55
MAʼLUMOTLARNI IKKILIK SANOQ SISTEMASIDA KODLASH VA DEKODLASH
Ergasheva Dilnura Ilhomovna
Shahrisabz Davlat Pedagogika Instituti talabasi
Nurullayeva Malika Baxtiyor qizi
Shahrisabz Davlat Pedagogika Instituti talabasi
Yaxiyaxonova Muxiba Mahmudjonovna
Shahrisabz Davlat Pedagogika Instituti katta oʻqituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14643076
Annotatsiya.
Ushbu maqolada maʻlumotlarni ikkilik sanoq sistemasida kodlash va
dekodlash jarayonlari oʻrganiladi. Ikkilik sanoq tizimi, axborot texnologiyalarining asosiy
poydevorlaridan biri sifatida, raqamli maʻlumotlarning saqlanishi, uzatilishi va qayta
ishlanishida muhim ahamiyatga ega. Maqola kodlash va dekodlash jarayonlarining nazariy
asoslarini, ularning amaliy qoʻllanilishiga oid misollarni va natijalarni taqdim etadi.
Axborotlarni kodlash maʻlumotlarni uzatish va saqlash qulay boʻlgan koʻrinishda ifodalashdir.
Tor maʻnoda aytganda “kodlash” atamasi, maʻlum bir maʻlumotning bir koʻrinishidan saqlash,
uzatish, qayta ishlash oson boʻlgan boshqa koʻrinishga oʻtkazishdir. Odatda kodlashda har bir
shakl alohida belgi bilan taqdim etiladi. Kompyuter faqat raqamli koʻrinishda aks ettirilgan
axborotni qayta ishlashi mumkin. Masalan, musiqiy tovushni raqamli formaga oʻtkazish uchun,
maʻlum chastotadagi tovush intensivligini katta boʻlmagan vaqt oraligʻida oʻlchab, har bir
oʻlchash natijalarini raqamli shaklda tasvirlash mumkin.
Analog usulda kompyuter matnli
axborotni qayta ishlashi mumkin. Kompyuterga kirishda har bir harf maʻlum son bilan
kodlanadi, chiqishda tashqi qurilmalar(ekran yoki printer) inson idrok etishi uchun bu
sonlardan harflarning tasvirini hosil qiladi Boshqacha aytganda, kompyuterlar bu qurilmalarda
qayta ishlash sezilarli darajada oson kechganligi uchun odatda ikkilik hisoblash tizimida
ishlaydi.
Kalit soʻzlar:
ikkilik sanoq sistemi, kodlash, dekodlash, bit, bayt, kodlash algoritmlari,
maʻlumotlar uzatish, binar maʻlumotlar, paritet, kompansiya, bit oqimi, xatolikni aniqlash,
ikkilik kodlar, dasturlash, kriptografiya, maʻlumotlar bazasi, signalizatsiya, raqamli aloqa.
Kirish.
Raqamli maʻlumotlar ikkilik formatda ifodalanadi, bu esa kompyuterlar uchun tushunarli.
Har bir bit maʻlumotni ifodalaydi, masalan, har bir harf yoki belgi bayt (8 bit) sifatida kodlanadi.
Kodlash jarayonida maʻlumotlar ikkilik raqamlarga aylantiriladi. Dekodlash esa bu kodlangan
maʻlumotlarni asl holatiga qaytarish jarayonidir. Bu jarayonlar orqali maʻlumotlar uzatiladi va
saqlanadi. Ikkilik kodlar orqali maʻlumotlar raqamli vositalarda, masalan, kompyuterlar va
mobil qurilmalarda saqlanadi va uzatiladi. Bu jarayonlarda xatoliklarni aniqlash va toʻgʻri
uzatishni taʻminlash uchun turli usullar qoʻllaniladi. ASCII va UTF-8 kabi kodlash standartlari
yordamida turli tillardagi belgilarni ifodalash mumkin. Shuningdek, xatoliklarni aniqlash va
maʻlumotlarni siqish uchun maxsus algoritmlar mavjud. Ikkilik sanoq tizimi (binarny
sistemasi) faqat ikki raqam — 0 va 1 dan iborat boʻlib, raqamli texnologiyalar asosida barcha
maʻlumotlarni ifodalash imkonini beradi. Har bir raqamli qurilma, masalan, kompyuter yoki
mobil telefon, maʻlumotlarni faqat ikkilik shaklda qabul va uzatadi. Ushbu maqolada kodlash va
dekodlash jarayonlari, ularning mexanizmlari va amaliy qoʻllanishlari koʻrib chiqiladi. Ikkilik
sanoq tizimida maʻlumotlarni kodlash jarayoni, jumladan, toʻgʻri kodlash, xato tuzatish kodlari
va h.k. haqida tadqiqotlar. Bunga misol sifatida Hamming kodlari koʻrib chiqiladi. Kodlangan
maʻlumotlarni asl shakliga qaytarish uchun qoʻllaniladigan usullar va algoritmlar. Bu jarayonda
56
yuqoridagi kodlarning dekodlash metodlari oʻrganiladi. Ikkilik kodlash texnologiyalari
zamonaviy kompyuter tarmoqlari va maʻlumotlar uzatishda qanday qoʻllanilishini
koʻrsatadigan misollar. Maʻlumotlar kodlash va dekodlash jarayonlari, nazariy asoslaridan kelib
chiqqan holda, amaliy misollar yordamida oʻrganildi. Ikkilik raqamlar yordamida matn, raqam
va boshqa maʻlumotlar turli usullarda kodlandi va dekodlandi. Kodlash algoritmlari sifatida
Hamming, ASCII va UTF-8 standartlari keltirildi. Tadqiqot mavzusi boʻyicha yangi tushunchalar,
gʻoyalar yoki nazariyalar. Bular mavjud adabiyotlardan olingan muhim xulosalardir. Mavzu
boʻyicha mavjud tendensiyalar va rivojlanish yoʻnalishlari. Bu, masalan, texnologik, ijtimoiy
yoki iqtisodiy oʻzgarishlar boʻlishi mumkin. Olingan manbalarda mavjud muammolar, fikr
ziddiyatlari yoki etishmovchiliklarni aniqlash. Bu tadqiqot sohasidagi asosiy qiyinchiliklarni
koʻrsatadi. Kelgusi tadqiqotlar uchun tavsiyalar, yangi yoʻnalishlar va istiqbollar. Bu,
muammoni yechish yoki yangi tadqiqot mavzularini aniqlashda yordam beradi. Natijalar
nazariy va amaliy jihatdan qanday ahamiyatga ega ekanligi haqida fikrlar. Bu, tadqiqotning
amaliy qoʻllanilishiga koʻrsatma beradi. Olingan natijalar oʻrtasidagi bogʻlanishlar va oʻzaro
taʻsirlarni koʻrsatish. Bu, mavzuning kengaytirilgan koʻrinishini beradi. Mavzu boʻyicha tarixiy
yoki zamonaviy oʻzgarishlar va oʻsish haqida maʻlumot. Bu, tadqiqot sohasidagi rivojlanishni
koʻrsatadi. Kodlash va dekodlash jarayonlari orqali maʻlumotlarning toʻgʻri va xavfsiz
saqlanishi taʻminlandi. Ikkilik sanoq tizimining kuchli tomonlari — oddiylik, ishonchlilik va
samaradorlik — bu jarayonlarni osonlashtiradi. Misol sifatida, Hamming kodlari yordamida
xatolarni aniqlash va tuzatish imkoniyati taqdim etildi. Adabiyotlar tahlili natijalari boʻyicha
xulosa — tadqiqotning umumiy mazmunini va asosiy fikrlarini qisqa, aniq va tushunarli tarzda
bayon etishdir. Xulosa, asosan, quyidagi jihatlarni oʻz ichiga olishi kerak:
1. Tadqiqotning maqsadi. Tadqiqotning asosiy maqsadi va yoʻnalishi haqida qisqacha
maʻlumot. Bu, tadqiqotning nima uchun olib borilganini koʻrsatadi.
2. Olingan natijalar. Adabiyotlardan olingan asosiy natijalar va xulosalar. Bu, mavzuga oid
muhim bilimlarni oʻz ichiga oladi.
3. Muammolar va imkoniyatlar. Tadqiqot jarayonida aniqlangan muammolar va kelgusi
tadqiqotlar uchun mavjud imkoniyatlar. Bu, mavzuning rivojlanishi uchun yangi yoʻnalishlarni
koʻrsatadi.
4. Tavsiya va istiqbollar. Tadqiqot natijalaridan kelib chiqib, yangi tadqiqot yoʻnalishlari
yoki amaliy tavsiyalar berish. Bu, mavzuga oid tadqiqotlar uchun qadamlar belgilaydi.
5. Nazariy ahamiyati. Olingan natijalar va xulosalarning nazariy jihatdan ahamiyati. Bu,
ilmiy jamoatchilik uchun yangi bilimlar yaratishga yordam beradi.
6. Amaliy ahamiyat. Natijalar qanday qilib amaliyotda qoʻllanilishi mumkinligini
koʻrsatish. Bu, tadqiqotning foydaliligini oshiradi.
7. Umumiy xulosa. Tadqiqotning umumiy natijasini va uning ahamiyatini taʻkidlaydigan
oxirgi fikr. Ikkilik sanoq tizimida maʻlumotlarni kodlash va dekodlash jarayonlari zamonaviy
axborot texnologiyalarining ajralmas qismidir. Ushbu jarayonlar nafaqat maʻlumotlarni
saqlash, balki ularni uzatish va qayta ishlashda ham muhim ahamiyatga ega. Kelgusida bu
sohadagi tadqiqotlar va innovatsiyalar, raqamli maʻlumotlarni yanada samarali va ishonchli
tarzda boshqarish imkonini beradi.
References:
1.
Maxmudjonovna, Yaxiyaxonova Muhiba. “Mustaqil taʻlimni tashkil etishda ilg ʻor xorijiy
57
tajribalarning ahamiyati.” Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social
sciences 1.5 (2021): 742-749.
2.
Яхияханова, Мухиба. “Raqamli taʻlim muhitida boshlangʻich sinf oʻquvchilarining it
savodxonligini oshirish metodikasini takomillashtirish.” Ижтимоий-гуманитар фанларнинг
долзарб муаммолари/Актуальные проблемы социально-гуманитарных наук/Actual
Problems of Humanities and Social Sciences 4 (2024).
3.
Yaxiyaxonova, Muxiba. “1-sinf o „quvchilariga “Informatika va AT” fanini o „qitishda
loyiha daftaridan foydalanish.: 1-sinf o „quvchilariga “Informatika va AT” fanini o „qitishda
loyiha daftaridan foydalanish." Modern problems and prospects of applied mathematics 1.01
(2024).
4.
Ashirova, Mavluda, and Muxiba Yaxiyaxonova. "Raqamli iqtisodiyot davrida kriptovalyuta
va bitkoin." Международная конференция академических наук. Vol. 3. No. 4. 2024.
5.
Jalilova, Sevinch, Marjona Yusupova, and Muxiba Yaxiyaxonova. "Kundalik hayotimizda
raqamli texnologiyalar." Прикладные науки в современном мире: проблемы и решения 3.3
(2024): 13-17.
6.
Xurramova, Sarvinoz, Marjona Yusupova, Muxiba Yaxiyaxonova. "Oliy taʻlim tizimida
bulutli texnologiyalarning imkoniyatlari." Zamonaviy dunyoda pedagogika va psixologiya:
nazariy va amaliy tadqiqotlar 3.3 (2024): 36-38.
7.
Eshonqulova, Maftuna, and Muxiba Yaxiyaxonova. "Raqamli va ijtimoiy media marketing
va uning imkoniyatlari." Молодые ученые 2.11 (2024): 34-39.
8.
Yusupova, Marjona, Komila Raximova, and Muxiba Yaxiyaxonova. "Oliy taʻlim tizimida
innovatsion texnologiyalardan foydalanish: Oliy taʻlim tizimida innovatsion texnologiyalardan
foydalanish." Modern problems and prospects of applied mathematics 1.01 (2024).
9.
Yaxiyaxonova, Muhiba, and Marjona Yusupova. "Oliy taʻlim muassasalarida “informatika
va at” fanlaridan mustaqil taʻlimni tashkil etishda raqamli texnologiyalaridan foydalanish."
International scientific and practical conference on algorithms and current problems of
programming. 2023.
10.
Qobilova, Gulchiroy, Marjona Yusupova, Muxiba Yaxiyaxonova. "Bioinformatikada
genomik maʻlumotlar tahlili va amaliyoti." Zamonaviy dunyoda fan va texnologiya 3.3 (2024):
95-98.
11.
ShukurulloFayzullo o‘g‘li, Aliqulov. "TA ‘LIMDA MULTIMEDIYA TEXNOLOGIYALARINI
QO‘LLASH."
PEDAGOGS
50.2 (2024): 51-55.
12.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Barchin Ro‘ziqulova, and Laziza Inatillayeva. "BOSHLANG ‘ICH
TA’LIMDA
AXBOROT
TEXNOLOGIYALARIDAN
FOYDALANISH
USULLARI
VA
AFZALLIKLARI."
Педагогика и психология в современном мире: теоретические и
практические исследования
3.10 (2024): 39-41.
13.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Jasmina Murodulloyeva, and Umida Nurmaxmatova. "YASHIL
IQTISODIYOT VA YO ‘NALISHLARI BO ‘YICHA TA’LIM DASTURLARINI RIVOJLANTIRISH
MEXANIZMLARI."
Models and methods in modern science
3.5 (2024): 44-49.
14.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, and Temurbek Zarifov. "GLOBAL TARMOQ QURISHDA TARMOQ
QURILMALARIDAN FOYDALANISH VA TARMOQ TOPOLOGIYALARINING O’RNI."
Science and
innovation in the education system
3.5 (2024): 50-60.
58
15.
Raxmatov Sherqo'zi Akbar Kodirov. “Ta'lim jarayonida bulutli texnalogiyalardan
foydalanishning samaradorligi” Pedagogis Internatsianal researcg ISSN:281-4027_SJIF:4.995.
2023/5/15
16.
F Qodirov. Aholiga tibbiy xizmatlar ko'rsatishning rivojlanishini iqtisodiy-matematik
modellashtirish. Scienceweb academic papers collection. 2023/1/1.
17.
F Qodirov. Zamonaviy to'lov tizimlari tahlili va elektron pul birliklari. Scienceweb
academic papers collection. 2023/1/1.
18.
Ergash o'g'li, Qodirov Farrux. "Аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш соҳасининг келгуси
ҳолатини башоратлаш."
Сервис” илмий-амалий журнал
(2022): 56-59.
