ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
67
М.Р.Расулов,
Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратура Академия-
си тингловчиси
БАНК СОҲАСИДА КОРРУПЦИЯГА ҚАРШИ
КУРАШИШ ЧОРА-ТАДБИРЛАРИНИ
МУСТАҲКАМЛАШНИНГ АМАЛИЙ ЖИҲАТЛАРИ
Аннотация:
в данной статье рассматриваются
вопросы противодействия коррупции в банковском
секторе
Узбекистана.
Анализируются
соответствующие
коррупционные
риски,
коррупционные схемы и даются рекомендации по их
устранению.
Ключевые
слова:
банковский
сектор,
коррупционные
риски,
схем
совершения
коррупционных правонарушений, рейтинг финансовой
устойчивости банков, антикоррупционный комплаенс.
Аннотация:
ушбу
мақолада Ўзбекистон банк
секторида коррупциявий холатларни бартараф этиш
масалалари тадқиқ этилади. Тегишли коррупциявий
хавф-хатарлар,
коррупциявий
схемалар
таҳлил
этилиб, уларни бартараф этиш бўйича тавсиялар
берилади.
Калит сўзлар:
банк сектори, коррупциявий хавф-
хатарлар,
коррупциявий
схемалар,
банкларнинг
молиявий барқарорлик рейтинги, Коррупцияга қарши
курашишда комплаенс назорат.
Annotation:
this article examines the issues of
eliminating corruption in the banking sector of Uzbekistan.
Relevant corruption risks, corruption schemes are
analyzed and recommendations for their elimination are
given.
Key words:
bank sector, corruption risks, corruption
schemes, financial stability rating of banks, compliance
control on the combating corruption.
Мустақилликнинг дастлабки кунларидан бошлаб
Ўзбекистонда коррупцияни бартараф этиш бўйича
қонунчилик
ва
институционал
база
такомиллаштирилиб,
халқаро
ҳамкорликни
мустаҳкамлашни ўз ичига олувчи мақсадли сиёсат
олиб борилмоқда. Мамлакат иқтисодий тизимининг
асосини
пул
маблағлари
ташкил
этади,
пул
маблағлари
эса
банклар
орқали
бозор
муносабатларига кириб боради. Шундан келиб чиқиб
пул бўлган жойда манфаатлар тўқнашуви ва бунинг
натижасида коррупция элементлари пайдо бўлади.
Мақсад
-
банк
соҳасида
коррупцияга
қарши
курашишишнинг айрим масалаларини ёритиб ўтишга
ҳаракат қиламиз ва таҳлил қилинган ҳолатлардан
келиб чиқиб ўз таклифларимизни баён этамиз.
Коррупцияга қарши курашишнинг ташкилий-ҳуқуқий
механизмларини
такомиллаштириш,
коррупцияга
қарши кураш чора-тадбирлари самарадорлигини
ошириш, аҳолининг ҳуқуқий маданияти, давлат
органлари ва фуқаролик жамияти институтлари ҳамда
оммавий ахборот воситалари ўртасида самарали
ўзаро ҳамкорликни ташкил этиш ҳам 2017-2021
йилларга мўлжалланган Ўзбекистон ривожланиш
стратегиясининг асосий йўналишларидан бири этиб
белгиланган.
2017
йил
3
январ
куни
Ўзбекистон
Республикасининг "Коррупцияга қарши курашиш
тўғрисида"ги Қонуни қабул қилиниб, унда коррупцияга
қарши курашнинг асосий йўналишлари белгилаб
берилди. Ўзбекистон республикаси Президентининг
2019 йил 29 майдаги ПФ–5729-сон Фармони билан
2019-
2020 йилларда коррупцияга қарши курашиш
давлат дастури тасдиқланди. Бош прокуратура, Адлия
вазирлиги, Ўзбекистон Республикаси Президенти
ҳузуридаги
Давлат
хизматини
ривожлантириш
агентлиги ҳамда бошқа манфаатдор идоралар билан
биргаликда, шу жумладан халқаро ташкилотларнинг
маблағларини жалб қилган ҳолда, 2020-2021 йилларда
барча давлат ва хўжалик бошқаруви органларида
коррупцияга қарши ички назорат тизими («комплаенс-
назорат»)ни босқичма-босқич жорий этиш чораларини
кўриш ҳам устувор вазифаларидан бири этиб
белгиланди.
Кўриб турганимиздек, жамият ижтимоий-иқтисодий
ва сиёсий ҳаётининг барча соҳаларида коррупцияга
қарши ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Бу банк
секторида ҳам ўз аксини топмоқда.
Бугунги кунда Ўзбекистон банк тизимида 32 та
тижорат
банки
мавжуд.
Бундан
ташқари,
мамлакатимизда
хорижий
банкларнинг
8
та
аккредитация қилинган ваколатхонаси — Покистон
Миллий банки, Коммерцбанк, Ландесбанк Berlin
(Германия), JP Морган Чейз Банк (АҚШ), Экспорт-
импорт банки ва Шинхан банк (Корея) фаолият
кўрсатмоқда [1].
2019 йилнинг июлидан бошлаб “Halykbank”
(Қозоғистон) нинг шўъба корхонаси Тенге Банк ўз
фаолиятини бошлади. 2019 йилнинг апрел ойидан
бошлаб TBC Bank (Грузия) ишга тушди.
Moody's
агентлиги
маълумотларига
кўра,
Ўзбекистон банкларининг операцион даромадлари
даражаси МДҲ мамлакатларидаги банклар орасида
энг юқори кўрсаткичлардан бирини қайд этади.
Сўнгги йилларда банк соҳасини ислоҳ қилиш
мақсадида 10 дан ортиқ қонунлар ("Банк ва банклар
фаолияти тўғрисида", "Фуқароларнинг банклардаги
омонатларини ҳимоя қилиш кафолатлари тўғрисида",
"Истеъмол кредити тўғрисида", "Электрон тўловлар
тўғрисида" ва бошқалар.), Ўзбекистон Республикаси
Президентининг ва Вазирлар Маҳкамасининг 100 дан
ортиқ Фармон ва қарорлари, норматив-ҳуқуқий
ҳужжатлар қабул қилинди. Ўзбекистон Банклар
Ассоциацияси томонидан Банкирнинг профессионал
этика кодекси ишлаб чиқилди.
Шу билан бирга, банк секторида норматив-ҳуқуқий
база ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш амалиётини таҳлил
қилиш, бу соҳада қуйидаги бир қатор муаммоларни
очиб берди:
–
давлатнинг ҳаддан ортиқ аралашуви;
–
рақобатнинг камлиги;
–
замонавий
талаблар
асосида
корпоратив
бошқарув
ва
банк
хизматлари
сифатидаги
номувофиқлик;
–
ихтисослаштирилган
технологияларни
ривожлантиришнинг нисбатан паст даражаси;
–
банк ходимлари томонидан содир этилган
коррупцияга оид далиллар.
Кейинги беш йил давомида соҳани ўзгартиришнинг
концептуал асослари, тамойиллари ва йўналишларини
аниқлаш
мақсадида
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг "2020 — 2025 йилларга мўлжалланган
Ўзбекистон Республикасининг банк тизимини ислоҳ
қилиш стратегияси тўғрисида" 2020 йил 12 майдаги
ПФ–5992-сон Фармони қабул қилиниб, уни амалга
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
68
ошириш учун тегишли стратегия ва йўл харитаси
тасдиқланди.
Банк соҳасидаги ўрта муддатли ислоҳотларнинг
қуйидаги асосий йўналишлари белгилаб олинди:
секторни қайта қуриш – банкларни ўзгартириш ва
хусусийлаштириш;
банк
назорати
бўйича
Базел
қўмитаси
стандартларини,
халқаро
молиявий
ҳисобот
стандартларини ва бошқаларни киритиш билан
ҳуқуқий базани такомиллаштириш;
мижозлар
ориентацияси,
кредитлаш
механизмларини
ва
бизнес
жараёнини
автоматлаштириш
орқали
хизматлар
сифатини
кенгайтириш ва такомиллаштириш;
кадрлар малакасини ошириш.
Стратегия Халқаро молия корпорацияси, Европа
тикланиш ва тараққиёт банки ва Осиё тараққиёт банки
каби халқаро молия институтларининг (ХМИ) фаол
ёрдами билан давлат банкларининг аксарият қисмини
хусусийлаштиришни кўзда тутади. Мазкур жараён 2
босқичда амалга оширилади:
1. Банкларни халқаро даражадаги консультантлар,
шу жумладан, халқаро молия институтларини жалб
қилган ҳолда институционал ўзгартириш;
2. Давлат улушини хусусийлаштириш банкларнинг
трансформацияси муваффақиятли якунланганидан
сўнг амалга оширилади ва зарур тажриба, билим ва
обрўга эга бўлган стратегик инвесторларга банк
акцияларини сотиш, уларни глобал стандартларга
мувофиқ барқарор ишлашини таъминлаш.
2025 йил якунига қадар стратегияни амалга
оширишнинг мақсадли кўрсаткичлари қуйидагиларни
ўз ичига олади:
банк тизими активларининг умумий ҳажмида
давлат улуши бўлмаган банклар активлари улушини
жорий 15 фоиздан 60 фоизгача ошириш;
банклар мажбуриятларининг умумий ҳажмида
банкларнинг хусусий сектор олдидаги мажбуриятлари
улушини жорий 28 фоиздан 70 фоизгача ошириш;
умумий кредитлаш ҳажмида нобанк кредит
ташкилотлари улушини жорий 0,35 фоиздан 4
фоизгача ошириш;
давлат
улуши
мавжуд
камида
учта
банк
капиталларига зарур тажриба, билим ва обрўга эга
камида учта стратегик хорижий инвесторларни жалб
қилиш;
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020
йилнинг 6 июлида 2020-2025 йилларга мўлжалланган
банк тизимини ислоҳ қилиш ва тижорат банклари
трансформациясини жадаллаштириш стратегиясини
амалга
ошириш,
хусусий
секторнинг
банк
активларидаги улушини 15 фоиздан 60 фоизгача
оширишга қаратилган йиғилиши бўлиб ўтди.
Марказий
банкка
аҳолининг
омонатларини
банкларга жалб этиш бўйича қўшимча таклифлар
тайёрлаш
топширилди.
Ўзбекистондаги
кўплаб
тижорат банкларига трансформация жараёнини 2020
йилга қадар якунлаш тавсия этилди.
Бизнесни
юритиш
ёндашувларидаги
фарқ,
мижозларга юқори даражада хизмат кўрсатишга
тайёрлик, кредитлаш жараёнларини автоматлаштириш
даражаси ва риск технологияларининг етуклиги кредит
портфелининг фаол ўсиши учун жуда муҳим аҳамият
касб этади.
2020 йил 24 июлда Иқтисодий тадқиқотлар ва
ислоҳотлар маркази тижорат банкларининг фаолият
индексини ўрганиб чиқди ва уларнинг молиявий
мавжудлиги ва барқарорлиги рейтингини тузди.
Унга кўра, "Ипак йўли" банки, "Агробанк" ва
"Ҳамкорбанк" нинг молиявий киритиш кўрсаткичи
қиймати энг юқори деб тан олинди.
"Капиталбанк", "Ҳамкорбанк" ва "Алоқабанк" 2020
йил май ойи учун банк фаолияти индексининг энг
юқори қийматларига эгалиги қайд этилди.
Банк секторини қайта қуриш, банк назорати бўйича
Базель қўмитаси стандартларини, халқаро молиявий
ҳисобот стандартларини ва бошқаларни жорий этиш
билан ҳуқуқий базани такомиллаштириш масалалари
билан бир қаторда, банк секторида коррупцияга қарши
кураш чораларини мустаҳкамлаш муҳим аҳамиятга
эга. Банк секторида коррупциянинг етакчилик қилиши
қуйидаги салби
й оқибатларга олиб келади:
банк ҳисобларидан маблағ ўзлаштирилиши ва
банкротлик;
иқтисодий турғунликни юзага келтирувчи банк-
молия секторидаги инқирозли вазиятлар;
тадбиркорлик субъектлари, банк мижозлари ва
жамоатчилик
учун
оғир
ижтимоий-иқтисодий
оқибатлар;
жиноий
маблағларнинг
қонунийлаштирилиши,
мамлакат
банк
тизими
имиджининг
тегишли
обрўсизланиши;
банк секторига давлат ва мижозлар ишончини
йўқотиш, норасмий молия бозорини ривожлантириш;
банк
секторининг
самарадорлиги
ва
жозибадорлигини
камайтириш,
банкларнинг
банкротлиги ва бошқалар.
Банк
секторидаги
коррупция
иқтисодий
жиноятчиликнинг
кўпайишига
сабаб
бўлмоқда.
Мутахассисларнинг фикрича, дунёда ҳар йили икки
триллион долларга яқин ноқонуний олинган маблағлар
ювилмоқда[2]. Улар орасида "Ландроматлар схемаси"
(«Тройка-ландромат»,
«Молдавский»,
«Азербайджанский» ландромат ва бошқалар) энг
машҳурлари ҳисобланади.
2013 йилда OCCRP лойиҳаси ва Meduza нашри
Россиядан ноқонуний активларни ювиш бўйича кенг
кўламли схема ҳақида материалларни эълон қилди.
2006 йилдан 2012 йилгача “Тройка-ландромат”
схемаси бўйича 3,5 миллиард евродан ортиқ маблағ
олиб қўйилгани тахмин қилинмоқда.
2014 йилда OECD журналистлари ва Berlingske
нашри жамоаси томонидан 2011 йилдан 2014 йилгача
Россиядан Молдова орқали 21 миллиард доллар олиб
чиқилганлиги аниқланди.
2017 сентябр ойида Berlingske Дания Миллий
газетаси журналистлари ва OECD қатор информацион
ҳамкорлар – The Guardian (Буюк Британия),
Süddeutsche Zeitung (Германия), Le Monde (Франция),
Tages-
Anzeigerand Tribunede Genève (Швейцария), De
Tijd
(Белгия), Новая Газета (Россия), Dossier (Австрия),
Atlatszo.hu (Венгрия), Delo(Словения), RISE Project
(Руминия), Bivol (Болгария), Aripaev (Естония), Чехия
журналистик изланишлар маркази (Чехия) ҳамда
Barron (АҚШ) кўмагида Озарбайжондан 2012 йилдан
2
014 йилгача олиб чиқилган 2.9 миллиард долларлик
схемани аниқлашга муваффақ бўлди[3].
Банк коррупцияси мавзуси ўта мураккаб ва кўп
қирралидир. Банк соҳаси мутахассислари коррупцияни
назорат,
кредит,
резерв,
ахборот,
операцион
соҳаларда, шунингдек, банк активларини ўғирлаш ва
пул ювиш шаклидаги турларга ажратадилар[4].
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
69
Банклар
иштирокидаги
умумий
коррупцион
муносабатларни қуйидаги асосий турларга бўлиш
мумкин:
–
банк сектори ичидаги коррупция (Марказий Банк
– тижорат банклари);
–
банклар
но-Банк
резидентларидан
коррупциявий "хизматлар"ни олиш билан боғлиқ
бўлган коррупция;
–
банклар
норезидентларга
коррупциявий
"хизматлар" кўрсатадиган коррупция;
–
ҳамкорлардан фойдаланилмайдиган коррупция
(банк активларини ўғирлаш).
Мутахассислар,
шунингдек,
коррупциявий
ҳуқуқбузарликларнинг қуйидаги турларини санаб
ўтадилар: активларни олиб чиқиш учун катта
суммадаги маблағларни нақд қилиш, имтиёзларни
олиш учун лоббичилик фаолиятини олиб бориш,
инвестиция ва бюджет лойиҳаларига хизмат кўрсатиш
ҳамда молия бозорини манипуляция қилиш учун ички
маълумотлардан фойдаланиш ва ҳоказо.
Банкларда коррупцияга қарши курашиш бўйича
ишончли халқаро ташкилотлар томонидан нашр
этилган оммавий ахборот ресурсларининг катта
миқдори мавжуд. Банкларга хавф туғдирадиган
коррупциявий
ҳуқуқбузарликлар
икки
асосий
йўналишга бўлинади: 1) мижозлар билан боғлиқ
хатарлар, масалан, коррупция тушумини банк орқали
ювмоқчи бўлган мижозлар ва ўзаро таъсиридан келиб
чиқадиган тўғридан-тўғри хатарлар, 2) банклар ва
давлат малдорлари ўртасидаги лоббичилик фаолияти.
Банкларга ушбу хатарларни қандай ҳал қилиш бўйича
кўрсатмалар
одатда
–
ноқонуний
пулларни
легаллаштириш, порахўрлик, коррупцияга қарши
курашиш соҳалари бўйича ажратилган бошқарув,
рискларни баҳолаш, ички назорат, хабардорлик ва
ўқитиш, тергов ва ҳисобот ҳамда мониторинг ва кўриб
чиқиш стандартларини ўз ичига олади.
Жаҳон
молиявий
маркази
бўлган
Буюк
Британиядаги Молия хизматлари агентлиги (FCA -
ҳозирги вақтда молиявий хулосаларни бошқариш
органи) 2012 йилда 15 та банкнинг иштирокида
«Бошқариш жараёни жуда суст бўлганлиги учун
порахўрлик ва коррупция хавфи » ҳақида хавотир
билдирган. Тадқиқот натижаларига кўра, айрим
банклар "порахўрлик ва коррупцияга қарши самарали
назоратни амалга ошириш бўйича жуда кўп ишларни
якунлаганлар", аксарият банклар "тарихий жиҳатдан
идентификация қилиш, назорат қилиш ва назорат
қилиш учун этарли тизим ва бошқарувларни
таъминлай олмаганлар. (FCA 2012).
Муаммоларнинг
ушбу
шакллари
2007-08
йиллардаги глобал молиявий инқироз туфайли жиддий
зарар кўрган банк секторига аҳолининг ишончига
салбий таъсир кўрсатмоқда. Жамият ишончини тиклаш
учун Transparency International банкларни бешта
асосий мавзу бўйича тавсияларни бирлаштириб,
комплеанс
назорат
бўйича
амалиётни
такомиллаштиришга чақирди: ички рағбатлантириш
тизимлари орқали шаффофлик маданиятини яратиш;
манфаатлар тўқнашувини яхшироқ бошқариш; жиноий
фаолиятдан олинган даромадларни легаллаштиришга
қарши қатъий сиёсат ва протседураларни қўллаш;
ҳисобдорликни таъминлаш учун янада самарали
мониторинг;
молиявий
ва
молиявий
бўлмаган
маълумотлар тўғрисида ҳисобот беришда янада
ошкоралик (Transparency International 2015).
Банк соҳасидаги шаффофлик орқали коррупция,
фирибгарлик ва пул ювиш билан курашиш мумкин.
Шунингдек, у инвесторларнинг манфаатларини ҳимоя
қилиши ва молия тизимининг барқарорлигига ҳисса
қўшиши мумкин (Transparency International 2011).
Маълумотларнинг етишмаслиги молиявий инқирозга
олиб боришда ҳал қилувчи омил бўлади ва бозордаги
ёпиқлик даражаси таназзулни кучайтиради (Brookings
Institution 2011).
Коррупцияни банк тизимининг исталган соҳасида:
қарзни ундириш, тезкор-касса хизмати, бухгалтерия
ҳисоби, маъмурий сектор, банк маҳсулотларини
амалга ошириш секторидаги корпоратив ва чакана
кредитлар сегментида амалга ошириш мумкин.
Қисқача банк соҳасида амалга оширилиши мумкин
бўлган коррупциявий жиноятларни келтириб ўтамиз:
Марказий банкнинг назорат функсиясида порахўрлик
ҳолатлари, Марказий банк томонидан кредитлар
бериш соҳасида коррупциявий ҳолатлар, Ахборот
бериш билан боғлиқ коррупция, Бюджет соҳасидаги
лоббичилик, Сиёсий лоббизм, Банк активларини
ўғирлаш
билан
боғлиқ
коррупциявий
ҳолатлар,Операцион коррупция, Чакана кредитлаш
соҳасидаги коррупция, Муддати ўтган қарзларни
ундиришда коррупция, Муддати ўтган қарзларни
ундиришда коррупция,Банкда аккредитация пайтидаги
коррупция кўринишлари, Касса аппаратларидаги
коррупция, Шахсий маълумотларни учинчи шахс
манфаатлари учун ўғирлаш, Жиноятчилик билан
боғлиқ
коррупция,
Ноқонуний
даромадларни
легаллаштириш
билан
боғлиқ
коррупциявий
жиноятлар содир этилиши мумкин.
Дунёнинг аксарият мамлакатларида “ҳаром” нақд
пулларни банк орқали "ювиш" кенг тарқалди. Бир қатор
мамлакатларда тескари ҳолат кузатилади: нақд пулсиз
банк пулларини нақд пулга ўтказиш билан боғлиқ
операциялар (ҳуқуқий иқтисодиётнинг нақд пулга
бўлган эҳтиёжларидан ортиқ ҳажмларда) нисбатан
юқори ўринни эгаллайди. Банкларга коррупциявий
зарар қуйидаги ҳолатларда келиб чиқиши мумкин –
банк операцияларининг муваффақиятсизиз амалга
оширилишидан
ташқари
банк
ходимларининг
лаёқатсизлиги ва виждонсизлиги оқибатида келиб
чиқади. Коррупция ҳуқуқбузарликларини содир этиш
хавфига энг кўп дучор бўлган бўлинмалар, одатда,
банклар маҳсулотларини сотиш хизматлари ва
муддати
ўтган
қарзларни
қайтариш
билан
шуғулланувчилар ҳисобланади[5].
Одатда чакана соҳада поралар миқдори анча
кичик, аммо уларнинг сони корпоратив кредитлаш
соҳасидаги
поралар
сонига
нисбатан
юқори.
Коррупцияга оид ҳуқуқбузарликлар бошқа шаклларда
ҳам содир бўлиши мумкин, улар кўлами ва намоён
бўлишига
қараб
фарқланади.
Шуни
алоҳида
таъкидлаш керакки, банк коррупциясининг айрим
турларининг аҳамияти турли мамлакатларда катта
фарқ қилади. Шундай қилиб, Америка Қўшма
Штатлари ва Пост-Совет мамлакатларида банк
коррупциясида катта фарқларни кўриш мумкин.
Хусусан, АҚШ банк тизимида катта миқдордаги расмий
олтин ва валюта захиралари йўқлиги сабабли захира
коррупцияси етарли шарт-шароитларга эга эмас[6].
Венгрияда коррупцияга қарши курашда иқтисодиёт,
ҳуқуқ ва бошқарув соҳасидаги экспертлар комиссияси
тузилиб, қонунчиликда янги лойиҳалар ва ўзгаришлар
ишлаб чиқилди. Асосий ўзгаришлар банклар орқали
минг доллардан зиёд миқдордаги пул тўловларини
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
70
чеклаш, солиқ ва йиғимларни тўлашда кечикишлар ва
имтиёзлар олувчилар сонини камайтириш бўлди.
Шунингдек, солиқ, молия, полиция ва божхона
соҳасидаги ваколатли органларнинг хабардорлиги
оширилди.
Коррупцияга қарши курашда банк сектори муҳим
рол ўйнайди. Жаҳон молиявий оқимлари канали
сифатида банклар томонидан амалга оширилган
назорат
жисмоний
шахсларнинг
коррупциявий
операцияларни амалга ошириш ёки коррупция
даромадларини
легаллаштириш
имкониятларини
чеклаши мумкин. Маҳаллий иқтисодиётнинг йирик
сармоядорлари сифатида банклар ҳам сезиларли
таъсирга эга ва сиёсатчилар, назорат органлари,
бошқа давлат амалдорлари билан доимий алоқада
бўлишади.
Шу билан бирга, банк ва молия соҳасидаги
фирибгарликларни аниқлаш осон иш ҳисобланмайди,
чунки ёпиқ фаолият олиб бориш, турли - хил
схемалардан
фойдаланиш
банк
ва
молия
ташкилотларининг асосий "қуроли" ҳисобланади.
Банк фаолиятидаги коррупцияга қарши халқаро
стандартлар мижозлар билан боғлиқ хатарларни,
шунингдек банклар ва уларнинг ходимларининг
бевосита
коррупциявий
хатти-ҳаракатларини
бартараф этишга қаратилган бўлиб, банк секторида
коррупция ва порахўрликни олдини олишга қаратилган
халқаро даражадаги (Global Reporting Initiative (GRI
2016), Порахўрлик ва Коррупцияга қарши кураш (АBC)
дастурига риоя қилиш бўйича кўрсатма (Волфсберг),
Иқтисодий Ҳамкорлик ва Ривожланиш Ташкилоти
(OECD), Банкларни назорат қилиш бўйича Базел
қўмитаси (2016 йил) ва (ФАТФ 2014) каби халқаро
ташкилотлар) йўриқномалардан келиб чиқиб қуйидаги
тавсияларимизни бериб ўтамиз:
Биринчидан,
Миллий
банк
томонидан
консолидацияланган назорат ва банк назоратини
мустаҳкамлаш, банк секторида кенг тарқалган
коррупция схемаларини олдини олиш бўйича чора-
тадбирларни ишлаб чиқилиши лозим;
Иккинчидан, Банкларда ички коррупцияга қарши
назорат тизимини (комплаенс назорат)ни амалга
ошириш бўйича чора-тадбирларни фаоллаштириш,
комплаенс назоратни амалга оширувчи ходимларининг
ҳуқуқий ҳолати билан боғлиқ масалаларни тегишли
ҳал этиш ва малакали кадрларни тайёрлаш тизимини
ташкил этиш;
Учинчидан,
Банк
секторида
яхлитликни
мустаҳкамлаш, банк ходимлари учун хулқ-атвор
қоидалари, чекловлар ва тақиқларнинг аниқ рўйхатини
тузиш, яхлитлик стандартлари ва юқори корпоратив
этика бўйича чора-тадбирлар ишлаб чиқиш;
Тўртинчидан,
Тезкор
касса
хизматлари,
бухгалтерия ҳисоби, маъмурий ва бизнес ишларини
бошқариш, банк маҳсулотларини сотиш соҳасида
коррупцияга қарши ички чораларни кучайтириш,
коррупция хавфи кўпроқ бўлган жойларни ва
позицияларни аниқлаш ва бу хатарларни бартараф
этиш усулларини ишлаб чиқиш;
Бешинчидан, Банк назорати бўйича Базел қўмитаси
стандартларини, шунингдек, банк соҳасида коррупсия
ва
порахўрликни
олдини
олишга
қаратилган
(Волфсберг) кўрсатмалари, халқаро молиявий ҳисобот
стандартларини умумбелгилаш ва ички назорат
тадбирларини кенгайтириш.
Олтинчидан, Банк фаолиятига оид коррупциявий
ҳолатлар тўғрисида хабар бериш тизимини яратиш ва
аҳолини ушбу ҳаракатларда фаол иштирокини
рағбатлантириш асосида (бир марталик пул мукофоти,
совғалар) таъминлаш.
Адабиётлар рўйхати:
1.
Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг
08.01.2021 йил ҳолатига кўра маълмуоти;
2. Schneider F., Ernst D. Shadow economies: Size,
causes, and consequences // Journal of Economic Litera-
ture. 2000. Ed. XXXVIII. P. 84;
3.
Доклад Парламентской ассамблеи Совета Ев-
ропы (ПАСЕ) «Ландромат: отвечая на новые вызовы в
международной борьбе против организованной пре-
ступности,
коррупции
и
отмывания
денег»
2017/07/12/57d1;
4. Bagella M., Becchetti L. Regional externalities and
direct eff ects of legislation against money laundering: A
test on excess money balances in the fi ve Andean coun-
tries //Journal of Money Laundering Control. 2010. Ed. 7
(4). P. 347
–366;
5. Giles D. Measuring the hidden economy: Implica-
tions for economic modeling /D. Giles // Economic Journal.
1999. Ed. 109. F330;
6.
Шашкова А.В. Международная и национальная
практика противодействия коррупции и отмыванию
незаконных доходов: Практика корпоративного управ-
ления: Учеб. пособие для студентов вузов / А. В. Шаш-
кова. — М.: Издательство «Аспект Пресс», 2014. С.72;
7.
Financial Action Task Force. 2012. “International
Standards on Combatting Money Laundering and the Fi-
nancing of Terrorism”;
8.
Financial Transparency Coalition. 2015. “Beneficial
Ownership”.
http://financialtransparency.org/issues/beneficialownership
/;
9.
Fortune. 2015. “The Volcker Rule Takes Effect To-
day
after
Years
of
Delays”.
http://fortune.com/2015/07/22/volcker-rule/
10.
G30. 2015. “Banking Conduct and Culture: A Call
for Sustained and Comprehensive Reform”. Global Finan-
cial Integrity. 2015. “Norway Latest Country to Adopt Pub-
lic
Registry
of
Beneficial
Ownership”.
http://www.gfintegrity.org/norway-latest-country-to-
adoptpublic-registry-of-beneficial-ownership/
