YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
105
SHAXS IJTIMOIYLASHUVI VA IJTIMOIY HULQ-ATVOR
Ikromova Gulsevar Elmurod qizi
ADPI Biologiya yo’nalishi 102-guruh talabasi
Ibragimova Hurshida Husanboy qizi
Ilmiy rahbar
https://doi.org/10.5281/zenodo.14214421
Annotatsiya.
Ushbu tezisda shaxsning ijtimoiylashuvi va ijtimoiy hulq-atvorining o'zaro
bog'lanishi tahlil qilingan. Ijtimoiylashuv jarayoni shaxsning jamiyatdagi o'rnini belgilaydi,
uning axloqiy va madaniy qadriyatlarni o'zlashtirishiga yordam beradi. Ijtimoiy hulq-atvor esa
shaxsning jamiyat bilan aloqalarini va faoliyatini shakllantiradi. Tezisda ijtimoiylashuv
bosqichlari, oila, maktab va tengdoshlarning roli hamda ijtimoiy normativlar va qadriyatlar
ta'siri ko'rib chiqiladi. Bu jarayonlar shaxsning jamiyat bilan uyg'un ishlashiga yordam beradi.
Annotation:
This thesis analyzes the interconnection between an individual's
socialization and social behavior. The process of socialization determines a person's role in
society and helps them assimilate moral and cultural values. Social behavior, in turn, shapes
the individual's interactions and activities within society. The thesis examines the stages of
socialization, the roles of family, school, and peers, as well as the impact of social norms and
values. These processes contribute to the individual's ability to function harmoniously within
society.
Аннотация:
В данной работе анализируется взаимосвязь между социализацией
личности и социальным поведением. Процесс социализации определяет роль человека
в обществе и помогает ему усваивать моральные и культурные ценности. Социальное
поведение, в свою очередь, формирует взаимодействие и деятельность человека в
обществе. В работе рассматриваются этапы социализации, роль семьи, школы и
сверстников, а также влияние социальных норм и ценностей. Эти процессы
способствуют гармоничному функционированию личности в обществе.
Kalit so'zlar:
Itimoiylashuv, ijtimoiy hulq-atvor, shaxs, jamiyat, oila, maktab,
tengdoshlar, ijtimoiy normalar, qadriyatlar, ijtimoiy institutlar, ijtimoiy o'zgarishlar,
madaniyat, axloq, ijtimoiy aloqalar.
Keywords:
socialization, social behavior, individual, society, family, school, peers, social
norms, values, social institutions, social change, culture, ethics, social interactions.
Ключевые слова:
социализация, социальное поведение, личность, общество,
семья, школа, сверстники, социальные нормы, ценности, социальные институты,
социальные изменения, культура, этика, социальные взаимодействия.
Ijtimoiylashuv shaxsning jamiyatdagi o'rnini belgilovchi, uning aqliy va emotsional
rivojlanishini ta'minlaydigan jarayon bo'lib, shaxs va jamiyat o'rtasidagi o'zaro
munosabatlarni shakllantiradi. Ijtimoiylashuv jarayonida shaxs jamiyatning madaniy, axloqiy,
va ijtimoiy qoidalari, normalari va qadriyatlari bilan tanishib, o'zining huquqiy va axloqiy
majburiyatlarini anglab yetadi. Bu jarayon jamiyatdagi odamlar o'rtasidagi o'zaro aloqalarni
shakllantiradi va shaxsning ijtimoiy hulq-atvorini belgilaydi [1].
Ijtimoiylashuv jarayoni: 1. Ijtimoiylashuvning ta'rifi: Ijtimoiylashuv — bu shaxsning
jamiyatga moslashish jarayonidir, bunda shaxs jamiyatning normalari, qadriyatlari va
me'yorlariga mos keladigan ijtimoiy tajribalarni o'zlashtiradi. Bu jarayon bolalikdan boshlab
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
106
davom etadi va umr bo'yi davom etishi mumkin. 2. Ijtimoiylashuvning bosqichlari: Birinchi
bosqich (bolalik): Bu davrda bola oiladan, do'stlardan va ta'lim tizimidan o'rganadi. Bola
ijtimoiylashuvni oiladagi kattalar va tengdoshlar bilan o'zaro aloqalar orqali amalga oshiradi.
Ikkinchi bosqich (maktab va yoshlik davri): Maktabda ta'lim olish, o'qituvchilar va
tengdoshlar bilan aloqalar shaxsning ijtimoiylashuv jarayonining yana bir muhim bosqichidir.
Bu davrda shaxs o'zining ijtimoiy mavqeini shakllantiradi. Uchinchi bosqich (yoshlar va
kattalar davri): Shaxs ijtimoiy tarmoqlar, ish joyi va jamoat hayotida o'z o'rnini topadi.
Shaxsning ijtimoiylashuv jarayoni davom etadi, ammo endi u faqatgina o'ziga xos qarorlar va
xulq-atvorni o'z ichiga oladi. 3. Ijtimoiylashuvda rol va institutlarning o'rni: Oila shaxsning
birinchi ijtimoiy makoni bo'lib, u yerda shaxsning dastlabki axloqiy qadriyatlari, ijtimoiy
qoidalari shakllanadi. Maktabda bolalar ijtimoiy ko'nikmalarni o'rganadilar. Bu jarayonda
jamiyatning normativ asoslari, bilimlar va ijtimoiy me'yorlar o'rgatiladi. Do'stlar va
tengdoshlar: Tengdoshlar guruhida shaxsning ijtimoiylashuvi yanada chuqurlashadi. Bu
davrda shaxs ijtimoiy aloqalarni shakllantirish, guruhga integratsiyalashish, va shaxsiy
qiziqishlarga muvofiq qarorlar qabul qilishni o'rganadi. II. Ijtimoiy hulq-atvor:1. Ijtimoiy hulq-
atvorning ta'rifi: Ijtimoiy hulq-atvor — bu shaxsning jamiyatda va guruhlarda, ijtimoiy
normalar va qoidalarga asoslangan holda amalga oshiradigan xulq-atvorlaridir. Bu atvorlar
shaxsning jamiyatga moslashishini, uning maqsadlariga, qadriyatlariga va ijtimoiy kutishlarga
mos kelishini ta'minlaydi. 2. Ijtimoiy hulq-atvorning turlari: Ijobiy hulq-atvor: Jamiyat
tomonidan qabul qilingan, ijtimoiy normalarga va qoidalarga muvofiq bo'lgan xulq-atvorlar.
Masalan, odob-axloq qoidalariga rioya qilish, yordam berish, hamkorlik qilish. Salbiy hulq-
atvor: Ijtimoiy normalarga zid bo'lgan, jamiyat tomonidan qoralangan xulq-atvorlar. Masalan,
jinoyatchilik, yolg'onchilik, yoki jamiyatdan izolyatsiya qilish. 3. Ijtimoiy hulq-atvorni
shakllantirish omillari: Ijtimoiy normativlar: Jamiyatda mavjud bo'lgan axloqiy va huquqiy
me'yorlar shaxsning ijtimoiy xulq-atvorini shakllantiradi. Har bir jamiyatda o'ziga xos
qoidalar, axloqiy tushunchalar va huquqlar mavjud. Qarorlar va ijtimoiy tanlovlar: Shaxs o'z
ijtimoiy pozitsiyasini tanlab, o'z xulq-atvorini bu pozitsiyaga moslashtiradi. Madaniyat va
qadriyatlar: Har bir jamiyatda madaniy qadriyatlar va ijtimoiy me'yorlar mavjud bo'lib, ular
shaxsning ijtimoiylashuvini shakllantiradi [2,3].
Ijtimoiylashuv va ijtimoiy hulq-atvor o'rtasidagi bog'lanish: Ijtimoiylashuv jarayoni va
ijtimoiy hulq-atvor o'rtasida mustahkam bog'lanish mavjud. Shaxsning ijtimoiylashuvi
davomida o'rganilgan me'yorlar va qoidalar uning ijtimoiy xulq-atvorini shakllantiradi.
Jamiyatning ijtimoiylashuvdagi o'zgarishlari, yangi texnologiyalar va madaniy o'zgarishlar
shaxsning ijtimoiy xulq-atvorini ham yangilaydi. Masalan, ijtimoiy tarmoqlar va raqamli
kommunikatsiya shaxslarning ijtimoiy aloqalarini yangi shakllarda amalga oshirishlariga
imkon yaratmoqda. Bunday o'zgarishlar shaxsning axloqiy va ijtimoiy normalariga yangi ta'sir
ko'rsatishi mumkin [3].
Ijtimoiylashuvning turlari va shakllari: 1. Rasmiy ijtimoiylashuv: Bu shakl, asosan,
maktab, ish joyi, davlat va ijtimoiy institutlar orqali amalga oshiriladi. Rasmiy ijtimoiylashuv
ko'proq jamiyatda belgilangan qoidalar va normativlarga moslashishga yo'naltirilgan bo'lib,
bu jarayonda shaxsning maqsadlari va vazifalari aniq va o'lchovli bo'ladi. 2. Norasmiy
ijtimoiylashuv: Norasmiy ijtimoiylashuv asosan shaxslar o'rtasidagi shaxsiy aloqalar orqali
amalga oshiriladi, bu do'stlar, tengdoshlar va boshqa tanishlar bilan bo'ladigan o'zaro
aloqalarni o'z ichiga oladi. Norasmiy ijtimoiylashuvda shaxs ko'proq ijtimoiy ko'nikmalarni,
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
107
ishonchni va o'zaro hurmatni o'rganadi. 3. Ijtimoiy tarmoqlar va raqamli ijtimoiylashuv:
Zamonaviy texnologiyalar va ijtimoiy tarmoqlar orqali ijtimoiylashuvning yangi shakllari
paydo bo'lmoqda. Internet va raqamli platformalar shaxsning ijtimoiylashuvi va ijtimoiy hulq-
atvorini o'zgartiradi. Shaxslar onlayn aloqalar, virtual guruhlar va internetdagi ijtimoiy
muhitda yangi me'yorlar va axloqiy qoidalarni o'rganadilar [1,4].
Ijtimoiylashuv va ijtimoiy hulq-atvor o'rtasidagi munosabatlar: 1. Ijtimoiylashuv va
shaxsiy identifikatsiya: Ijtimoiylashuv jarayonida shaxs o'zining identifikatsiyasini
shakllantiradi. Bu jarayonning davomida, shaxs o'z qadr-qimmati, etnik kelib chiqishi, gender
va ijtimoiy statusi kabi jihatlar bilan bog'liq bo'lgan axloqiy qarorlarni qabul qiladi.
Ijtimoiylashuv, shaxsning o'zini va jamiyatdagi o'rnini anglab etishga yordam beradi. 2.
Ijtimoiylashuv va ijtimoiy normalar: Shaxs ijtimoiylashuv jarayonida jamiyatdagi umumiy
qoidalar, normativlar va qadriyatlarni o'zlashtiradi. Bu normativlar o'z navbatida shaxsning
ijtimoiy xulq-atvorini shakllantiradi. Misol uchun, jamiyatda mavjud bo'lgan etik va axloqiy
qoidalar shaxsning qanday xulq-atvorni ko'rsatishini aniqlaydi. 3. Ijtimoiylashuv va ijtimoiy
o'zgarishlar: Ijtimoiylashuv jarayoni va ijtimoiy hulq-atvor jamiyatdagi o'zgarishlarga ham
ta'sir ko'rsatadi. Jamiyatdagi yangi qadriyatlar, ijtimoiy tuzilmalar va texnologik o'zgarishlar
shaxsning ijtimoiylashuvini yangilaydi. Masalan, texnologiyaning rivojlanishi va globalizatsiya
shaxsning ijtimoiy tajribalarini kengaytiradi, yangi ijtimoiy normalarni keltirib chiqaradi [4,5].
Ijtimoiylashuvdagi muammolar va ularni bartaraf etish yo'llari: 1. Ijtimoiy izolyatsiya:
Shaxsning jamiyatdan ajralib qolishi yoki ijtimoiy aloqalardan cheklanishi ijtimoiy
izolyatsiyaga olib kelishi mumkin. Bu holat shaxsning ruhiy va jismoniy salomatligiga salbiy
ta'sir ko'rsatadi. Ijtimoiy izolyatsiyani bartaraf etish uchun, shaxsga ijtimoiy qo'llab-
quvvatlash va integratsiya qilish zarur. 2. Ijtimoiy noadolat: Ba'zi shaxslar yoki guruhlar
ijtimoiylashuv jarayonida noadolatga duch kelishi mumkin. Masalan, ijtimoiy tengsizliklar,
irqiy yoki genderga asoslangan kamsitishlar shaxslarning ijtimoiylashuvini to'sib qo'yishi
mumkin. Bu muammoni hal qilish uchun jamiyatda tenglik va adolatni ta'minlashga qaratilgan
tashabbuslar zarur. 3. Ijtimoiylashuvda madaniy farqlar: Turli madaniyati va ijtimoiy kelib
chiqishi bo'lgan shaxslar o'rtasida madaniy farqlar mavjud bo'lishi mumkin. Bunday farqlarni
tushunish va hurmat qilish ijtimoiylashuv jarayonining muvaffaqiyatli bo'lishi uchun
muhimdir. Jamiyatda madaniy o'zaro tushunishni oshirish va inklyuziv ijtimoiy muhit yaratish
zarur [1,3,5].
References:
1.
Xaydarov.F.I, Xalilova. N.I “Umumiy psihologiya” Toshkent-2010y
2.
Karimova V.M. Psixologiya T-2002y.
3.
G’oziyev E.G’ Umumiy Psixologiya 1-2 kitob T-2002y
4.
Davletshin M.G Umumiy Psixologiya T-2002y
5.
Ivanov.P, Zufarova.M “Umumiy Psixologiya” T-2008y.
