№ 3 (2025) Ilg'or iqtisodiyot va pedagogik texnologiyalar

Ушбу мақолада кўчмас мулк қийматини солиққа тортиш ва баҳолашнинг илмий асосланган методологияси кўриб чиқилади. Солиққа тортиш тизимининг самарадорлигини ошириш мақсадида кўчмас мулкнинг бозор қийматини аниқлаш учун турли моделлар ва баҳолаш усуллари қўлланилади. Асосий диққат, нарх шакллантирувчи омилларнинг таъсирини баҳолашда қиёсий, харажат ва даромадли ёндашувларнинг фойдаланилишига қаратилади. Кўчмас мулкни солиққа тортиш ва қийматини баҳолашда статистик таҳлил, эксперт баҳолаш ва математик моделлаштириш усуллари кенг қўлланилади. Бу методология бозор ахборотлари ва кўчмас мулк турлари бўйича маълумотларнинг тўғри танланишига асосланади, бу эса солиқ юкламасини адолатли тақсимлашга хизмат қилади. Шунингдек, кўчмас мулкни солиққа тортиш ва баҳолаш усуллари ва моделларини Ўзбекистонда жорий этиш бўйича таклифлар ҳамда тавсиялар ишлаб чиқилган.

Мақолада фонд бозорини тартибга солишнинг назарий ва услубий асослари, унинг миллий иқтисодиётдаги ўрни ва роли кўриб чиқилган, фонд бозорининг асосий воситаларидан фойдаланишнинг муаммоли томонлари кўрсатилган ҳолда тавсифланган, фонд бозорини ривожлантиришнинг ташқи шароитлари таҳлил қилиниб, миллий иқтисодиётда фонд бозори механизмининг ривожланиш хусусиятлари аниқланган. Шунингдек, Ўзбекистон иқтисодиёти ҳолатининг ҳозирги босқичига хос бўлган фонд бозори ресурсларини жалб қилиш тузилмасига эътибор қаратилиб, уларни такомиллаштириш бўйича тавсиялар ишлаб чиқилган.

Ushbu maqolada O‘zbekistonda 2014 yildan 2023 yilgacha bo‘lgan davrda temir yo‘l transportida yo‘lovchi tashish faoliyatining asosiy ko‘rsatkichlari, daromad va xarajatlari tahlil qilinadi. Maqolada temir yo‘l transportining iqtisodiyotdagi o‘rni, rivojlanish tendensiyalari va pandemiya davridagi ta’siri o‘rganilgan. Shuningdek, infratuzilmani yaxshilash, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish va xizmat sifatini oshirish bo‘yicha strategik takliflar keltiriladi. Maqsad – yo‘lovchi tashish faoliyatining samaradorligini oshirish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash.

Ushbu maqolada soliqlarni undirish mexanizmini takomillashtirish, soliq to‘lovchilarga xizmat ko‘rsatish va ta’limni yaxshilash, soliq tizimi va tartiblarini soddalashtirish, soliq to‘lovchilar va soliq organlari o‘rtasida samarali aloqa kanallarini rivojlantirish soliqlarni undirish mexanizmlarini takomillashtirish ko‘rib chiqilgan. Bundan tashqari, adolatga bo‘lgan ishonch va idrokni shakllantirish va samarali majburlov choralarini qo‘llash ham muvofiqlikni oshirish, munosabatlarni rivojlantirish tendensiyalarini hamda soliq va yig‘imlar bo‘yicha soliq qarzdorliklar yuzaga kelishining asosiy sabablarini nazariy va amaliy jihatlar yoritib berilgan.

Mazkur maqolada Samarqand viloyatida investitsion-qurilish jarayonlarining holati, mavjud muammolar va ularni hal qilish yo‘llari tahlil qilingan. Viloyatda urbanizatsiya, infratuzilma modernizatsiyasi va sanoat zonalarini kengaytirish borasida olib borilayotgan chora-tadbirlar asosida investitsion muhitni yaxshilashning ustuvor yo‘nalishlari aniqlangan. Shuningdek, xorijiy tajribalar asosida zamonaviy qurilish boshqaruvi mexanizmlarini joriy etish, davlat-xususiy sheriklikni kuchaytirish va raqamli texnologiyalarni keng qo‘llash orqali samaradorlikni oshirish imkoniyatlari asoslab berilgan.

Мазкур мақолада мамлакатда солиқ соҳаларида кўп йиллардан буён солиқ маъмурчилигини такомиллаштириш бўйича ривожлантириш сарҳисоби, бизнес доираларнинг ишончини янада мустаҳкамлашга қаратилган кенг кўламли ислоҳотларни такомиллаштиришда ҳудудлараро солиқ инспекциясининг ўрни ва аҳамияти ёритилган. Ўзбекистон солиқ тизимида амалга оширилаётган айрим муҳим ислоҳотлар ўрганилиб, хориж тажрибаси, мамлакатимизда уни қўллаш бўйича илмий-амалий хулоса ва таклифлар ишлаб чиқилган.

Ushbu maqolada korxonaning iqtisodiy salohiyatini tahlil qilish va baholash usullari, uning samaradorligini oshirish omillari o‘rganilgan. Iqtisodiy salohiyatning asosiy ko‘rsatkichlari, korxona faoliyatining raqobatbardoshligini ta’minlashdagi ahamiyati tahlil qilinadi. Maqolada moliyaviy va iqtisodiy ko‘rsatkichlar, samaradorlik mezonlari asosida baholash metodlari keltirilgan va ularning amaliy qo‘llanilishi haqida fikrlar berilgan.

To'qimachilik sanoati mahsulotlari yuqori qo'shilgan qiymat darajasiga ega, valyuta tushumi uchun qulay, mamlakat byudjetining daromad qismini shakllantiradigan hamda ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish manbalaridan biri hisoblanadi. Shuningdek, ushbu sanoat tarmog’i aholini ish joy va daromad bilan ta'minlashda ham muhim o'rin tutadi. Shunga ko'ra, to'qimachilik sanoatining mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishdagi o'rnini e'tiborga olgan holda soha ko'rsatkichlarini tahlil etish asosida undagi majud, ammo foydalanilmagan imkoniyatlarni aniqlash zarur hisoblanadi.

Maqolada fanlararo ilmiy muammo sifatida turizmda isteʼmolchilarning xulq-atvorini oʻrganishga kompleks yondashuvdan foydalanishning maqsadga muvofiqligi asoslanadi. Asosiy eʼtibor iqtisodiy, xulq-atvor, ijtimoiy-madaniy komponentlarni oʻzida mujassam etgan integrativ modelning mohiyati, tuzilishi va uslubiy asoslarini nazariy tahlil qilishga qaratilgan. Ratsional tanlashning klassik iqtisodiy konsepsiyalarining cheklovlari va xulq-atvor omillarini, kognitiv buzilishlarni, ramziy isteʼmolni, shuningdek, raqamli muhitning turistlar tomonidan qaror qabul qilishiga taʼsirini hisobga olish zarurati taʼkidlangan. Nazariy qoidalar qisman Oʻzbekiston turizm sektoridagi isteʼmolchilar xulq-atvorining oʻziga xos xususiyatlarini tahlil qilish orqali yoritilgan. Zamonaviy sharoitda turizmni rivojlantirishning barqaror strategiyalarini shakllantirishning ilmiy asosi sifatida kompleks yondashuvni nazariy tushunishning ahamiyati haqida xulosa qilinadi.

Ушбу тадқиқот соғлиқни сақлаш тизими харажатлари ва барқарор иқтисодий ўсиш ўртасидаги боғлиқликни эконометрик таҳлил ёрдамида баҳолайди. Эконометрик моделлар (OLS, Fixed Effects, IV (2SLS), GMM) орқали 44 та мамлакат мисолида таҳлиллар амалга оширилган. FE модели бўйича олинган натижаларга кўра, соғлиқни сақлаш харажатлари иқтисодий ўсишга ижобий таъсир қилиши аниқланган. Бироқ, IV модели орқали олинган натижалар OLS методи орқали олинган натижаларга яқинлиги ва GMM модели эса эндогенликни ҳисобга олган ҳолда соғлиқни сақлаш харажатлари иқтисодий ўсишни секинлаштириши мумкинлигини кўрсатган. Аммо, Сарган-Ҳансен тести натижалари инструментал ўзгарувчиларнинг мукаммал эмаслигини кўрсатди. Давлатлар соғлиқни сақлаш харажатларининг миқдори ва самарадорлигини оптималлаштириш орқали иқтисодий ўсишни рағбатлантириши мумкинлиги тўғрисида хулоса қилинган.

Mazkur maqolada O‘zbekiston tijorat banklarining xizmat ko‘rsatish tizimida mijozlarning ehtiyojlari, moliyaviy holati va xulq-atvori yetarli darajada tahlil qilinmagani sababli, ularga moslashtirilgan xizmatlar ko‘rsatish imkoniyatining cheklanganligi tahlil etilgan. Banklar foydalanuvchilarga standart xizmatlar taklif qilmoqda, shaxsiy yondashuvga asoslangan xizmatlar esa kam tarqalganligi mijozlarni jalb. Mijozlar bilan ishlash uchun CRM tizimi to‘liq joriy qilinmagan, shuningdek, bank xodimlarining raqamli xizmatlar bo‘yicha malakasi yetarli emas, mijozlarni segmentlash jarayoni bu muammolarni hal qilishda samarali vosita bo‘lib, mijozlarga shaxsiylashtirilgan xizmatlar taklif qilishga yordam beradi. Banklar uchun segmentatsiya xizmatlarni yaxshilash, raqobatbardoshlikni oshirish va mijozlar bilan uzoq muddatli munosabatlar o‘rnatish imkoniyatini yaratadi.

Ushbu maqolada O‘zbekiston Respublikasi kimyo sanoatining rivojlanish tendensiyalari, ishlab chiqarish hajmi dinamikasi va ushbu jarayonni modellashtirish imkoniyatlari tahlil qilingan. Tadqiqotda Cobb–Douglas ishlab chiqarish funksiyasi asosida ishlab chiqarish hajmining investitsiyalar va bandlik darajasiga nisbatan elastikligi empirik jihatdan baholandi. 2010–2023 yillar oralig‘idagi statistik ma’lumotlar asosida klassik chiziqli regressiya modeli tuzilib, Stata dasturida tahlillar o‘tkazildi. Regressiya natijalari asosida ishlab chiqarish hajmining o‘sishi ko‘proq mehnat resurslarining oshishiga bog‘liqligi aniqlandi. Bundan tashqari, AR modeli yordamida 2024–2028 yillarga mo‘ljallangan prognoz qiymatlari hisoblandi va kimyo mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining barqaror o‘sishi ko‘rsatildi. Tadqiqot natijalari kimyo sanoatini strategik boshqarishda hamda investitsiya siyosatini shakllantirishda muhim amaliy ahamiyatga ega.

Ushbu tadqiqot O‘zsanoatqurilishbankning 2000-2024-yillardagi tarixiy ma’lumotlarini tahlil qilib, bank depozitlari va umumiy resurslarining o‘sish tendensiyasini oddiy OLS (eng kichik kvadratlar) regressiya modeli asosida bashorat qiladi. Har ikkala ko‘rsatkich uchun chiziqli vaqt tendensiyasi modeli tuzildi va uzoq muddatli o‘sish aniqlashtirildi. Regressiya natijalari depozitlar va resurslar bo‘yicha yuqori R² qiymatlari va statistik jihatdan muhim koeffitsiyentlar orqali barqaror o‘sishni ko‘rsatdi. Trend asosida yaratilgan bashoratlar bank depozitlari va resurslarining qisqa muddatda ham kengayishini ko‘rsatmoqda. Ushbu topilmalar bank rahbariyati va siyosatchilar uchun dolzarb bo‘lib, O‘zbekiston bank sektorida moliyalashtirish manbalarining yo‘nalishini yoritadi. Modelning soddaligi va ehtimoliy tarkibiy o‘zgarishlar cheklovlar sirasiga kiradi, shunga qaramay, natijalar boshlang‘ich prognoz sifatida foydalidir va depozitlarni jalb qilish hamda moliya sektoridagi islohotlarni chuqurlashtirish zarurligini ta’kidlaydi.

Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ madaniyatni takomillashtirish yo‘nalishlarini aniqlash uchun uning afzalliklari va muammolariga e’tibor qaratish lozim. Samarali korporativ madaniyat aksiyadorlik jamiyatlari faoliyati va uzoq muddatli istiqbollariga bevosita ta’sir qiladi. Bunday madaniyat aksiyadorlik jamiyatlari muvaffaqiyatining eng muhim omillaridan biri bo‘lib, raqobatdosh ustunlikni saqlab turishda muhim hisoblanadi. Shuningdek, u korxonadagi shaxslarning axloqiy fazilatlariga, fidoyiligiga, mehnat unumdorligiga, jismoniy sog‘lig‘iga va jamoada ishlaydigan odamlarning hissiy farovonligiga ta’sir qiladi. Ushbu maqolada aksiyadorlik jamiyatlarida uchrayotgan korporativ madaniyat muammolari tahlil qilingan va ularga samarali yechimlar topish yo‘llarini belgilab berilgan. Hamda korporativ madaniyatning muhimligi va uning kompaniya faoliyatidagi o‘rni, shuningdek, madaniyatning iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’siri ko‘rib chiqilgan. Muammolar sifatida korporativ madaniyatning yetarli darajada shakllanmagani, xodimlar o‘rtasidagi muloqotning zaifligi, etika va qadriyatlarga rioya qilinmasligi kabi jihatlar tahlil qilingan. Yechimlar sifatida esa korporativ madaniyatni shakllantirishda strategik yondashuvlar, muntazam ta’lim va tarbiya dasturlari, ochiq muloqot va ishonch muhitini yaratish, shuningdek, etika kodekslarini ishlab chiqish va joriy etish taklif qilingan. Tadqiqot aksiyadorlik jamiyatlari uchun korporativ madaniyatni yaxshilash va samarali boshqarish bo‘yicha amaliy tavsiyalarni beradi.

Ushbu maqolada moliyaviy boshqaruv va unda zamonaviy axborot texnologiyalarining tadbiq etilishi orqali olinayotgan natijalar haqida fikrlar bildirilgan.  Shuningdek, axborot texnologiyalarining moliya tizimida boshqaruv jarayonlariga tadbiq qilinishi zamonaviy moliyaviy muassasalarning samaradorligini oshirish, xizmatlar sifatini yaxshilash va mijozlar ishonchini qozonishda muhimligi va  moliya tizimida qo‘llanilishining asosiy turlari tavsiflangan.

Ushbu tadqiqot O‘zbekiston eksportini rivojlantirish strategiyalarini baholash va ustuvorligini aniqlash uchun Analitik ierarxiya jarayonini (AHP) qo‘llaydi. Metodologiyada Prezident tomonidan belgilab berilgan milliy strategik ustuvorliklar, davlat dasturlari, shuningdek, iqtisodchi ekspertlar va yuqori mansabdor shaxslarning fikrlari inobatga olingan. Shu asosda mezonlar va vaznlar shakllantiriladi. Tahlil shuni ko‘rsatadiki, mahsulotlarning raqobatbardoshligini oshirish yetakchi strategiya bo‘lib, bu davlat siyosati uchun muhim ahamiyatga ega.

Ushbu maqolada mintaqalarda investitsiоn jоzibаdоrlikni bаhоlаshning tаsnifiy kо‘rsаtkichlаri keltirilgan bo’lib, shu asosida Qаshqаdаryо vilоyаti tumаn (shаhаr)lаrining investitsiyа sаlоhiyаti vа investitsiоn risk dаrаjаsi bо‘yichа guruhlаsh amalga oshirilib, hududlаrning investitsiyа jоzibаdоrligini ifоdаlоvchi integrаl qiymаti hisоblаngаn.

Ushbu maqolada mintaqalar iqtisodiyotining rivojlanish holatini baholash usullari va ustuvor yo‘nalishlar bayon etilgan. O‘zbekiston mintaqalarining iqtisodiy rivojlanish holati dinamik va trend tahlil, klaster tahlil, SWOT tahlil va kompozit indekslar usullari orqali tahlil qilinib, taqqoslama solishtirish orqali guruhlash asosida baholangan. Shuningdek, mintaqalarni  yanada rivojlantirishning istiqbolli strategiyalarini ishlab chiqish va ularni samarali amalga oshirishning asosiy yo‘nalishlari taklif etilgan. Mintaqalar iqtisodiyotining rivojlanish holatini baholash bo‘yicha mualliflik yondashuvlari ishlab chiqilgan.

Мақолада дунё мамлакатларининг аҳолисини озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлаш жараёни ва ундаги ҳолатларни ташкил этиш усуллари ҳақида маълумотлар берилади. Шунингдек ушбу жараённи ташкил этишда татбиқ этилаётган технологиялар ва уларнинг иқтисодий самарадорлиги ва унга олиб келадиган сабабчи элементлари ҳақида фикрлар билдирилиб амалиётга татбиқ этиш натижалари, шу соҳада иш олиб бораётган олимларнинг ишлар ҳақида маълумотлар берилган.

Ushbu tadqiqotda muzeylar va madaniy meros obyektlarida ko‘rsatiladigan xizmatlarni rivojlantirish hamda ularni turizm sohasi bilan integratsiyalash uslubiy asoslari o‘rganilgan. Asosiy e’tibor, madaniy obyektlarning turizmda samarali foydalanilishi, xizmatlar sifatini oshirish, innovatsion yondashuvlar joriy etish va xorijiy tajribalarni o‘rganishga qaratilgan. Tadqiqot natijasida turizm infratuzilmasi, marketing strategiyalari, raqamli texnologiyalar va mahalliy hamjamiyat ishtirokining muhimligi aniqlangan. Xulosa va takliflarda O‘zbekiston sharoitida muzey va madaniy meros obyektlari faoliyatini turizm bilan uyg‘unlashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan.

Maqolada muvaffaqiyatli segmentatsiyaga asoslangan yondashuvning eng yaxshi amaliyotlari muhokama qilinib, bozorni puxta o‘rganish, izchil xabar almashish va ilg‘or tahlillardan foydalanish muhimligi masalalariga e’tibor qaratilgan. Korxonalar qanday qilib turli xil mijozlar segmentlarini samarali jalb qilishlari va yaxshi yo‘lga qo‘yilgan farqlashtirilgan marketing strategiyasi orqali ularning bozordagi ishtirokini oshirishlari mumkinligi haqida tushunchalar berilgan.

Ushbu maqola infratuzilmaning iqtisodiy o‘sishga ta’sirini tahlil qiladi va standartlashtirish orqali samaradorlikni oshirish imkoniyatlarini o‘rganadi. Infratuzilma, davlatning iqtisodiy rivojlanishiga, barqaror o‘sish va raqobatbardoshlikni oshirishga muhim ta’sir ko‘rsatadi. Maqolada, infratuzilmaning turli sohalariga – transport, energetika, kommunikatsiya va sanoat infratuzilmasiga oid davlat siyosatlari va joriy etilgan standartlarning samaradorligi ko‘rib chiqiladi. Standartlashtirish jarayoni, resurslarni samarali boshqarish, texnologik yangiliklarni joriy etish, hamda sifatni oshirish orqali iqtisodiy o‘sishning barqarorligini ta’minlaydi. O‘zbekistonda infratuzilmaning modernizatsiyasi va shu orqali iqtisodiy barqarorlikka erishishning amaliy yondashuvlariga alohida e’tibor qaratiladi. Shuningdek, maqolada davlatning infratuzilma loyihalariga bo‘lgan investitsiyaviy yondashuvlarining iqtisodiy foydalari, shu jumladan, ish o‘rinlari yaratish va turli sohalarda raqobatni kuchaytirishdagi roli tahlil qilinadi. Maqola infratuzilma va standartlashtirishning iqtisodiyotga ijobiy ta’sirini ko‘rsatish bilan birga, bunday siyosatlarning kelajakdagi istiqbollarini ham baholaydi.

Мақолада Ўзбекистон Республикасида давлат секторида аудитни такомиллаштиришнинг хусисиятлари ва халқаро тажрибадан фойдаланишнинг назарий масалалари ёритилган.

Mamlakatda turizmni milliy iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish, hududlarni jadal rivojlantirish, yangi ish o‘rinlarini yaratish, aholining daromadlari va turmush darajasini oshirish, mamlakatning investitsiyaviy jozibadorligini oshirishni ta’minlovchi strategik tarmoqlardan biri sifatida rivojlantirish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda.

Mazkur maqolada aniq integralning amaliy tatbiqlari chuqur tahlil etilgan. Dastlab, tekislikdagi geometrik shakllar yuzasini hisoblashda aniq integralning qo‘llanilishi tushuntirilgan. Shuningdek, iqtisodiy masalalar, jumladan mahsulot hajmi, mehnat unumdorligi, Djini koeffitsiyenti orqali daromad notekisligini aniqlash kabi misollar keltirilgan. Talab va taklif funksiyalariga asoslangan holda iste’molchi hamda ishlab chiqaruvchining yutuqlari aniq integral yordamida ifodalangan. Har bir mavzu matematik formulalar, grafiklar va hayotiy misollar bilan yoritilgan bo‘lib, integral hisoblashning nafaqat nazariy, balki iqtisodiy va ijtimoiy amaliyotdagi ahamiyati ko‘rsatib berilgan. Mazkur ish aniq integralni o‘rganayotgan talabalar va iqtisodiy masalalarda matematik usullarni qo‘llashni istaganlar uchun foydali manba hisoblanadi.