№ 3 (2025) Ilg'or iqtisodiyot va pedagogik texnologiyalar

Maqolada Triple Helix innovatsion modelining rivojlanishi, uni oʻzgartirish sabablari va shartlari tahlil qilinadi. Asl model davlat, biznes tuzilmalari va ilmiy (shu jumladan universitet) hamjamiyatining oʻzaro taʼsirini koʻrib chiqdi. Maqolada elementlarning oʻzaro taʼsiri "jamoat" deb nomlangan toʻrtinchi element (ommaviy axborot vositalari, madaniyat, ijodiy sanoat va boshqalar) paydo boʻlishi bilan qanday murakkablashishini koʻrsatadi. Ushbu elementning innovatsion Quadruple Helix modelidagi roli oʻrganiladi. Ishning ahamiyati innovatsion oʻzaro taʼsirni murakkablashtirish xususiyatlari va shartlarini aniqlashtirishdadir. Fivefold Helix innovatsion modeli innovatsion jarayon ishtirokchilari oʻrtasidagi munosabatlarda yuzaga keladigan sifat oʻzgarishlarini tasvirlaydi. U rivojlanishning ekologik va ijtimoiy jihatlarini jamlaydi.

Мақолада инновацион фаолият билан шуғулланувчи кичик бизнес  учун тайёрланадиган кадрларнинг билим ва  малакавий даражасини ошириш, таълим тизимини баҳолаш, таълим сифатини оширишга тизимли ёндашиш, таълим тизими сифатини оширишда нодавлат таълим тизими имкониятларидан фойдаланиш масалалари ёритилган  ва Ўзбекистонда таълим сифатини ошириш бўйича таклифлар ишлаб чиқилган.

Mazkur maqolada 2018–2024 yillar davomida O‘zbekiston Respublikasida davlat qimmatli qog‘ozlari bozorining holati va tuzilishi, jumladan talab va joylashtirish ko‘rsatkichlari bo‘yicha har tomonlama tahlil qilingan. Davlat obligatsiyalari moliyaviy tizimning muhim elementi hisoblanib, ichki va tashqi investitsion resurslarni safarbar etishga xizmat qiladi. Tadqiqotda ushbu bozor segmentining to‘liq rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgan institutsional va tuzilma bilan bog‘liq cheklovlar aniqlangan. Ular qatoriga mavjud qarz instrumentlarining cheklanganligi, ikkilamchi bozorda likvidlikning pastligi, qisqa muddatli obligatsiyalarning ustuvorligi hamda foiz stavkalari o‘zgaruvchan obligatsiyalar kabi moslasha oladigan vositalarning mavjud emasligi kiradi. Muallif tomonidan davlat obligatsiyalari muomalasining to‘liq ko‘p bosqichli infratuzilmasini yaratish uchun indekslashgan, “yashil” va ijtimoiy obligatsiyalar kabi innovatsion vositalarni joriy etish zarurligi asoslab berilgan. Shu bilan birga, davlat qarzi siyosatida shaffoflikni ta’minlash va byudjet moliyalashtirilishining barqarorligini kuchaytirishda davlat obligatsiyalari bozorini rivojlantirish strategik ahamiyatga ega ekani ta’kidlangan.

“Oilaviy uy mehmonxona” xizmatlarini tashkil etish ma’lum tartibli ketma-ketlik va iqtisodiy-ijtimoiy mexanizmlar asosida tashkil etilishi, faoliyat turining maqsadlari, talab etiladigan sharoitlarni, iqtisodiy subyektlarning huquq va burchlari hamda asoslanadigan mezonlarni belgilab olish.

Mazkur maqolada O‘zbekiston Respublikasida Turizmni qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi faoliyatining samaradorligi tahlil qilinib, uning iqtisodiy o‘sish va daromadlar tengsizligiga ta’siri empirik asosda baholangan. 2017–2023-yillar uchun rasmiy statistik ma’lumotlar asosida regressiya tahlili va Kuznets gipotezasi modeli qo‘llanilgan. Tadqiqot natijalari TQJ faoliyatining turizm infratuzilmasini rivojlantirish, mintaqaviy tenglikni ta’minlash va bandlikni oshirishdagi ahamiyatini ko‘rsatadi. Xalqaro tajriba asosida jamg‘arma faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqilgan.

Maqolada tо‘qimachilik korxonalari ishlab chiqarish faoliyatini tashkil etishda sifatli mahsulot ishlab chiqarish hamda moliyaviy iqtisodiy kо‘rsatkichlar holatini tahlil qilishga e’tibor qaratilgan.

Maqolada rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda temir yo‘l transportini rivojlantirishning innovatsion mexanizmlarining qiyosiy tahlili keltirilgan. Innovatsiyalarni amalga oshirishning maqsadlari, vositalari va institutsional sharoitlaridagi farqlar aniqlandi. Raqamli va ekologik yechimlarning samaradorligini baholash metodologiyasi taklif etiladi. Barqaror rivojlanish tamoyillarini hisobga olgan holda transport sohasini boshqarish organlari uchun tavsiyalar ishlab chiqilgan.

Maqolada jadal raqamli o‘zgarishlar va institutsional o‘zgarishlar kontekstida global savdo rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari ko‘rib chiqiladi. Savdo jarayonlarini raqamlashtirishni belgilovchi asosiy omillar va mexanizmlar, shuningdek, mamlakatlarning raqamli imkoniyatlardan teng foydalanishiga to‘sqinlik qilayotgan institutsional to‘siqlar ko‘rib chiqiladi. Raqamli tengsizlik muammosiga alohida e’tibor qaratilmoqda, bu alohida davlatlarning xalqaro savdo tarmoqlariga integratsiyalashuvini cheklaydi va ularning raqobatbardoshligini pasaytiradi. Raqamli infratuzilmani rivojlantirish, sun’iy intellektdan foydalanish, blokcheyn texnologiyasi va katta ma’lumotlarni qayta ishlash kabi raqamlashtirish drayverlari tahlil qilinadi. Raqamli bo‘linish xavfi va uning global savdo tizimlarining barqarorligiga ta’siri ochib berilgan. Inklyuziv va xavfsiz raqamli savdo muhitini shakllantirishning strategik yo‘nalishlari taklif etiladi.

Maqolada globallashuv va raqamlashtirish sharoitida fan va ta’lim integratsiyasiga moslashuv asosida oliy ta’lim muassasalarida ta’lim jarayonining sifatini oshirishga qaratilgan zamonaviy strategik yondashuvlar ko‘rib chiqilgan. Ta’lim tashkilotlarining rivojlanishiga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillarni hisobga olgan holda, uzoq muddatli, moslashuvchan va kompleks strategiyalarni ishlab chiqish zarurligi asoslab berilgan.

Ушбу мақолада ходимлар олдидаги мажбурият ҳисоби назарий, услубий ва ҳуқуқий жиҳатдан ўрганилган. Ўрганишлар асосида ходимлар олдидаги мажбурият ҳисобини такомиллаштириш таклиф этилган.

Maqolada O‘zbekiston Respublikasining ichki turizmni rivojlantirish imkoniyatlari, mavjud resurslar va ular asosida mintaqaviy iqtisodiy va ijtimoiy faollikni oshirish mexanizmlari ilmiy jihatdan tahlil qilingan. Shuningdek, har bir mintaqaning o‘ziga xos turistik salohiyati, ichki turizm infratuzilmasining rivojlanish holati, mavjud muammolar va ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar berilgan. Ichki turizmning hududiy barqarorlik va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotdagi roli ko‘rib chiqiladi.

Mazkur maqolada AQShdagi Small Business Administration (SBA) tajribasi asosida kichik biznes subyektlarini tijorat banklari orqali moliyalashtirish mexanizmlarining samarador jihatlari o‘rganilgan. AQShdagi kredit kafolatlari, foiz stavkalarini tartibga solish, maslahat markazlari va raqamli infratuzilmalar asosida O‘zbekiston sharoitlariga mos strategik takliflar ishlab chiqilgan. Jumladan, kredit kafolatlarini kuchaytirish, “raqamli kafolat portali”ni joriy etish, maslahat markazlari tashkil etish, foiz stavkalarini tartibga solish va monitoring tizimini takomillashtirishga oid takliflar asoslab berilgan. Takliflar O‘zbekistonda kichik biznes kreditlash mexanizmlarining samaradorligini oshirishga yo‘naltirilgan.

Sun’iy intellekt (SI) texnologiyalarining aylanma iqtisodiyotga integratsiyasi global miqyosdagi chiqindilarni boshqarish muammosiga inqilobiy yechimlar taklif etadi. Ushbu maqolada chiqindilarni kamaytirish, resurslardan samarali foydalanish va barqarorlikni ta’minlashda SI asosidagi innovatsiyalarning o‘rni tahlil qilinadi. AQShdagi AMP Robotics va Finlyandiyadagi ZenRobotics kabi amaliy misollar orqali SI texnologiyalari chiqindilarni saralash, qayta ishlash samaradorligini oshirish va mahsulotning hayotiy siklini boshqarishdagi ahamiyati ko‘rsatilgan. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, sun’iy intellekt atrof-muhit barqarorligiga hissa qo‘shish bilan birga iqtisodiy imkoniyatlarni ham yaratadi, resurs aylanishini optimallashtiradi va chiqindilar hosil bo‘lishini kamaytiradi.

Maqola raqamlashtirish sharoitida xoʻjalik yurituvchi subyektlarning investitsiya xatti-harakatlariga bagʻishlangan. Uy xoʻjaliklarining asosiy mulki shundaki, ularning barcha faoliyati yakuniy mahsulot va xizmatlarni isteʼmol qilish orqali oʻz xohish-istaklarini qondirishga qaratilgan. Ishlab chiqarish omillarining egalari sifatida ular tegishli kompensatsiya uchun ularni bozorda sotadilar va foyda oladilar ushbu jihatlarni takomillashtirish boʻyicha takliflar maqolada oʻz aksini topgan.

Ushbu maqola zamonaviy o‘quv muhitida dinamik va innovatsion strategiya sifatida rolli o‘yinlarning ahamiyati o‘rganiladi. Rolli o‘yinlar o‘quvchilarga real senariylarga sho‘ng‘ish imkonini beradi, tanqidiy fikrlash, ijodkorlik, hamkorlik va muloqot ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Maqolada turli mavzularda rolli o‘yinning turli xil qo‘llanilishi va uning o‘quvchilarni rag‘batlantirish va ushlab turishdagi samaradorligi muhokama qilinadi.

Mazkur maqolada jismoniy shaxslarning daromadlaridan olinadigan soliqlarning turli mamlakatlardagi tizimi va undirish mexanizmlarining solishtirma tahlili keltirilgan. Soliq stavkalari, imtiyozlar, deklaratsiya tartiblari hamda to‘lov usullari bo‘yicha xorijiy mamlakatlarning amaliy tajribalari tahlil qilinib, ularning ijtimoiy-iqtisodiy ta’siri yoritilgan. Shuningdek, progressiv va proporsional soliqlarning adolatli taqsimotga ta’siri hamda investitsion daromadlarga nisbatan soliqlarning o‘rni muhokama qilingan. O‘zbekiston soliq tizimini takomillashtirishda xorijiy tajribalardan foydalanishning istiqbollari asoslangan. Maqolada daromad solig‘ini yig‘ish mexanizmlarining samaradorligi va adolatlilik darajasi iqtisodiy barqarorlik va byudjetga tushumlar nuqtai nazaridan tahlil etilgan.

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг инсон ҳуқуқлари бўйича олий комиссияси томонидан таклиф қилинган кўрсатмаларда, аҳолининг турмуш даражасини баҳолаш учун кўрсаткичларни ишлаб чиқиш ва улардан фойдаланишда, биринчи навбатда, аҳолининг ўз тақдирини ўзи белгилаши ва иштирок этиш тамойилларига эътибор қаратган ҳолда, маълумотларга инсон ҳуқуқлари ёндашувига риоя қилиши кераклиги таъкидлаб ўтилган.  Аҳолининг умумий даромадлари - доимий ёки такрорланувчи хусусиятга эга бўлган, йиллик ёки ундан кам вақт оралиғидаги даврда уй хўжалиги ёки унинг алоҳида аъзоларига тушадиган пул ва натура шаклидаги тушумлардан ташкил топади. Ушбу мақола  халқаро ташкилотлар томонидан аҳоли даромадлари ва турмуш даражасини баҳолаш бўйича услубиётлар ҳамда  улардан фойдаланиш йўналишларини ўрганишга қаратилган.

Ушбу мақолада Ўзбекистонда амалга оширилаётган солиқ ислоҳотлари ва тадбиркорлик субъектларига берилаётган солиқ имтиёзлари таҳлил қилинган. Солиқ имтиёзларининг моҳияти ва уларнинг мамлакат иқтисодиётига таъсири ўрганилган. Шу билан бир қаторда тадбиркорлик фаолиятини қўллаб-қуватлаш, инвестицияларни жалб қилиш, инновацион фаолиятни рағбатлантириш ҳамда экспорт салоҳиятини оширишда солиқ имтиёзларининг аҳамияти келтирилган. Солиқ имтиёзларни қўллашдаги мавжуд муаммолар ва уларни бартараф этиш йўналишлари тавсия этилган.

Ушбу мақолада хўжалик юритувчи субъектлар молиявий ҳолати, жумладан, уларнинг тўловга қобилиятли эканлигини баҳолашда активларни ликвидлилиги бўйича аниқлаб олиш ҳамда мажбуриятларни тўлов муддати бўйича таркибларга ажратиш масаласи ўрганилган бўлиб, бунда бухгалтерия ахборотидан фойдаланишда маълумотларни таркиблаш муҳим эканлигига алоҳида эътибор қаратилган. Активларни таркибида пулга айланиши бир мунча қийин бўлган, жорий мажбуриятларни таркибида эса, тезда тўланиши керак бўлган жорий қарздорликнинг кўп бўлиши жорий тўлов қобилияти коэффициенти юқори чиққанда ҳам нотўғри хулоса шакллантиришга олиб келиши мумкинлиги асосланган.

Maqola raqamlashtirish bilan bogʻliq axborot jamiyatining yangi bosqichini shakllantirish va rivojlantirish kontekstida investitsiya jarayonini chuqur nazariy tushunishni tahlil qilishga, xoʻjalik yurituvchi subyektlarning xatti-harakatlarini oʻzgartirishni oʻrganishga, markazlashtirilmagan investitsiya vositalaridan foydalangan holda investorlarning oʻzaro hamkorligi uchun institutsional sharoitlarni oʻrganishga bagʻishlangan.