик
қилиш
ҳуқуқи
Усмонийлар
империясининг
Фуқаролик
кодекси
ҳисобланган
“
Мажалла
”
қонунлар
тўпламининг
92
та
моддасида
кенг
ёритилган
.
Исломда
сув
ва
сув
муносабатларини
ўрганиш
жараёнида
сувларнинг
манбасига
қараб
уларнинг
ҳуқуқий
ҳолати
аниқланган
.
Бунга
асосланиб
Ҳанафия
мактаби
вакиллари
сувдан
истеъмол
қилиш
ва
фойдаланиш
тартибини
тўрт
турга
ажратишган
.
Булар
,
биринчидан
,
Денгиз
ва
катта
дарёлар
суви
.
Барчага
ушбу
сув
манбаларидан
истеъмол
қилиш
ва
ундан
фойдаланиши
мумкин
бўлган
“
Агар
кимдир
денгиздан
ўз
ерига
ариқ
ковлаб
келса
,
унга
ҳеч
ким
қаршилик
қилмаслиги
лозим
.
Чунки
,
денгиз
суви
ҳамма
учун
қуёш
ёки
ой
нури
ёхуд
ҳаво
каби
умумийдир
.” [1, 455-
бет
]
Бунда
сувдан
фойдаланувчи
шахс
ўз
эҳтиёжи
учун
чегараланмаган
тарзда
сувдан
фойдаланади
.
Аммо
,
баъзи
ҳолларда
сув
истеъмолчисининг
белгиланган
тартибда
дарёлардаги
сувни
олган
ҳолда
(
масалан
,
ўз
ерига
сув
олиб
бориш
мақсадида
)
фойдаланишлари
чегаралаб
қўйилган
.
Чунки
,
бу
баъзи
бир
хил
офатлар
(
масалан
,
сув
тошқини
хавфи
каби
)
натижасида
бошқаларнинг
ерига
зиён
етказиши
мумкин
,
деб
ҳисобланган
;
Иккинчидан
,
Умумий
эгаликда
бўлган
дарё
ва
каналлар
суви
.
Табиий
кичик
сув
ҳавзалари
,
шунингдек
,
сунъий
сув
ҳавзалари
умумий
эгаликдаги
сув
объектлари
бўлиб
,
улардан
барчанинг
фойдаланиш
ҳуқуқи
мавжуд
ҳисобланган
.
Ислом
ҳуқуқи
назариясига
асосан
умумий
эгалик
мулкидаги
сувлардан
суғориш
ва
бошқа
мақсадда
фойдаланишни
ҳеч
кимнинг
чегаралашга
ҳаққи
бўлмаган
.
Чунки
,
сув
Аллоҳнинг
инъоми
бўлиб
,
шариат
қонунларига
кўра
,
инсонларда
ўсимликка
ва
оловга
чексиз
эгалик
қилиш
ҳуқуқи
мавжуд
бўлгани
каби
сувдан
ҳам
шу
тариқа
фойдаланилади
.
Яъни
сув
умумий
ресурс
ҳисобланиб
,
ҳар
бир
инсон
ундан
фойдаланиш
ҳуқуқига
эга
,
аммо
ундан
фойдаланиш
натижасида
сув
ҳавзасининг
қирғоқлари
бузилиб
,
тошқинларга
сабаб
бўлмаслиги
,
бошқаларга
зарар
еткизмаслиги
лозим
бўлган
.
Бурхониддин
Марғинонийнинг
“
Ҳидоя
”
асарида
белгиланган
қоидага
кўра
, “
Ҳамманинг
қудуқ
,
ариқ
ёки
сув
ҳавзаларидан
сув
ичишга
,
шунингдек
ўз
жониворларига
сув
беришга
ҳаққи
бор
” [1, 455 -
бет
].
Учинчидан
,
Хусусий
эгаликда
бўлган
канал
ва
ариқлар
суви
ҳамда
алоҳида
турган
ва
шахсий
ерларда
жойлашган
кичик
қўл
ва
дарёлар
.
Ислом
шариъатида
сув
жамиятга
тегишли
бўлиб
,
ҳеч
кимнинг
унга
эгалик
қилиш
ҳуқуқи
мавжуд
бўлмасдан
,
фақат
агар
ўша
сувни
ушбу
жойга
ўз
меҳнати
ёки
маблағи
билан
келтирган
кишидагина
эгалик
ҳуқуқи
мавжуд
бўлган
.
Ислом
ҳуқуқи
назариясида
сув
муносабатларини
тартибга
солиш
масалалари
ер
муносабатлари
ва
ер
мулкчилиги
масалалари
билан
боғлиқ
ҳолда
кўриб
чиқилади
.
Масалан
,
бўш
ётган
ерда
қудуқ
қазиган
киши
қудуқ
ён
атрофидаги
ерга
эгалик
ҳуқуқини
қўлга
киритиб
,
унинг
хўжайинига
айланади
[3, 238-
бет
].
Шунингдек
,
Фиқҳ
олимларининг
фикрига
кўра
,
агар
қудуқдан
сув
қўл
ёки
ҳайвон
ёрдамида
тортиб
олинса
,
ушбу
қудуқ
эгаси
қудуқдан
ҳар
бир
тарафга
26.2
метр
масофадаги
ерга
эгалик
қилади
.
Агар
киши
сув
манбасини
қазиса
,
ушбу
манба
атрофида
330
метр
ер
унга
тегишли
бўлади
ва
ҳеч
ким
манба
эгаси
рухсатисиз
канал
ёки
ариқча
қазиш
ҳуқуқига
эга
бўлмайди
[2, 59-
бет
].
“
Қазилган
қудуқлар
сув
сақлаш
учун
қазилмайди
ва
шунинг
учун
ундаги
сув
бирор
кишига
мулк
сифатида
тегишли
бўла
олмайди
” [1, 455-
бет
].
Бундан
шундай
хулоса
қилиш
мумкинки
,
қудуқнинг
ўзи
маълум
бир
шахсга
тегишли
бўлгани
билан
ундаги
сув
барчага
тегишли
бўлиб
ундан
фақат
истеъмол
қилиш
ҳуқуқи
берилади
.
Демак
,
сув
ҳавзалари
:
ариқ
,
қудуқ
ва
бошқаларга
эгалик
қилиш
мумкин
бўлсада
,
бошқаларга
ушбу
сув
манбасидан
сув
ичишини
ва
ўз
жонворларига
сув
беришини
маън
эта
олмайди
.
Аммо
сув
объектларидаги
сув
миқдори
чекланганлиги
учун
ҳам
бундай
сувлардан
чексиз
фойдаланиш
ҳуқуқи
фақатгина
унга
эгалик
ҳуқуқи
мавжуд
бўлган
шахсларда
бўлади
. “
Агарда
кимдир
ушбу
ариқдан
ёки
сув
ҳавзасидан
ўз
ерига
сув
олиб
бормоқчи
бўлса
ушбу
ариқ
эгалари
бунга
тўсқинлик
қилишлари
мумкин
.
Чунки
,
акс
ҳолда
уларнинг
эгалик
қилиш
ҳуқуқлари
бузилган
бўлади
” [1, 456-
бет
].
Суви
фақат
маълум
жамоа
аъзолари
ўртасида
бўлинган
сув
ҳавзаларидан
ушбу
жамоа
аъзоси
бўлмаган
кишининг
уларнинг
розилигисиз
ўша
сувдан
суғориш
,
тегирмон
мақсадларида
ёки
ўз
ерига
сув
қазиб
келтиришга
ҳақли
ҳисобланмаган
.
Ислом
ҳуқуқида
,
шунингдек
,
биргина
сув
ҳавзасидан
бўлак
бошқа
яқин
атрофда
сув
бўлмаган
ҳолатларда
сувдан
истеъмол
қилиш
ёки
ундан
фойдаланиш
тартиблари
ҳам
мавжуд
бўлиб
,
унга
кўра
яқин
атрофда
ҳеч
кимнинг
эгалик
ҳуқуқи
бўлмаган
сув
ҳавзаси
бўлса
,
у
ҳолда
шу
ердаги
бошқа
қудуққа
ёки
булоқ
каби
сув
ҳавзасига
эгалик
қилувчи
шахс
бошқаларга
ушбу
сувдан
фойдаланишни
тақиқлаб
қўйиш
ҳуқуқига
эга
ҳисобланган
.
Лекин
агарда
ушбу
сув
ҳавзасидан
бошқа
яқин
атрофда
сув
манбаси
бўлмаса
.
унда
ушбу
ҳавза
эгаси
чанқаган
кишига
ўзи
ичиш
учун
сув
олиб
келиб
бериши
ёки
унга
фақат
сув
ҳавзаси
бўйига
зарар
еткизмаган
ҳолда
ўзи
бориб
ичиши
шарти
билан
рухсат
бериши
керак
,
деб
белгиланган
.
Бу
борада
бошқа
фикрлар
ҳам
мавжуд
бўлиб
,
унга
кўра
агар
сув
эгаси
қудуқни
ўз
ерида
қазиган
бўлса
,
бундай
қила
олади
.
Агар
бу
қудуқни
очиқ
далада
қазиган
бўлса
,
унда
ҳеч
кимни
бу
сувдан
ичишга
тақиқлаб
қўя
олмайди
.
Чунки
,
очиқ
дала
жамоа
мулкидир
.
Қудуқ
жамоа
фойдаланиши
ва
солиқ
олиши
мақсадида
қазилган
экан
,
демак
бу
қаршиликларсиз
сув
ичиш
ҳуқуқини
рад
этмайди
[1, 456-
бет
].
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
20
Ислом
ҳуқуқида
сувни
ичиш
учун
истеъмол
қилиш
муҳим
сервитутлардан
бири
бўлган
ва
бу
сувга
эгалик
ҳуқуқининг
қандай
бўлишига
қарамай
истеъмол
қилиш
имконини
берган
.
Бу
қоида
қонун
нормалари
билан
ҳимояланган
бўлиб
,
агарда
сувга
боришга
қандайдир
чегирма
ёки
тўсиқ
бўлганда
барча
қўлдан
келган
воситалар
,
шунингдек
қурол
ишлатиш
ҳолатини
ҳам
оқлаган
. [1, 456-
бет
]
Масалан
,
қудуқ
эгаси
чанқоғи
натижасида
ўзи
ёки
жонзод
-
ҳайвони
нобуд
бўлиши
эҳтимоли
мавжуд
бўлган
кишининг
сув
ичишига
тўсқинлик
қилса
,
бу
киши
қудуқ
эгасига
қарши
қурол
ишлатиши
мумкин
бўлган
.
Боиси
исломда
сув
барчаники
,
ундан
чанқоғни
қондириш
учун
фойдаланиш
ҳуқуқи
ҳамма
учун
баробар
бўлиб
,
қудуқ
эгасининг
эса
барчага
тегишли
сувдан
чанқоғ
қондириш
учун
бермаслиги
бу
инсон
ҳаётига
хавф
солиш
билан
баробар
ҳисобланган
.
Бошқа
фикрларга
кўра
,
чанқаётган
одамга
сув
бермаган
одамга
қарши
қурол
ишлатиб
бўлмайди
.
Фақат
калтак
ишлатиш
мумкин
[1, 456-
бет
]
ю
Чунки
сувни
беришда
тўсқинлик
қилиш
бу
қонунбузарликдир
.
Қонунни
бузган
кишини
эса
калтаклаш
жазо
ўрнини
босади
.
Ўзининг
ҳожатидан
ортиқ
сувни
ушлаб
турган
кишининг
бу
ҳаракати
гуноҳ
ва
жиноят
саналганлигига
Абу
Ҳурайра
розияллоҳу
анҳудан
ривоят
қилинган
ушбу
ҳадисни
далил
сифатида
кўриш
мумкин
:
Расулуллоҳ
(
с
.
а
.
в
.) “
Уч
тоифа
киши
борки
,
қиёмат
куни
Аллоҳ
уларга
назар
солмайди
ҳамда
улар
учун
аламли
азоб
бордир
. (
Улардан
бири
)
саҳродалик
пайтида
ортиқча
суви
бўла
туриб
,
уни
бошқаларга
бермаган
одамдир
.
Аллоҳ
уларга
шундай
дейди
: “
Мен
сизларга
бугун
ўз
меҳрибонлигимни
кўрсатмайман
.
Чунки
сизлар
шу
кунгача
ўзингиздаги
ортиқча
сувни
бировлардан
аяб
,
бермай
келдингиз
”[4, 51-
бет
].
Тўртинчидан
,
Идишларда
сақланадиган
сувлар
.
Сув
сақлаш
учун
мўлжалланган
,
истеъмол
ва
одатий
фойдаланиш
учун
сув
ҳавзаларидан
олинган
сувлар
.
Бурҳониддин
Марғинонийнинг
“
Ҳидоя
”
асарида
бу
турдаги
сувлар
шахсий
мулк
ҳисобланган
. “
Сув
ҳавзадан
олиниб
алоҳида
сақлансагина
,
шахсий
мулкка
айланади
(
отилган
кийик
каби
:
кийик
ўзи
ўтлаб
юрса
,
у
ҳеч
кимники
эмас
,
отилгач
у
овчиникидир
)” [1,
456-
бет
].
Демак
бошқаларнинг
бу
сувда
ҳаққи
бўлмайди
.
“
Шунга
қарамай
бу
сувдан
барча
фойдаланиш
ҳуқуқига
эга
эмасмикан
деган
савол
туғилади
.
Чунки
,
исломда
сувдан
барчанинг
фойдаланиш
ҳуқуқи
мавжуд
.
Шу
боис
агар
сув
етишмовчилиги
вақтида
кимдир
ушбу
сувдан
ўғирласа
,
унинг
қўли
кесилмайди
” [1, 456-
бет
].
Аммо
сув
бирон
бир
идишда
бўлса
унда
чанқаган
киши
қурол
ишлатмасдан
фақатгина
сувни
унинг
эгаси
рухсати
билангина
сўраб
истеъмол
қила
олиши
мумкин
.
Ислом
ҳуқуқида
суғориш
билан
боғлиқ
муносабатлар
ҳам
ҳуқуқийлаштирилган
.
Унга
кўра
сувни
одамлар
аввало
истеъмол
учун
фойдаланиб
,
кейингина
ундан
суғориш
ишларида
қўллашлари
лозим
бўлган
.
Кимдир
ўзининг
уйи
олдидаги
дарахт
ва
экинларни
суғоришни
истаса
,
у
бу
мақсад
учун
бировнинг
ариғидан
сув
олишга
ҳақли
бўлган
[1,456-
бет
].
Чунки
шариат
нормалари
сувни
ишлатишда
катта
эркинлик
берган
.
Одат
ҳуқуқига
кўра
эса
сувни
ишлатишга
тўскинлик
қилиш
“
шармандалик
ҳаракати
”
деб
тан
олинган
.
Аммо
бу
сувни
олиш
учун
аввало
ушбу
ариқни
,
қудуқни
эгасидан
рухсат
сўраш
даркор
,
чунки
сув
ҳавзаси
эгаси
тақиқлаш
ҳуқуқи
мавжуддир
.
Ариқ
эгаси
агар
ўзи
истаса
,
сувни
бошқа
бировга
бера
олади
.
Чунки
,
сув
унинг
мулкидир
ва
мулкни
тортиқ
этиш
бу
одатий
ҳолдир
[1, 456-
бет
].
Ислом
оламида
сув
билан
боғлиқ
бўлган
технологияларга
ҳам
катта
аҳамият
берилган
.
Ўша
даврларда
қурилган
канал
,
канат
,
чархпалак
ва
бошқа
сув
инфраструктура
иншоотларидан
ҳозиргача
фойдаланиб
келинади
.
Ўша
даврда
сув
санъат
ва
ар
-
хитектурага
ҳам
катта
таъсир
этган
бўлиб
сув
манба
-
лари
мавжуд
ерларда
шаҳарлар
барпо
этилган
(
Ўрта
асрларда
сув
манбалари
-
сабиллар
кенг
тарқалган
бўлган
.
Сабил
бу
сув
манбаи
атрофида
қурилган
иншоот
бўлиб
,
бир
вақтнинг
ўзида
ҳам
сув
манбаи
ҳам
билим
манбаси
вазифасини
бажарган
.
Яъни
сабилларда
мактаблар
ташкил
этилган
.
Сабил
ўз
замонининг
бой
инсонлари
эҳсонлари
ҳисобига
қурилиб
биринчи
қаватида
халққа
сув
манбаи
вазифасини
бажарган
фавворалар
бўлган
,
иккинчи
қаватида
эса
болалар
учун
мактаблар
(
Сабил
куттаб
)
ташкил
этилган
).
Бу
даврда
,
айниқса
,
янги
сув
иншоотларини
қуриш
,
сув
манбалари
сонини
кўпайтириш
ишлари
қўллаб
–
қувватланган
.
Аммо
гидротехник
иншоот
қуриш
йўли
билан
мавжуд
сувдан
фойдаланиш
тартиби
ўзгартирилса
ва
бу
ҳолат
қолган
сувдан
фойдаланувчиларга
зарар
етказса
ёки
кишиларнинг
сувга
нисбатан
ҳиссасини
камайтирса
,
у
ҳолда
бундай
қурилиш
ишлари
тақиқланган
.
Агарда
ушбу
иншоотларнинг
қурилиши
бошқа
кишиларга
ҳеч
қандай
зарар
олиб
келмаса
,
бу
кишилар
ушбу
иншоотни
қуришини
тўсқинлик
қилишга
ҳақли
бўлишмаган
.
Янги
сув
ҳавзалари
ёки
иншоотларини
қуриш
катта
меҳнат
ва
сарф
-
ҳаражатни
талаб
этгани
учун
ҳам
жамиятда
моддий
ва
пул
ресурсларига
эга
бўлган
йирик
ер
эгаларининг
хусусий
ташаббуси
ортиб
борган
.
Улар
янги
ариқларни
қазиш
ва
суғориш
тизимларини
таъмирлаш
ишларини
ташкил
этишган
ва
бу
уларга
ер
ва
сувдан
фойдаланишда
устунлик
ҳуқуқини
берган
.
Ўрта
асрларда
сувнинг
софлигини
таъминлаш
,
ундан
оқилона
фойдаланиш
ишлари
аҳолининг
санитария
ҳолатини
яхшиланишини
чуқур
англаган
ҳолда
сув
манбаларини
ифлосланишдан
муҳофаза
қилиш
борасида
кўплаб
тадбирлар
олиб
борилган
.
Бунда
,
айниқса
,
ариқларни
(
канал
)
қазиш
ва
тозалаш
ишлари
муҳим
аҳамият
касб
этган
.
Ислом
ҳуқуқида
сув
ва
сув
иншоотларининг
тозалигини
таъминлаш
ҳам
ҳуқуқийлаштирилган
бўлиб
,
жамиятнинг
ҳар
бир
аъзоси
бундай
ишларда
масъул
ҳисобланган
.
Ариқ
ва
канал
каби
сув
иншоотлари
уч
тоифага
бўлинган
.
Бу
эса
уларни
тозалаш
ва
таъмирлаш
ишларининг
тартибларини
белгилашда
асосий
восита
бўлиб
хизмат
қилган
. 1.
Ҳеч
кимга
тегишли
бўлмаган
ва
уларнинг
сувлари
ҳеч
ким
орасида
бўлинмаган
улкан
ариқлар
; 2.
Бирор
кимга
тегишли
бўлган
ва
суви
эгалик
қилувчи
шахслар
орасида
бўлинган
,
аммо
бу
йирик
ариқларда
қайиқлар
сузиши
мумкин
бўлган
; 3.
Бирор
кимга
тегишли
бўлган
ва
суви
эгалик
қилувчи
шахслар
орасида
бўлинган
,
аммо
бу
йирик
ариқларда
қайиқлар
сузиши
мумкин
бўлмаган
[1, 456-
бет
].
Жамоанинг
катта
ариқлари
тозалаш
ва
тўғирлаш
ишлари
жамоа
ғазнаси
“
Байт
ул
-
мол
”
даги
маблағ
эвазига
олиб
борилган
.
Биринчи
тоифадаги
,
яъни
ҳеч
кимга
тегишли
бўлмаган
ариқлар
тозаланиши
лозим
бўлган
ҳолатда
бўлса
,
уни
тозалаш
ушбу
иш
юклатилган
бошлиқ
–
жамоа
сардори
зиммасида
бўлган
.
У
тозалов
ишларини
жамоавий
ғазна
ҳисобидан
ёки
тозалаш
ишлари
кишилар
фойдасига
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
21
қилинаётган
бўлса
,
жамоа
мулки
ҳисобига
амалга
оширилиши
таъминланган
.
(
Ушбу
харажатларни
қоплаш
учун
маблағлар
киши
бошига
қўйиладиган
солиқлардан
ташкил
топган
фонд
ҳисобига
амалга
оширилади
,
аммо
эҳсон
ва
ушр
(
даромаднинг
ўндан
бири
миқдорида
олинадиган
солиқ
)
дан
ташкил
топган
фонд
ҳисобидан
ишлатилмайди
,
чунки
ушбу
фонд
маблағи
фақатгина
камбағалларга
ёрдам
бериш
учунгина
ишлатилади
.
Биринчи
фонд
маблағлари
эса
захира
сифатида
фавқулодда
пайдо
бўлган
харажатларни
қоплаш
учун
ишлатилади
.)
Агар
жамоа
ғазнасида
етарли
даражада
маблағ
бўлмаса
,
ҳашар
ёрдамида
таъмирлаш
ишлари
олиб
борилган
.
Жамиятнинг
юқори
қатламидаги
кишилар
,
амалдор
ва
бойлар
ҳашар
ишларини
керакли
маблағ
билан
таъминлаб
,
харажатларни
ўз
зиммаларига
олишлари
зарур
ҳисобланган
.
Оддий
аҳоли
эса
ҳашар
ишларида
меҳнатлари
билан
қатнашишган
.
Ҳашар
ишларига
жисмонан
лойиқ
кишиларгина
жалб
этилиши
керак
бўлган
.
Бирор
бир
эгалик
остидаги
ариқлар
эса
эгалари
ҳисобидан
жамоа
ғазнасидан
ҳеч
қандай
ёрдамсиз
тозаланиши
керак
бўлиб
,
уларни
тозалаш
унга
эгалик
қилувчи
шахслар
зиммасида
бўлган
. “
Агар
эгаларидан
бирор
-
бири
тозалашдан
бўйин
тортса
,
жамоа
сардори
уни
тозалашда
қатнашишда
бошқа
эгалари
зарар
кўрмаслиги
мақсадида
мажбурлаши
мумкин
.
Агар
эгалик
қилувчи
шахслардан
бири
ариқ
бўйини
бўлажак
тошқинни
,
қўшни
ерларни
сув
босишини
,
шунингдек
йўл
бузилишининг
олдини
олиш
мақсадида
таъмирламоқчи
бўлса
,
жамоа
сардори
ариқнинг
бошқа
эгаларини
ҳам
бу
ишда
қатнашишга
мажбурлаши
мумкин
” [1, 457-
бет
].
Бундан
шундай
хулоса
қилиш
мумкинки
,
ислом
шариатида
сувнинг
нафақат
покликнинг
асоси
,
санитар
хусусиятга
эга
омил
сифатида
ҳар
бир
инсоннинг
сув
билан
покланиб
,
озода
ҳолатда
юриши
зарур
саналиши
билан
бирга
сув
манбаларининг
тозалигини
таъминлаш
,
сув
ҳавзаларининг
ифлосланишига
йўл
қўймаслик
,
сувни
ҳар
хил
чиқит
ва
чиқиндилар
билан
булғаган
кишиларга
нисбатан
қаттиқ
жазо
чоралари
каби
сувга
нисбатан
муҳофаза
ишлари
олиб
борилган
.
Суғориш
тизимлари
ва
суғориш
учун
сув
манбааларининг
мавжудлиги
ўлпон
ва
солиқларни
аниқлашда
катта
ёрдам
берган
.
Солиқ
ҳуқуқий
муносабатларга
кўра
сувни
қандай
мақсадларга
хизмат
қилишига
қараб
икки
турга
бўлишган
.
Сувга
доир
ҳукуматнинг
аҳоли
билан
солиқ
ҳуқуқий
муносабатларида
“
ўнлик
солиғини
тўловчи
сув
”
ибораси
ишлатилиб
унга
ёмғир
суви
,
қудуқлар
суви
,
фонтанлар
суви
ва
аниқ
бир
кишининг
эгалигида
бўлмаган
бошқа
сувлар
кирган
.
Шунингдек
,
жисмоний
шахсларнинг
эгалигида
бўлган
сунъий
каналлар
,
каризлар
(
водопроводлар
)
суви
“
ўлпон
тўловчи
сув
”
ҳисобланган
.
Агар
ер
унумдорлиги
хусусий
мулк
ҳисобланган
сувга
боғлиқ
бўлса
,
бу
ерларда
“
ўнлик
солиғи
”
тўланган
.
Агар
бу
ернинг
ўзида
хусусий
мулк
бўлган
сув
манбаи
бўлса
,
бу
ерлардан
ҳар
хил
ўлпонлар
тўланган
[2, 61-
бет
].
Ислом
ҳуқуқида
сув
ер
каби
жамоа
мулки
ҳам
,
хусусий
мулк
ҳам
бўла
олган
.
Юқорида
келтирганимиздек
,
сув
манбасининг
хусусий
мулк
бўлиб
,
унга
эгалик
қилиниши
учун
ўз
меҳнати
ёки
маблағи
билан
келтирилган
ёки
барпо
этилган
бўлиши
лозим
ҳисобланган
.
“
Мухтасар
ул
-
виқоя
”
да
келтирилишича
,
бўш
ётган
ерларни
суғорган
одам
ушбу
ерларга
эгалик
ҳуқуқини
қўлга
киритиши
мумкин
бўлади
.
Ва
аксинча
,
агар
киши
уч
йил
мобайнида
бўш
ётган
ерни
суғора
олмаса
ва
ишлов
беролмаса
,
ҳукумат
бу
ерни
ундан
олиб
бошқа
бир
кишига
беришга
ҳақли
ҳисобланган
.
Ислом
ҳуқуқи
сувга
эгалик
ҳуқуқини
ерга
эгалик
ҳуқуқи
билан
бирга
ва
ерсиз
тан
олган
.
Сувга
эгалик
ҳуқуқи
мерос
сифатида
қолдирилган
,
аммо
у
сотиш
,
ҳадя
қилиш
,
вос
кечиш
натижасида
сотишга
бериш
ва
эҳсон
сифатида
берилмаган
.
Шунингдек
,
тинчлик
битимида
бадал
,
ҳулъа
учун
ҳақ
(*
Ҳулъа
–
никоҳни
бекор
қилиш
тури
бўлиб
,
бунда
никоҳни
бекор
қилиш
учун
эрнинг
аёлига
бериладиган
маълум
бир
ҳақ
ҳисобланади
.
Сувга
эгалик
ҳуқуқи
ҳулъа
сифатида
берилмайди
.
Агарда
аёл
никоҳни
бекор
қилиш
ҳақида
музокаралар
натижасида
ҳақ
сифатида
сув
ҳуқуқини
таклиф
этса
,
эркак
буни
рад
этиши
лозим
.
Аёл
эса
унинг
ўрнига
турмуш
қурилганда
эр
аёлига
туҳфа
этган
барча
сарпа
-
сепни
олишга
ҳақлидир
[1].
Бу
ерда
қонун
шундан
келиб
чиқадики
,
сувга
эгалик
қилиш
ҳуқуқи
эгалик
қилинадиган
сувнинг
аниқ
ҳажмини
белгилаб
бермайди
),
келинга
куёвдан
сарпа
,
марҳум
инсоннинг
қарзига
тўлов
сифатида
ҳам
берилиши
мумкин
бўлмаган
.
Сув
билан
боғлиқ
олди
-
сотди
шартномаси
ноқонуний
ҳисобланган
(
Ширб
моддий
мулк
ҳисобланмагани
учун
бу
ҳолатда
олди
сотди
шартномасининг
объекти
ноаниқ
бўлган
.
Чунки
,
сувни
миқдоран
ўлчаш
қийинчилик
туғдирган
).
Ислом
ҳуқуқи
назариясида
сув
ҳуқуқини
сотиш
икки
хил
вазиятда
қонуний
ҳисобланиши
мумкин
бўлган
:
сувни
ер
билан
сотилиши
талаб
этилганда
;
Сув
эгаси
ер
эгаси
билан
келишиб
,
унга
сувга
ҳам
эгалик
ҳуқуқи
берилган
ва
бу
ҳолатда
ер
нархининг
қанчалик
кўтарилганлигини
билиш
мумкин
бўлган
.
Ушбу
янги
нархни
аввалги
нарх
билан
фарқи
сув
ҳуқуқи
нархига
тенг
бўлган
.
Сувга
эгалик
қилувчи
шахснинг
ерга
эгалик
ҳуқуқи
мавжуд
бўлмаса
ҳам
,
ўша
ердаги
сув
манбасига
эгалиги
тан
олинган
.
Ўз
ерини
сотган
киши
ўша
ердаги
сувга
нисбатан
эгалик
ҳуқуқини
сақлаб
қолиши
мумкин
бўлган
.
Баъзан
сув
эгасининг
ер
мулкдоридан
эгалик
ҳуқуқлари
устун
турган
.
Масалан
,
агар
кимнингдир
бошқа
бир
кишининг
шахсий
еридан
оқиб
ўтаётган
ариқчага
эгалик
ҳуқуқи
бўлса
ва
ер
эгаси
ушбу
ариқча
ўз
еридан
оқмаслигини
талаб
этса
ва
ушбу
ариқчага
эгаликни
даъво
этса
,
унга
бундай
қилишга
йўл
қўймаслик
лозим
.
Ариқча
ўзининг
эски
йўли
бўйича
оқиши
керак
.
Ариқча
ўзининг
эски
йўли
бўйича
оқаётган
ҳолатида
бир
кишининг
мулки
ҳисобланиб
бу
кишининг
ҳаққи
ер
эгасининг
ҳаққидан
устундир
[1, 457-
бет
].
Сув
манбаси
бир
неча
шахслар
ўртасидаги
хусусий
мулк
ҳисобланса
,
сувга
нисбатан
ҳисса
тўғрисида
низоли
вазиятларда
ҳар
бир
эгалик
қилувчи
шахсларнинг
ерларига
мутаносиб
равишда
сув
ҳам
тақсимланган
. “
Сувга
эгалик
қилиш
ҳуқуқидан
мақсад
ерларни
суғориш
экан
,
демак
ҳар
бир
эгалик
қилувчи
ўзига
тегишли
бўлган
ердан
келиб
чиққан
ҳолда
сувга
эгалик
қилиши
лозим
” [1, 458-
бет
].
Демак
,
ислом
ҳуқуқида
сув
эгалик
қилувчиларнинг
ҳуқуқлари
тенг
бўлган
ва
албатта
сувга
доир
муносабатларда
уларнинг
розиликлари
ва
қаршиликлари
инобатга
олиниши
шарт
ҳисобланган
.
Ислом
мамлакатларида
сув
масалаларини
бошқаришда
ҳукмдор
томонидан
тайинланган
мансабдор
шахс
– “
мироб
” (
сувни
бошқарувчи
)
мажбурияти
аҳамиятли
ҳисобланган
.
Унинг
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
22
мажбуриятларига
каналларни
йиллик
таъмирлаш
ва
тозалаш
ишлари
,
сув
тақсимотида
ҳажмларни
аниқлаш
ва
бошқа
масалалар
кирган
.
Шунингдек
,
улар
сув
бериш
ва
ушбу
сувни
аҳоли
томонидан
олиш
кетма
-
кетлик
тартибини
бошқарган
.
Ушбу
мансабдор
шахсни
молиявий
таъминлаш
аҳоли
зиммасига
юклатилган
.
Иш
ҳаққини
мироблар
дон
ва
бошқа
озиқ
-
овқат
билан
олишган
.
Хулоса
ўрнида
шуни
айтиш
мумкинки
,
сув
муносабатлари
ислом
ҳуқуқи
билан
алоҳида
тартибга
солинган
ва
норматив
-
ҳуқуқий
аҳамияти
юқори
даражада
бўлган
.
Шунинг
билан
бирга
,
ўша
даврда
ислом
қонунчилиги
ҳамда
минтақа
аҳолиси
қадриятларининг
устувор
тамойилларини
ўзида
ифодалаган
одат
ҳуқуқининг
кенг
тарқалиши
ҳам
минтақадаги
сув
муносабатларини
бошқариш
ва
тартибга
солишда
алоҳида
аҳамият
касб
этиб
келган
.
Бу
эса
аҳолининг
сув
ресурслари
билан
боғлиқ
муаммоларини
ҳал
қилишда
амалий
-
ҳуқуқий
кўмак
вазифасини
ўтаган
.
Умуман
олганда
ушбу
ҳуқуқий
тизим
сувдан
фойдаланиш
,
уни
тасарруф
этиш
,
уни
тежаш
ва
оқилона
фойдаланиш
,
сув
манбаларини
муҳофаза
қилиш
,
шунингдек
сувнинг
санитар
ҳолатини
яхшилашда
алоҳида
роль
ўйнаган
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Бурхануддин
Маргинани
.
Хидоя
.
Коментариии
мусульманского
права
.
Част
2. III-IV
Тома
. –
Москва
:
Волтерс
клувер
, 2010. – 808
с
.
2.
Шарль
Р
.
Мусульманское
право
. –
Москва
, 1958.
– 142
3.
Мухтасар
(
шариаит
қонунларига
қисқача
шарҳ
).
–
Тошкент
:
Чўлпон
, 1994.
4.
Саҳиҳи
муслим
(
биринчи
китоб
).
Абу
Ҳусайн
Муслим
ибн
Ҳаллож
ибн
Муслим
2007
йил
.
Х
.
Турдиев
,
ТДЮУ
ўқитувчиси
,
мустақил
изланувчи
ИЖРО
ҲОКИМИЯТИНИНГ
ҲУҚУҚ
ИЖОДКОРЛИК
ФАОЛИЯТИ
БИЛАН
БОҒЛИҚ
МУНОСАБАТЛАРНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
МАСАЛАЛАРИ
Аннотация
:
мазкур
мақолада
ҳокимиятлар
бўлиниши
тизимида
ижро
ҳокимиятининг
ҳуқуқ
ижодкорлиги
фаолияти
ва
унинг
ўзига
хос
хусусиятлари
таҳлил
этилган
.
Муаллиф
бу
борадаги
миллий
ва
хорижий
қонунчиликни
таҳлил
этиш
,
миллий
ва
хорижий
олимларнинг
фикрларини
ўрганиш
асосида
ҳукуматнинг
ҳуқуқ
ижодкорлиги
фаолиятини
ўзига
хос
хусусиятларини
очиб
беришга
ҳаракат
қилади
.
Мақолада
амалга
оширилган
таҳлиллар
асосида
мазкур
соҳани
такомиллаштиришга
оид
таклифлар
илгари
сурилади
.
Калит
сўзлар
:
ҳокимиятлар
бўлиниши
принципи
,
ижро
ҳокимияти
,
парламент
,
ҳукумат
,
ҳуқуқ
ижодкорлиги
,
ваколатли
қонунчилик
.
Аннотация
:
в
данной
статье
анализируется
участие
в
правотворческой
деятельности
исполнительной
власти
и
ее
особенности
в
разделении
властей
.
Автор
пытается
раскрыть
особенности
правотворческой
деятельности
исполнительной
власти
на
основе
анализа
,
изучения
идей
отечественных
и
зарубежных
ученых
и
законодательства
.
На
основании
проведенного
в
статье
исследования
предложены
рекомендации
по
совершенствованию
данной
сферы
.
Ключевые
слова
:
принцип
разделения
властей
,
исполнительная
власть
,
парламент
,
правительство
,
правотворчество
,
делегированное
законодательство
.
Annotation:
this article analyzes the law-making activ-
ity and specific features of the executive branch in the
system of separation of powers. The author tries to dis-
close the peculiarities of the government's law-making
activity on the basis of the analysis of national and foreign
law, the study of the opinions of national and foreign sci-
entists. Based on the analysis carried out in the article
proposed suggestions for the improvement of the area.
Key words:
separation of powers, executive power,
parliament, government, law-making, delegated legisla-
tion
.
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
83
ҳамда
98-
моддаларига
мувофиқ
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамаси
қонунчилик
ташаббуси
ҳуқуқига
эга
ҳамда
у
конституциявий
нормалар
доирасида
ва
амалдаги
қонун
ҳужжатларига
мувофиқ
Ўзбекистон
Республикасининг
бутун
ҳудудидаги
барча
органлар
,
корхоналар
,
муассасалар
,
ташкилотлар
,
мансабдор
шахслар
ва
фуқаролар
томонидан
бажарилиши
мажбурий
бўлган
қарорлар
ва
фармойишлар
чиқаради
.
Шунингдек
,
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
тўғрисида
”
ги
Қонунининг
4-
моддасига
мувофиқ
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
палаталари
,
Ўзбекистон
Республикасининг
Президенти
,
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамаси
,
вазирликлар
,
давлат
қўмиталари
ва
идоралар
,
маҳаллий
давлат
ҳокимияти
органлари
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
қабул
қилиш
ҳуқуқига
эга
бўлган
органлар
ёки
мансабдор
шахслар
ҳисобланади
