`
42
O‘QITISHNING DIDAKTIK TAMOYILLARINI YARATISH G‘OYALARI
Boymirzayeva Maftuna Islom qizi
SHDPI MI-4-kurs talabasi
Yaxiyaxonova Muxiba Maxmudjonovna
SHDPI Matematika va TAT kafedrasi katta o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15395570
Annotatsiya:
Ushbu maqolada o‘qitishning didaktik tamoyillarini yaratish g‘oyalari
tahlil qilinadi. Didaktika – o‘qitish jarayonini samarali tashkil etish va ta’limning sifatini
oshirishga qaratilgan ilmiy soha bo‘lib, uning asosiy maqsadi talaba va o‘quvchining
o‘zlashtirish darajasini yuqorilashdir. Ushbu maqolada didaktik tamoyillarni yaratishning
nazariy asoslari, ularning ta’lim jarayonidagi o‘rni va ahamiyati ko‘rib chiqiladi. Yaratilgan
tamoyillar o‘qitishning samaradorligini oshirishga, shuningdek, o‘quvchilarning mustaqil
fikrlashini rivojlantirishga qaratilgan. Mazkur maqolada o‘qitishning didaktik tamoyillarini
yaratish jarayoni, uning ta’lim samaradorligini oshirishdagi o‘rni va zamonaviy pedagogik
texnologiyalar bilan integratsiyasi tahlil qilinadi. Didaktik tamoyillar o‘quvchilarning bilim
olish jarayonini samarali tashkil etish, mustaqil fikrlashni rivojlantirish va interaktiv usullarni
qo‘llash orqali ta’lim sifatini oshirishga xizmat qiladi. Maqolada O‘ktam Xaydarov, Shavkat
Tursunov, John Hattie va David Kolb kabi mutaxassislarning ta’lim jarayoniga oid ilmiy
qarashlari tahlil qilinib, ularning o‘qitish usullarini takomillashtirish borasidagi yondashuvlari
o‘rganiladi.
Kalit so‘zlar:
Didaktik tamoyillar, pedagogik texnologiyalar, innovatsion yondashuv,
interaktiv ta’lim, mustaqil fikrlash, tajribaviy o‘rganish, o‘quv jarayoni, o‘qitish metodikasi,
ta’lim samaradorligi, o‘qituvchi roli.
Kirish.
Didaktika ta’lim jarayonining samarali tashkil etilishiga qaratilgan ilmiy soha bo‘lib,
uning asosiy maqsadi o‘qituvchilar va o‘quvchilarning ta’limdagi faoliyatini yanada samarali
qilishdir. O‘qitishning didaktik tamoyillari – bu ta’lim jarayonini tashkil etishda asos bo‘lib,
ularning to‘g‘ri tanlanishi va qo‘llanilishi o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini yuqori
darajaga ko‘tarishda katta ahamiyatga ega. Har bir o‘qitish jarayonida didaktik tamoyillarni
yaratish va ularni amalda qo‘llash zarurati talab etiladi, chunki ular ta’lim tizimining
maqsadlariga erishish uchun zarur bo‘lgan metodik, psixologik va pedagogik yondashuvlarni
belgilab beradi.
Didaktik tamoyillar – bu o‘qitish jarayonining tarkibiy qismlarini tashkil etuvchi asosiy
prinsiplardir. Ular orqali ta’limning maqsadlari, mazmuni, usullari, vositalari va natijalari
o‘zaro bog‘lanadi. Bu tamoyillarni yaratish va qo‘llashda, ayniqsa, zamonaviy ta’lim tizimining
talablariga javob beradigan o‘quv metodlari va pedagogik innovatsiyalarni hisobga olish
muhimdir. Shu bilan birga, o‘qitishning didaktik tamoyillari o‘qituvchining o‘z faoliyatida
o‘quvchilarning psixologik xususiyatlarini, bilim olish jarayonidagi ehtiyojlarini va ularning
individual farqlarini inobatga olishni taqozo qiladi.
XXI asrda ta’lim tizimida sodir bo‘layotgan global o‘zgarishlar va yangi pedagogik
yondashuvlar o‘qitish jarayonini yanada murakkablashtirmoqda. Yangi pedagogik metodlar
va texnologiyalarni qo‘llash, o‘qituvchilarga o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini
rivojlantirishda yordam berish, ular uchun ilmiy-ijtimoiy faoliyatni yanada samarali tashkil
etish talab etiladi. Shuningdek, texnologik yangiliklar va innovatsion metodlar, masofaviy
`
43
ta’lim, interfaol metodlar va boshqa zamonaviy yondashuvlar ta’lim jarayonining
samaradorligini oshirishga qaratilgan yangi didaktik tamoyillarni yaratishni taqozo qilmoqda.
Ta’limning hozirgi bosqichida o‘qitishning didaktik tamoyillarini ishlab chiqish va tatbiq
etish o‘qituvchidan yuqori pedagogik kompetensiyani talab qiladi. O‘qituvchining ta’lim
jarayonidagi roli, uning o‘quvchilarga ta’lim berishdagi didaktik yondashuvi o‘qitishning
samaradorligiga bevosita ta’sir qiladi. Shu bois, didaktik tamoyillarni ishlab chiqish va amalda
qo‘llash zamonaviy ta’lim tizimining rivojlanishi va o‘quvchilarning bilim olishdagi
muvaffaqiyati uchun muhim omil hisoblanadi.
Adabiyotlar tahlili.
O‘ktam Xaydarov o‘zining “Pedagogik texnologiyalar” asarida
didaktik tamoyillarni yaratish jarayonidagi asosiy tamoyillarni tahlil qiladi. Xaydarov, ta’lim
jarayonida o‘qituvchining metodik va psixologik yondashuvlarini, o‘quvchilarning o‘ziga xos
xususiyatlarini hisobga olishni ta’kidlaydi. U, o‘qitishning samarali bo‘lishi uchun
o‘quvchilarni faollashtiruvchi metodlarning qo‘llanishi zarurligini aytadi. [1]
Shavkat Tursunov o‘zining “Innovatsion pedagogika” asarida o‘qitish jarayonini
takomillashtirishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarning roli haqida so‘z yuritadi.
Tursunovning tadqiqotlariga ko‘ra, o‘qituvchilar didaktik tamoyillarni yaratishda innovatsion
yondashuvlarni qo‘llashlari kerak. Uning fikricha, o‘qitishning didaktik tamoyillari faqatgina
ma’lum bir bilimlarni o‘rgatish emas, balki o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini rivojlantirish
va ularni turli vaziyatlarda qaror qabul qilishga o‘rgatish bilan bog‘liq bo‘lishi lozim. [2]
John Hattie o‘zining “Visible Learning” asarida ta’lim samaradorligini oshirishda didaktik
tamoyillarning rolini ko‘rib chiqqan. Hattie ta’kidlaganidek, o‘qituvchining ta’lim jarayonida
samarali ishtiroki, o‘quvchilarni faollashtirish va interaktiv metodlar qo‘llash ta’limning
samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. Uning tadqiqotlariga ko‘ra, ta’lim jarayonida
o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi muloqot, shuningdek, o‘quvchilarning fikrlash jarayonlarini
rivojlantirishda didaktik tamoyillarni integratsiya qilish zarurati mavjud. [3]
David Kolb o‘zining “Experiential Learning” asarida o‘qitishning didaktik tamoyillarini
yaratishda o‘quvchilarning tajribaviy o‘rganish jarayonini o‘rganishga qaratilgan yondashuvni
ilgari surgan. Kolbning tajribaviy o‘rganish modeli (Experiential Learning Model)
o‘quvchilarning yangi bilimlarni o‘zlashtirish jarayonida faol ishtirok etishini ta’minlaydi.
Kolbning fikricha, o‘quvchilar o‘z tajribalarini tahlil qilib, ular asosida yangi bilimlar hosil
qiladilar. Bu yondashuv didaktik tamoyillarni yaratishda o‘quvchilarning faolligini va mustaqil
fikrlashini rivojlantirishda samarali vosita hisoblanadi. [4]
Metodlar
. O‘qitishning didaktik tamoyillarini yaratish va ularni takomillashtirish
mumkin. Didaktik tamoyillar — bu o‘qitish jarayonining ilmiy asoslarini belgilovchi
qonuniyatlar bo‘lib, ular ta’lim samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Ularni yaratish yoki
rivojlantirish quyidagi jihatlarga bog‘liq:
1. Yangi pedagogik yondashuvlar va texnologiyalar. Zamonaviy ta’lim sharoitida
an’anaviy tamoyillar bilan birga, innovatsion va interaktiv metodlarni qo‘llash zarur. Masalan,
raqamli ta’lim, STEAM, gamifikatsiya, va adaptiv o‘qitish kabi usullar yangi tamoyillarni
shakllantirishga yordam beradi.
2. O‘quvchilarning ehtiyoj va qobiliyatlariga moslashish. Didaktik tamoyillarni ishlab
chiqishda o‘quvchilarning yosh, qiziqish, psixologik xususiyatlari hisobga olinishi lozim.
`
44
Masalan, shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim yoki differensial yondashuv asosida tamoyillarni
yangilash mumkin.
3. Tajriba va ilmiy tadqiqotlar asosida rivojlantirish. Didaktik tamoyillar doimo
pedagogik tadqiqotlar, zamonaviy psixologik va pedagogik ilm-fan natijalariga tayangan holda
takomillashtirilishi kerak.
O‘qitishning yangi didaktik tamoyillari bo‘lishi mumkin:
Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim – har bir o‘quvchining qobiliyat va ehtiyojlarini inobatga
olish.
Interaktivlik va hamkorlik – jamoaviy ishlash va muloqot orqali bilim olish.
Innovatsion texnologiyalarga asoslanish – raqamli va sun’iy intellekt texnologiyalaridan
foydalanish.
Hayotiy muammolarga yo‘naltirilganlik – bilimlarni real hayotda qo‘llashga urg‘u berish.
Tanqidiy va kreativ fikrlashni rivojlantirish – mustaqil tahlil qilish va muammolarni hal
qilish qobiliyatini shakllantirish.
Agar didaktik tamoyillar o‘qitish jarayonining zamonaviy ehtiyojlariga mos holda
rivojlantirilsa, ta’lim sifati sezilarli darajada yaxshilanadi.
Natija.
“Tanqidiy va kreativ fikrlashni rivojlantirish” tamoyili o‘quvchilarning mustaqil
fikrlash, muammolarni tahlil qilish va innovatsion yechimlarni topish qobiliyatini
rivojlantirishga qaratilgan. Informatika fanida bu tamoyil quyidagi usullar orqali amalga
oshirilishi mumkin:
Masala 1.
Algoritmlarni optimallashtirish muammosi.
Vazifa: O‘quvchilarga bitta muammoni hal qilish uchun turli algoritmlar taklif qilinadi va
eng samarali usulni aniqlash topshiriladi.
Masalan: "Ikki sonning EKUB (eng katta umumiy bo‘luvchisi) ni hisoblash uchun Evklid
algoritmi va oddiy bo‘lish usulidan foydalanish mumkin. Qaysi usul tezroq va nima uchun?"
Tanqidiy fikrlash: O‘quvchilar har ikki usulni solishtirib, afzallik va kamchiliklarini
aniqlaydi.
Kreativ fikrlash: O‘quvchilar algoritmlarni takomillashtirish yoki yangi, tezroq yechim
taklif qilishga harakat qiladi.
Masala 2.
Kiberxavfsizlik masalasi.
Vazifa: O‘quvchilarga turli xil phishing hujumlari misollari beriladi va ularni aniqlash,
oldini olish usullari muhokama qilinadi.
Savol: "Siz email orqali bankdan xabar oldingiz. Xabarda hisobingiz bloklanganligi
aytilgan va havola orqali kirish so‘ralgan. Bu haqiqatmi yoki phishing hujumi?"
Tanqidiy fikrlash: O‘quvchilar xabarni tahlil qilib, uning feyk ekanligini aniqlashlari
kerak.
Kreativ fikrlash: O‘quvchilar phishingdan himoyalanish uchun yangi xavfsizlik
mexanizmlarini taklif qilishi mumkin (masalan, brauzer uchun avtomatik phishing filtr
yaratish).
Masala 3.
Sun’iy intellekt va ma’lumotlarni qayta ishlash.
Vazifa: O‘quvchilarga sun’iy intellekt yaratishda ma’lumotlarni qayta ishlash muhimligi
tushuntiriladi va ular turli algoritmlarning natijalarini tahlil qilishlari so‘raladi.
`
45
Savol: "Siz spam emaillarni aniqlash uchun sun’iy intellekt algoritmini yaratmoqchisiz.
Qaysi xususiyatlar muhim va nima uchun?"
Tanqidiy fikrlash: O‘quvchilar mavjud spam filtrlash tizimlarini o‘rganib, ularning
samaradorligini baholaydi.
Kreativ fikrlash: O‘quvchilar spam xabarlarni aniqlashning innovatsion usullarini ishlab
chiqishi mumkin (masalan, nutq ohangiga asoslangan spam filtri).
Xulosa.
O‘qitishning didaktik tamoyillarini yaratish ta’lim jarayonining samaradorligini
oshirish va o‘quvchilarning bilim olish jarayonini yaxshilash uchun muhim hisoblanadi.
An’anaviy tamoyillar bilan bir qatorda, zamonaviy ta’lim texnologiyalariga asoslangan
yondashuvlar ham dolzarb bo‘lib bormoqda. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim, interaktivlik,
innovatsion texnologiyalarga asoslanish, tanqidiy va kreativ fikrlashni rivojlantirish kabi
tamoyillar o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlashga va mustaqil fikrlash qobiliyatini
rivojlantirishga yordam beradi. Didaktik tamoyillarni ishlab chiqishda o‘quvchilarning yosh
xususiyatlari, individual ehtiyojlari va zamonaviy jamiyat talablarini hisobga olish muhimdir.
Ta’lim jarayonida raqamli texnologiyalarni qo‘llash, amaliy mashg‘ulotlarga e’tibor qaratish,
hamkorlikda o‘qitish kabi usullar yangi tamoyillarni shakllantirishga xizmat qiladi. Ilmiy
tadqiqotlar va tajribalar asosida doimiy ravishda takomillashtirib borilgan didaktik tamoyillar
ta’lim sifatini oshirishga yordam beradi. Shunday qilib, o‘qitishning didaktik tamoyillarini
rivojlantirish va yangi innovatsion yondashuvlarni joriy etish orqali samarali va zamonaviy
ta’lim tizimini shakllantirish mumkin. Bu esa kelajak avlodning bilimdon, ijodkor va
texnologik jihatdan rivojlangan bo‘lishini ta’minlaydi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Haydarov, O‘ktam.
Pedagogik texnologiyalar.
Toshkent: O‘zbekiston Milliy
Ensiklopediyasi, 2015.
2.
Tursunov, Shavkat.
Innovatsion pedagogika.
Toshkent: Fan va Texnologiya, 2018.
3.
Hattie, John.
Visible Learning: A Synthesis of Over 800 Meta-Analyses Relating to
Achievement.
Routledge, 2009.
4.
Kolb, David A.
Experiential Learning: Experience as the Source of Learning and
Development.
Prentice Hall, 1984.
5.
Mahmudjanovna, Yahyokhonova Muhiba. "Increasing the Effectiveness of the Learning
Process for the Use of Information and Communication Technologies." Academicia Globe 2.04
(2021): 206-211.
6.
Maxmudjonovna, Yaxiyaxonova Muhiba. "Bulutli texnologiyalarning xususiyatlari,
afzalliklari va kamchiliklari." Science Promotion 8 (2024): 228-233.
7.
Axmadova, Zahro, Malika Nurullayeva, and Muxiba Yaxiyaxonova. "SUNʻIY INTELLEKT
VA EKSPERT TIZIM TUSHUNCHALARI. EKSPERT TIZIMLARINING INSTRUMENTAL
VOSITALARI. EKSPERT TIZIMLARIDA BILIMLARNI TASHKIL QILISH." Педагогика и
психология в современном мире: теоретические и практические исследования 4.1
(2025): 58-61.
`
46
8.
Safaraliyev, Ergash, Malika Nurullayeva, and Muxiba Yaxiyaxonova. "SMM
PLATFORMALARI BILAN TANISHISH: YOUTUBE SAYTI." Молодые ученые 3.2 (2025): 27-32.
9.
Toshbadalova, Sevinch, Malika Nurullayeva, and Muxiba Yaxiyaxonova. "IOT (INTERNET
OF THINGS) TEXNOLOGIYALAR." Молодые ученые 3.2 (2025): 33-38.
10.
Qobilova, Gulchiroy, Marjona Yusupova, and Muxiba Yaxiyaxonova. "Bioinformatikada
genomik maʻlumotlar tahlili va amaliyoti." Zamonaviy dunyoda fan va texnologiya 3 (2024):
95-98.
11.
Xudoyqulova, D., and M. Yaxiyaxonova. "Bulutli texnologiyalar va ularning
afzalliklari." Models and methods in modern science 3.6 (2024): 155-163.
12.
Normuroda, Sadoqat, and Shaxina Asadova. "RAQAMLI IQTISODIYOT SHAROITIDA
IJTIMOIY VA IQTISODIY JARAYONLARNI RIVOJLANTIRISHNING USULLARI." Наука и
технология в современном мире 3.14 (2024): 25-29.
13.
Normurodova, Sadoqat, Gulshoda Ismatullayeva, and Shaxina Asadova. "AXBOROT
BO‘LIMINI O ‘QITISH METODIKASI." Прикладные науки в современном мире: проблемы и
решения 4.2 (2025): 76-79.
14.
Normurodova, Sadoqat, Dilshod Xolyorov, and Shaxina Asadova. "MATN VA GRAFIK
MUHARRIRLARI BO ‘LIMINI O ‘QITISH METODIKASI." Наука и инновация 3.4 (2025): 125-
127.
15.
Xoliqulovna, Normurodova Sadoqat, and Abdiroxmonova Zahro. "ZAMONAVIY DARS VA
DARS TAHLILLINI OʻTKAZISHGA NISBATAN YONDASHUVLAR." Uz Conferences. Vol. 1. No. 9.
2025.
16.
Xoliqulovna, Normurodova Sadoqat. "MA’LUMOTLAR BAZASI BO ‘LIMINI O ‘QITISH
METODIKASI." Uz Conferences. Vol. 1. No. 9. 2025.
17.
Shuxratovich, Akbar Kodirov. "The importance and advantages of using information
technologies in education."
Galaxy International Interdisciplinary Research Journal
10.1
(2022): 46-50.
18.
Shuxratovich, Kodirov Akbar, Choriyeva Xursanoy Xusanovna, and Mirqobilov Bekzod
Abdulla o’g’li. "O’RTA TA’LIM MAKTABLARNING BOSHLANG’ICH TA’LIM SINFLARIDA
INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI FANINI O’QITISHDA MUAMMO, YECHIM VA
TAKLIFLAR."
Journal of new century innovations
43.4 (2023): 96-98.
19.
Shuxratovich, Kodirov Akbar. "KATTA MA’LUMOT BAZALARINI PARALLEL ISHLOV
BERISH USULLARINI VA MODELLARINI O’RGANISH."
Journal of new century innovations
43.4
(2023): 93-95.
20.
Shuxratovich, Kodirov Akbar. "VATANIMIZDA VENDING NUSXALASH MASHINASINI
AMALDA QO’LLASHNING SAMARADORLIGI."
Journal of new century innovations
43.4 (2023):
90-92.
