`
118
NAZORAT QILISH VA BAHOLASHNING ZAMONAVIY USULLARI
G‘uzorova Mehrinso Asliddin qizi
SHDPI MI-4-kurs talabasi
Yaxiyaxonova Muxiba Maxmudjonovna
SHDPI Matematika va TAT kafedrasi katta o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15393783
Annotatsiya:
Ta’lim jarayonida nazorat qilish va baholashning zamonaviy usullari
o‘quvchilarning bilimini samarali o‘lchash va tahlil qilish imkoniyatini yaratadi. An’anaviy
baholash usullari bilan bir qatorda, raqamli texnologiyalar asosida interaktiv testlar, loyiha
asosida baholash, sun’iy intellekt yordamida avtomatlashtirilgan tizimlar va o‘zaro baholash
metodlari qo‘llanilmoqda. Xususan, Kahoot!
,
Quizizz
,
Google Forms kabi platformalar o‘yin
elementlari orqali bilim tekshirish imkonini beradi. Shuningdek, Replit
,
GitHub
,
CodeGrade
kabi dasturlash muhitlari o‘quvchilarning amaliy ko‘nikmalarini sinashda muhim rol o‘ynaydi.
Sun’iy intellekt asosida baholash tizimlari esa natijalarni avtomatik tekshirish va
takomillashtirishga yordam beradi. O‘zaro va o‘zini baholash metodlari esa o‘quvchilarga
tahliliy fikrlash va mustaqil baho berish qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi. Ushbu
maqolada informatika darslarida zamonaviy nazorat va baholash tizimlarining afzalliklari,
ularni qo‘llash metodlari hamda o‘quv jarayoniga ta’siri tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar:
Nazorat qilish, baholash usullari, interaktiv testlar, loyiha asosida
baholash, sun’iy intellekt, avtomatlashtirilgan tizimlar, o‘zaro baholash, o‘zini baholash,
raqamli baholash, informatika darslari
Kirish.
Ta’lim jarayonida nazorat qilish va baholash o‘quvchilarning bilim darajasini aniqlash,
ularning o‘zlashtirish jarayonini baholash hamda ta’lim sifati va samaradorligini oshirishning
muhim vositasi hisoblanadi. An’anaviy baholash tizimlari, jumladan, yozma va og‘zaki
imtihonlar, testlar, referatlar va reyting asosida baholash usullari uzoq yillar davomida
qo‘llanilib kelgan. Biroq, zamonaviy ta’lim jarayonida raqamli texnologiyalar jadal rivojlanib,
nazorat va baholash tizimlari ham innovatsion yondashuvlar bilan boyitilib, yanada
takomillashtirilmoqda.
Bugungi kunda ta’lim muassasalarida Google Forms, Kahoot!, Quizizz, Moodle, Plickers,
Socrative, Microsoft Forms, Turnitin kabi zamonaviy platformalar keng qo‘llanilmoqda. Ushbu
vositalar o‘quvchilarning bilim darajasini sinovdan o‘tkazish jarayonini avtomatlashtirish, test
va viktorinalar orqali interfaol baholashni amalga oshirish, natijalarni tezkor tahlil qilish
hamda shaffof va adolatli baholash imkoniyatini yaratadi. Shuningdek, sun’iy intellekt
texnologiyalari asosida baholash tizimlari rivojlanib, ta’lim jarayonini yanada samarali
qilishga xizmat qilmoqda.
Zamonaviy baholash usullari orasida formativen baholash, o‘z-o‘zini baholash, o‘zaro
baholash va portfoliolar asosida baholash usullari ham dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Formativen baholash o‘quvchilarning rivojlanishini doimiy ravishda kuzatib borish va
ularning o‘quv jarayonidagi faolligini oshirishga xizmat qiladi. O‘z-o‘zini baholash orqali esa
o‘quvchilar o‘z bilim darajasini mustaqil ravishda tahlil qilish va xatolar ustida ishlash
imkoniga ega bo‘ladilar. Shu bilan birga, loyihaviy ishlarga asoslangan baholash tizimi
o‘quvchilarning ijodiy va tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi.
`
119
Adabiyotlar tahlili.
Xorijiiy ta’lim tizimlarida nazorat qilish va baholashning zamonaviy
usullari keng qo‘llaniladi.
1. AQSH va Yevropa tajribasi.
Kompyuterlashtirilgan baholash (Computer-Based Assessment – CBA)
Duolingo English Test kabi sun’iy intellekt asosida ishlovchi tizimlar avtomatlashtirilgan
baholashni ta’minlaydi.
GRE, TOEFL, SAT kabi testlar adaptiv baholash tizimlarini qo‘llaydi, ya’ni savollarning
murakkabligi javoblarga qarab moslashadi.
Ochiq masalalar va loyiha asosida baholash.
Project-Based Learning (PBL). O‘quvchilar mustaqil ravishda yoki jamoaviy loyihalar
yaratib, natijalar asosida baho oladilar.
MIT OpenCourseWare singari platformalar orqali talabalar amaliy dasturlar yoki ilmiy
maqolalar tayyorlaydi.
2. Finlyandiya ta’lim tajribasi.
O‘zaro baholash va o‘z-o‘zini baholash (Peer & Self-Assessment)
O‘quvchilar bir-birining ishlarini tahlil qilib, fikr-mulohazalar bildirishadi.
Formativ baholash
– natijaviy baholash emas, balki jarayon davomida tahlil qilish va
o‘quvchilarni rag‘batlantirishga yo‘naltirilgan.
Portfolioga asoslangan baholash (Portfolio Assessment)
O‘quvchilar o‘z ishlari (dastur kodlari, loyiha natijalari, grafikalar) asosida baholanadi.
Xalqaro bakalavriat (IB) tizimida talabalar o‘z ta’lim yo‘lini hujjatlashtirib boradi.
3. Janubiy Koreya va Yaponiya tajribasi.
Sun’iy intellekt asosida baholash.
AI yordamida avtomatik esse tahlili va yozma ishlarni tekshirish.
Smart Classrooms va Big Data Learning Analytics o‘quvchilarning faoliyati asosida
baholash uchun qo‘llanadi.
Gamifikatsiya va interaktiv testlar.
Kahoot!, Quizizz, Socrative singari vositalar o‘quvchilarni qiziqtirish va baholashni
osonlashtirish uchun ishlatiladi.
Adaptive Learning Systems (masalan, Knewton) – talabaning bilim darajasiga
moslashtirilgan testlarni taklif qiladi.
Bu tajribalar informatika fanida ham qo‘llanishi mumkin bo‘lib, ta’lim jarayonini
interaktiv va samarali qiladi.
Metodlar.
Informatika darslarida nazorat va baholashning zamonaviy usullaridan
foydalanish o‘quvchilarning faolligini oshirish, ularga mustaqil fikrlash imkoniyatini berish va
bilimlarini chuqur o‘zlashtirishga yordam beradi.
Shakllantiruvchi baholash (Formative assessment).
Shakllantiruvchi baholash
o‘quvchilarning o‘rganish jarayonini doimiy ravishda kuzatishga imkon beradi. Bu metod
o‘quvchilarning muvaffaqiyatlarini aniqlash va kerakli o‘zgarishlar kiritish uchun ularni
rag‘batlantiradi. O‘qituvchi o‘quvchilarga maqsadga erishishda yordam berish, xatolarni
tuzatish va ularga takliflar berish uchun bu metodni qo‘llaydi. Shakllantiruvchi baholash dars
davomida o‘quvchilarga tez-tez feedback berish, muammolarni muhokama qilish va
o‘quvchilarning rivojlanishini kuzatish imkonini yaratadi.
`
120
Summativ baholash (Summative assessment).
Summativ baholash o‘quvchilarning
yakuniy natijalarini aniqlash uchun qo‘llaniladi. Bu metod o‘quvchilarni dars yoki kursning
oxirida tekshiradi va o‘quvchilarning umumiy bilimlarini baholashga qaratilgan. Summativ
baholashda testlar, imtihonlar, loyiha ishlarining yakuniy natijalari kabi vositalar ishlatiladi.
Bu baholash usuli o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini umumiy ko‘rinishda baholashga
imkon beradi.
O‘z-o‘zini baholash (Self-assessment).
O‘z-o‘zini baholash usuli o‘quvchilarga o‘z
bilimlarini va ko‘nikmalarini mustaqil ravishda tahlil qilish imkoniyatini beradi. Bu metod
o‘quvchilarning o‘z-o‘zini rivojlantirish va o‘zining ta’lim jarayonidagi muvaffaqiyatlarini
baholashga qaratilgan. O‘z-o‘zini baholash o‘quvchilarga o‘zlarining kuchli va zaif tomonlarini
aniqlash, maqsadlariga erishish uchun zarur bo‘lgan o‘zgarishlarni amalga oshirishga yordam
beradi.
Peer-baholash (Peer assessment).
Peer-baholash o‘quvchilarning bir-birlarini baholash
jarayonidir. Bu metod o‘quvchilarga boshqa o‘quvchilarning ishlarini tahlil qilish va baholash
orqali o‘z bilimlarini mustahkamlash imkoniyatini yaratadi. Peer-baholash o‘quvchilarga o‘z
fikrlarini izohlay olish, tahlil qilish va boshqalarning fikrlarini qabul qilish ko‘nikmalarini
rivojlantirishga yordam beradi. Shu bilan birga, bu usul o‘quvchilarga o‘z bilimlarini boshqalar
bilan taqqoslash imkonini beradi.
Proyekt asosida baholash (Project-based assessment).
Proyekt asosida baholash usulida
o‘quvchilar ko‘proq mustaqil va guruhda ishlash orqali loyiha yaratadilar. Ushbu metod
o‘quvchilarning amaliy ko‘nikmalarini rivojlantirish, ilmiy izlanishlar olib borish, kreativ
fikrlash va hamkorlikda ishlash kabi ko‘nikmalarini baholashga qaratilgan. Proyekt asosida
baholash o‘quvchilarga o‘z bilimlarini amaliyotda qo‘llash, muammoni hal qilish va yangi
g‘oyalarni ishlab chiqish imkoniyatini beradi.
Natija.
Nazorat qilish va baholashning zamonaviy usullari ta’lim jarayonining
samaradorligini oshirishda katta ahamiyatga ega. Shakllantiruvchi va summativ baholash,
portfoliolarni baholash, o‘z-o‘zini baholash va peer-baholash kabi usullar o‘quvchilarning
faolligini va bilim darajasini yanada aniqroq o‘lchash imkonini beradi. Ushbu usullar
o‘quvchilarning faqat bilimini emas, balki ijodiy, kognitiv va kommunikativ ko‘nikmalarini
ham baholashga imkon yaratadi.
`
121
Shuningdek, nazorat va baholashning zamonaviy metodlari o‘quvchilarning o‘z-o‘zini
rivojlantirish, mustaqil fikrlash va o‘z bilimlarini tahlil qilish ko‘nikmalarini shakllantirishga
yordam beradi. Feedbackning sifatli va o‘z vaqtida berilishi o‘quvchilarning motivatsiyasini
oshirib, ularning o‘rganish jarayonida muvaffaqiyatga erishishlariga yordam beradi.
Natijada, zamonaviy baholash yondashuvlari o‘quvchilarni ta’lim jarayoniga yanada
faolroq jalb etib, ularning umumiy rivojlanishini ta’minlaydi. Bu usullar ta’lim tizimining
sifatini oshirish, o‘quvchilarning bilim olishga bo‘lgan motivatsiyasini mustahkamlash va
shaxsiy rivojlanishga yo‘l ochishda samarali vosita hisoblanadi.
Elektron test tizimlari
– bu baholash va nazorat qilish jarayonlarini
avtomatlashtirishga yordam beruvchi zamonaviy texnologik yechim. Ushbu tizimlar turli
ta'lim muassasalari, korporativ treninglar va sertifikatsiya jarayonlarida keng qo‘llaniladi.
Quyida ushbu metodning asosiy jihatlari yoritiladi.
1. Elektron test tizimlarining mohiyati.
Elektron test tizimlari raqamli platformalar asosida ishlaydi va foydalanuvchilarga test
savollarini onlayn rejimda yechish imkoniyatini beradi. Ushbu tizimlar natijalarni avtomatik
ravishda baholash va tahlil qilish imkonini beradi.
2. Elektron test tizimlarining afzalliklari.
Tezkor baholash
– Natijalar avtomatik tarzda aniqlanadi va qayta ishlanadi.
Aniqlik va shaffoflik
– Subyektiv baholash omillaridan qochish imkonini beradi.
Masofaviy foydalanish
– Istalgan joydan kirish va topshirish imkoniyati mavjud.
Moslashuvchanlik
– Savollar turli formatlarda bo‘lishi mumkin: matn, audio, video,
interaktiv elementlar.
Statistik tahlil
– Olingan natijalar asosida o‘quvchilarning rivojlanishini tahlil qilish
mumkin.
3. Elektron test tizimlarining turlari.
Statik testlar
– Oldindan belgilangan savollar majmuasi bo‘yicha ishlaydi.
Moslashuvchan testlar (adaptive testing)
– Foydalanuvchining javoblariga qarab test
savollari murakkabligi o‘zgaradi.
Ochiq javobli testlar
– Foydalanuvchi matn yoki kod kiritishi mumkin bo‘lgan savollar.
Interaktiv testlar
– Multimediali yoki o‘yin elementlariga asoslangan test shakllari.
4. Elektron test tizimlarini amalga oshirish bosqichlari.
Tizim tanlash
– Moodle, Google Forms, Kahoot, Quizizz kabi platformalarni aniqlash.
Test savollarini tayyorlash
– Savollar formati va murakkablik darajasini belgilash.
Testni joylashtirish va tarqatish
– Talabalar yoki xodimlarga kirish imkoniyatini berish.
Natijalarni tahlil qilish
– Baholash statistikasi va qayta aloqa (feedback) asosida xulosa
chiqarish.
5. Elektron test tizimlarining qo‘llanilish sohalari.
Maktab va oliy ta’lim muassasalari
Sertifikatsiya va litsenziyalash imtihonlari
Xodimlarni baholash va kasbiy attestatsiya
Masofaviy o‘quv kurslari va treninglar
Muhokama.
Nazorat qilish va baholashning zamonaviy usullari ta’lim tizimining sifatini
oshirishda muhim rol o‘ynaydi. An’anaviy baholash metodlaridan farqli o‘laroq, zamonaviy
`
122
yondashuvlar o‘quvchilarning faqat bilimini emas, balki ularning ijodiy, kognitiv va
kommunikativ ko‘nikmalarini ham baholashga qaratilgan. Shakllantiruvchi baholash, o‘z-
o‘zini baholash, peer-baholash kabi usullar o‘quvchilarning ta’lim jarayonidagi faolligini va
rivojlanishini yanada aniqroq o‘lchash imkonini beradi.
Biroq, ba’zi pedagoglar zamonaviy baholash usullarining samaradorligi haqida
savollarni ko‘taradilar. Masalan, shakllantiruvchi baholashda o‘qituvchidan muntazam
ravishda feedback berilishi talab qilinadi, bu esa o‘qituvchilarning vaqt va resurslaridan
kengroq foydalanishni talab qiladi. Bunday yondashuvni har bir o‘qituvchi muvaffaqiyatli
amalga oshira olishiga kafolat yo‘q. Shuningdek, o‘quvchilarning o‘z-o‘zini baholash
ko‘nikmalarini shakllantirish uchun ularga vaqt va imkoniyat yaratish kerak, bu ham o‘z-o‘zini
anglash va mustaqil fikrlashni rivojlantirishga yordam beradi.
Yana bir muhokama qilinadigan nuqta, zamonaviy baholash usullarining barcha
o‘quvchilarga mos kelishi masalasidir. Har bir o‘quvchining individual xususiyatlari va
o‘rganish usullari turlicha bo‘lishi mumkin, shu sababli ba’zi usullar ba’zi o‘quvchilarga
samaraliroq, boshqalarga esa kamroq ta’sir qiladi. Shunga qaramay, ushbu metodlar
o‘quvchilarning umumiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashda katta imkoniyatlar yaratadi.
Xulosa.
Nazorat qilish va baholashning zamonaviy usullari ta’lim jarayonini yanada
samarali va interaktiv qilishga yordam beradi. Shakllantiruvchi baholash, o‘z-o‘zini baholash,
peer-baholash va ko‘p o‘lchovli baholash kabi yondashuvlar o‘quvchilarning bilimini va
ko‘nikmalarini chuqurroq tahlil qilishga imkon yaratadi. Ushbu usullar o‘quvchilarning
faolligini oshiradi, ularning ijodiy va kognitiv rivojlanishiga ko‘maklashadi, shuningdek,
o‘rganish jarayonidagi individual xususiyatlarni hisobga olishga imkon beradi.
Shu bilan birga, zamonaviy baholash tizimlari o‘qituvchilarga o‘quvchilarning
rivojlanishini doimiy ravishda kuzatish va kerakli tuzatishlar kiritish imkoniyatini beradi.
Biroq, bu yondashuvlarni samarali qo‘llash uchun o‘qituvchilar va ta’lim tizimining to‘g‘ri
tayyorlanishi, vaqt va resurslarni to‘g‘ri boshqarish muhim ahamiyatga ega. Natijada,
zamonaviy baholash metodlari ta’lim sifatini oshirish, o‘quvchilarning muvaffaqiyatini
ta’minlash va ta’lim tizimining yanada modernizatsiya qilinishini ta’minlashda samarali vosita
bo‘lib xizmat qiladi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Torrance, H., & Pryor, J. (2001). Developing formative assessment in the classroom:
Using action research to expand teaching and learning. British Educational Research Journal,
27(5), 615-631.
2.
Anderson, L. W., & Krathwohl, D. R. (2001). A taxonomy for learning, teaching, and
assessing: A revision of Bloom’s Taxonomy of Educational Objectives. Pearson Education.
3.
Hargreaves, E. (2005). Assessment for learning and teaching. London: Continuum.
4.
Mahmudjanovna, Yahyokhonova Muhiba. "Increasing the Effectiveness of the Learning
Process for the Use of Information and Communication Technologies." Academicia Globe 2.04
(2021): 206-211.
`
123
5.
Maxmudjonovna, Yaxiyaxonova Muhiba. "Bulutli texnologiyalarning xususiyatlari,
afzalliklari va kamchiliklari." Science Promotion 8 (2024): 228-233.
6.
Axmadova, Zahro, Malika Nurullayeva, and Muxiba Yaxiyaxonova. "SUNʻIY INTELLEKT
VA EKSPERT TIZIM TUSHUNCHALARI. EKSPERT TIZIMLARINING INSTRUMENTAL
VOSITALARI. EKSPERT TIZIMLARIDA BILIMLARNI TASHKIL QILISH." Педагогика и
психология в современном мире: теоретические и практические исследования 4.1
(2025): 58-61.
7.
Safaraliyev, Ergash, Malika Nurullayeva, and Muxiba Yaxiyaxonova. "SMM
PLATFORMALARI BILAN TANISHISH: YOUTUBE SAYTI." Молодые ученые 3.2 (2025): 27-32.
8.
Toshbadalova, Sevinch, Malika Nurullayeva, and Muxiba Yaxiyaxonova. "IOT (INTERNET
OF THINGS) TEXNOLOGIYALAR." Молодые ученые 3.2 (2025): 33-38.
9.
Qobilova, Gulchiroy, Marjona Yusupova, and Muxiba Yaxiyaxonova. "Bioinformatikada
genomik maʻlumotlar tahlili va amaliyoti." Zamonaviy dunyoda fan va texnologiya 3 (2024):
95-98.
10.
Xudoyqulova, D., and M. Yaxiyaxonova. "Bulutli texnologiyalar va ularning afzalliklari."
Models and methods in modern science 3.6 (2024): 155-163.
11.
Normuroda, Sadoqat, and Shaxina Asadova. "RAQAMLI IQTISODIYOT SHAROITIDA
IJTIMOIY VA IQTISODIY JARAYONLARNI RIVOJLANTIRISHNING USULLARI." Наука и
технология в современном мире 3.14 (2024): 25-29.
12.
Normurodova, Sadoqat, Gulshoda Ismatullayeva, and Shaxina Asadova. "AXBOROT BO
‘LIMINI O ‘QITISH METODIKASI." Прикладные науки в современном мире: проблемы и
решения 4.2 (2025): 76-79.
13.
Normurodova, Sadoqat, Dilshod Xolyorov, and Shaxina Asadova. "MATN VA GRAFIK
MUHARRIRLARI BO ‘LIMINI O ‘QITISH METODIKASI." Наука и инновация 3.4 (2025): 125-
127.
14.
Xoliqulovna, Normurodova Sadoqat, and Abdiroxmonova Zahro. "ZAMONAVIY DARS VA
DARS TAHLILLINI OʻTKAZISHGA NISBATAN YONDASHUVLAR." Uz Conferences. Vol. 1. No. 9.
2025.
15.
Xoliqulovna, Normurodova Sadoqat. "MA’LUMOTLAR BAZASI BO ‘LIMINI O ‘QITISH
METODIKASI." Uz Conferences. Vol. 1. No. 9. 2025.
16.
Shuxratovich, Akbar Kodirov. "The importance and advantages of using information
technologies in education." Galaxy International Interdisciplinary Research Journal 10.1
(2022): 46-50.
17.
Shuxratovich, Kodirov Akbar, Choriyeva Xursanoy Xusanovna, and Mirqobilov Bekzod
Abdulla o’g’li. "O’RTA TA’LIM MAKTABLARNING BOSHLANG’ICH TA’LIM SINFLARIDA
INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI FANINI O’QITISHDA MUAMMO, YECHIM VA
TAKLIFLAR." Journal of new century innovations 43.4 (2023): 96-98.
18.
Shuxratovich, Kodirov Akbar. "KATTA MA’LUMOT BAZALARINI PARALLEL ISHLOV
BERISH USULLARINI VA MODELLARINI O’RGANISH." Journal of new century innovations 43.4
(2023): 93-95.
19.
Shuxratovich, Kodirov Akbar. "VATANIMIZDA VENDING NUSXALASH MASHINASINI
AMALDA QO’LLASHNING SAMARADORLIGI." Journal of new century innovations 43.4 (2023):
90-92.
