20
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
Аннотация
Мақолада антик давр файласуфларининг трансфармацион кўрининдаги эркинлик тўғрисидаги
фикрлари билан ҳозирги замон қарашлари таққослаш учун социологик тадқиқот натижалари берил-
ган. Жумладан, солиштириш жараёнида уларнинг фикрларини алоқадорлиги ва бир-бирларидан фарқ
қилувчи тарафлари кўриб чиқилган. Тадқиқот доирасида эркинлик тушунчасини тўғри талқин қилишда
антик давр файласуфларининг фикрлари ёрдам бериши, хозирги жамиятдаги мавжуд эркинлик антик
даврдаги эркинлик билан ўхшаш томонлири, эркинлик тушунчаси бир ёқламали эмас трансформацион
хусусиятга эгалиги ҳақидаги фаразлар ишлаб чиқилган. Социологик суҳбат орқали бу масалаларга жа-
воб топишга ҳаракат қилинган. Тадқиқот натижалари умумлаштирилиб, эркинлик ҳозирги кунда ҳам
долзарб муаммолиги асосланган.
Аннотация
В статье приводятся результаты социологического исследования по сравнению современных
взглядов со взглядами древних философов на трансфармационную визуальную свободу. В частности,
в процессе сравнения учитывалась их точка зрения на предмет их актуальности и отличий друг от
¹ PhD, Ижтимоий фанлар кафедраси катта ўқитувчиси, ALFRAGANUS UNIVERSITY, Тошкент, Ўзбекистон ruzmatova.dilnavoz@
gmail.com ORCID: 0000-0002-1857-7006
УДК: 101.8
ЭРКИНЛИК ФЕНОМЕНИНИ ХОЗИРГИ ЗАМОН
ВА АНТИК ДАВРДАГИ ТАЛКИНИНИНГ
КОМПАРАТИВИСТИК ТАХЛИЛИ
КОМПАРАТИВИСТСКИЙ АНАЛИЗ ИНТЕРПРЕТАЦИИ
ФЕНОМЕНА СВОБОДЫ В НОВОЕ ВРЕМЯ И АНТИЧНОСТИ
COMPARATIVE ANALYSIS OF THE INTERPRETATION
OF THE PHENOMENON OF FREEDOM IN MODERN TIMES AND ANTIQUITY
Рахимджанова Дилнавоз Суннат қизи¹
21
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
Кириш
Эркинлик муаммоси жаҳон миқёсидаги долзар-
блиги жиҳатидан ахборотлашган жамиятнинг турли
соҳаларида шаклланаётган эркинликни асослаш
заруриятини туғдиради. Хусусан, ҳуқуқ, ахлоқ, ижти-
моий, сиёсий соҳаларида ҳам у ўз долзарблигини
йўқотмаган. Бу масала ечимини топишга бўлган
интилиш ривожланган мамлакатлар саналган АҚШ,
Германия, Франция, Испания, Швецария, Голландия,
шунингдек, Россия, Хитой, Ҳиндистон, Япония каби
шарқ мамлакатларида ҳам ҳеч қачон тўхтамаган.
Информацион-коммуникацион технологиялар ри-
вожланаётган шароитда инсон эркинликни янгича
талқин ва чекловлар орқали таърифлаб, илмий ме-
тодологик ёндашувлар позициясидан детерминлай-
ди. Эркинликни соҳавий тадқиқ этиш информацион
шаклдаги жамият шароитида фақатгина эркинлик
феноменини ҳуқуқий маданият категорияси сифа-
тида кенгайтириш билан чегараланмайди. Унинг
ҳуқуқий ва ахлоқий аспектлари билан биргаликда
фаолият юритиши каби ўзига хос хусусиятларини
очиб беришига ҳам имкон беради. Ушбу муаммо-
нинг фалсафий аспектлари кейинги давр мута-
факкирлари, масалан, янги замон файласуфлари,
экзистециалистлар томонидан ўрганилган. Ҳозирги
замон изланувчилари эса Платоннинг диалоглари,
«Давлат», «Қонунлар», Аристотелнинг «Этика»,
Плотиннинг «Эннеадалар» асарларини тадқиқ эт-
моқдалар. У ердаги эркинлик ҳақидаги қарашларни
бизнинг давр жамиятини эркинликка бўлган му-
носабати билан таққослаш ёрдамида тадқиқ этиш
долзарб аҳамиятга эга.
Материал ва метод
Антик давр фалсафаси билан шуғулланган ва
шуғулланаётган фалсафа тарихчилари жуда кўп.
Замонавий тадқиқот ишларининг аксарияти антик
фалсафанинг турли жабҳалари ва уни ўрганиш
масалаларига бағишланган. Шунингдек, антик давр
юнон классик файласуфлари таълимотларида
муҳим жой олган эркинлик тушунчасини ўрганган
тадқиқотчилар сафига И.Берлин [1], В.С.Соловьев
[3], А.Н.Харламов [4], Г.Уотсон (G.Watson) [9] каби-
лар киради.
Тадқиқот олиб бориш давомида тизимлилик,
назарий-дедуктив хулоса чиқариш, анализ ва синтез,
тарихийлик ва мантиқийлик, қиёсий-компаративи-
стик таҳлил каби илмий-фалсафий тамойиллар,
социологик суҳбат каби усуллардан фойдаланилди.
Таҳлил ва натижалар
Эркинлик ҳар бир даврда энг баҳсли тушунча-
лар даражасида эътибор марказидан сира четга
чиқмаган. Айниқса, гуманитар билимлар тадқиқоти-
нинг предмети сифатида ҳозирда аҳамиятли бўлиб
келмоқда. Эркинлик турли шаклга кирувчи, давр
друга. В рамках исследования были разработаны гипотезы о том, что правильной интерпретации
понятия свободы способствуют мнения философов древности, что существующая свобода в совре-
менном обществе имеет сходную сторону со свободой в древности, что концепция свободы имеет
неодносторонный трансформационный характер. С помощью социологической беседы были предпри-
няты попытки найти ответы на эти вопросы. Результаты исследования были обобщены и основаны
на текущей проблеме свободы.
Annotation
The article presents the results of a sociological study comparing modern views with the views of ancient
philosophers on transfarmational visual freedom. In particular, the comparison process took into account their point
of view on the subject of their relevance and differences from each other. Within the framework of the research,
hypotheses were developed that the opinions of ancient philosophers contribute to the correct interpretation of
the concept of freedom, that the existing freedom in modern society has a similar side to freedom in antiquity, that
the concept of freedom has an unequal transformational character. With the help of a sociological conversation,
attempts were made to find answers to these questions. The results of the study were summarized and based
on the current problem of freedom.
Калит сўзлар:
эркинлик, давлат, қонун, ахлоқий эркинлик, ўзбошимчалик, масъулият,
жавобгарлик, мутлақ эркинлик, трансформация, социологик суҳбат.
Ключевые слова:
свобода, государство, закон, моральная свобода, произвол, ответ-
ственность, абсолютная свобода, трансформация, социологическая беседа.
Keywords:
freedom, state, law, moral freedom, arbitrariness, responsibility, absolute freedom,
transformation, sociological conversation.
22
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
22
руҳиятига мослашувчан, серқирра семантик белги-
ларга эга феномен сифатида ўзини намоён этади.
«Бу сўз шунчалик мужмалки, – дейди XX асрнинг
инглиз либерал мутафаккири И.Берлин, – уни ис-
таган талқинда кўрсатиш мумкин» [1]. Шу давргача
бўлган муддат ичида у фаолият, ирода, муносабат,
танлов, фикр кабилар билан бирга изоҳланиб, маъно
жиҳатдан кенгайиб келган. Фалсафа тарихи бўйича
тадқиқотлар орасида эркинлик масаласини турли
жиҳатдан кўриш, фалсафий-тарихий жараёнда маъ-
лум бир методларни қўллаган ҳолда, ушбу муаммо
ечимини бериш доим долзарблигини йўқотмаган.
Тарихий-фалсафий жараён асносида эркин-
лик феномени трансформациясини таҳлил қилиш
орқали ҳозирги замон талаблари бўйича эркинликни
тушуниш айнан антик даврдаги ушбу тушунчанинг
ўхшаш тарафлари кўплиги ҳамда бу жамият ҳаётида
алоҳида ўрин эгаллашини, ҳар бир шахснинг инди-
видуаллигини тасдиқлашини кузатиш қийинчилик
туғдирмайди.
Бизнинг давримизда ҳам у жамиятимизда
алоҳида ўринга эга. Унинг акси ва ҳимоясини ҳар
бир давлатнинг ҳуқуқий ҳужжатларида кўплаб уч-
ратамиз. Жумладан, Ўзбекистон Республикасининг
Конституциясида «эркинлик» сўзининг ўзи 18 ма-
ротаба ишлатилган. Ушбу атама давлат фуқароси,
жамиятдаги ҳар бир шахс билан узвий боғланади.
Уларнинг ҳимояси норматив ҳужжатларда белгилаб
қўйилган.
«Ўзбекистон Республикасида демократия уму-
минсоний принципларга асосланади, уларга кўра
инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати
ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобла-
нади.
Демократик ҳуқуқ ва эркинликлар Конституция
ва қонунлар билан ҳимоя қилинади» (13-модда) [10].
Конституцияда келтирилган эркинлик ҳақидаги
қисмлар антик давр мутафаккирларининг қарашлари
билан мос келишини исботлаш қийин эмас.
Илмий адабиётларда акс этувчи «эркинлик»
тушунчаси кўп асрлик тарихга эга. Эркинлик катего-
рияси жамият ривожланиб бориши жараёнида янги
моҳият билан тўлдириб борилган. Дунёвий тарихий
педагогик жараён мазмунида эркинлик ҳам умум-
фалсафий, ҳам тор педагогик маъно касб этади.
Антик даврда эркинликнинг илк тасвирлари
инсонлар онгида шакллана борган. Эркинликнинг
илк тушунчаси «қонун», «полис», «фуқаро» ту-
шунчалари билан боғланган. Аммо кейинчалик бу
атама кенгроқ кўламга ёйилган ҳамда унга бўлган
муносабат ўзгариб, қизиқиш ортиб борган. Эркин-
лик полис чегаралаган доирадан чиқиб, софистлар
қўлида соф фалсафий тушунчага айланган. Унинг
инсон билан алоқасини келтирган ҳолда, эркинлик
полис қонунларидан ташқари ҳолатда ҳам эга бўлиш
мумкинлиги ҳақидаги нуқтаи назар келтириб ўтилган.
Агар юнон классик фалсафаси вакили Сократ
фикрларини ундан олдин яшаб ўтган файласуфлар
қарашлари билан таққосласак, унинг специфик ҳеч
кимга ўхшамаган ёндашувини кўриш мумкин. У илк
бора ахлоқий танловни эркинлик сифатида қўллай-
ди. Яъни, аввалгидек инсон фақат полис фуқароси
бўлгани учун ёки ҳеч қандай тазйиқларсиз фаолият
олиб бориш орқали эркин ҳисобланмай, ахлоқ нор-
малари чегарасидан четга чиқмаган ҳолда, фаоли-
ят олиб бориши орқали эркинлигини айтиб ўтган.
Эркинлик ўз ҳирсларини қондириш фаолияти эмас,
балки ана шу ҳирсдан воз кечган ҳолда эзгуликка
интилишдир [8].
Яна бир компаративистик таҳлилни Сократ ва
Платон қарашларини солиштирганда кўриш мумкин.
Платон ўзининг фалсафий қарашларининг бошида
Сократнинг фикрларига қўшилган ҳолда, инсон
қалби ўз тақдирини эркин равишда танлайди, унга
ҳеч қандай тўсиқлар қўйилмайди, ҳеч қандай арала-
шувлар унинг эркин танловини ўзгартира олмайди.
Қалб танловдан сўнг барча хотираларни унутиб,
ўша танлаган қисмати билан яшайди. Сократнинг
эркинликка эришиш тўғрисидаги фикрларида Платон
файласуфларгина унга етишган ҳолда соялар ола-
мидан чиқишлари мумкинлиги ҳақида фикр юритади.
Бироқ фаолиятининг сўнгги даврларида Платон
эркинликка инсон учун зарарли ва керак бўлмаган
нарса сифатида қарай бошлайди. Шу ўринда, В.С.
Соловьев «Платон ўз ижодида Сократнинг эркин
фикрни улуғловчи куйларидан паст, қуйи даражага,
инсон устидан тотал назоратни оқловчи «Қонунлар»
даражасига тушиб кетган» [3], - деб ҳисоблаган.
Платон ўзининг «Давлат»ида эркинлик инсон қўлида
вайронкорликка олиб бориши тўғрисидаги салбий
фикрларни илгари суради. Эркинлик фақат давлатга
хос, барча давлат учун хизмат қилиши даркор [8].
Аристотель ва Платон қарашлари таҳлил қи-
линганда, уларнинг фарқларини англаш қийин эмас.
Аристотель Платоннинг фикрларини ёшлик даврида
ёқлайди, улардан илҳомланади, ҳайратланади.
Аммо вақт ўтиб, устозининг камчиликларини ан-
глаб, ўз фикрини ўзгартириб боради. У эркинликни
салбий тусда кўрмайди, яна уни мавҳумлик билан
ҳам боғламайди. Эркинлик ҳар бир инсонда эркин
фаолият юритиш, ўзбошимчалик билан ифодала-
нади. Аристотель фалсафасида учрайдиган ўзбо-
шимчалик тўғрисидаги масала инсон табиатидаги
танлов, ирода, интилиш ва мақсадларнинг ўзаро
узвий алоқадорлигини ўзида мужассамлаштиради
[4]. Инсон кўпинча ақл билан эмас, балки ҳиссиёт,
эҳтирослар билан иш тутади. Шунда унинг эркин
танлови юзага чиқади. Мустақил хатти-ҳаракат қи-
лар экан, ҳар бир фаолиятининг келтириб чиқарувчи
оқибатларига ҳам ўзи масъулдир. Ўзбошимчалик
тагида қилмишларига жавобгарлик, масъулият каби
факторларга ҳам боғланиб кетади. Ҳар бир инсон
23
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
муайян қилмишни танлаш имконига эга ва бу тан-
ловда у мустақил. Танловининг оқибатига ўзидан
бошқа ҳеч ким жавобгар эмас. Кўриниб турганидек,
эркинлик Аристотел ёндашувида детерминизм би-
лан уйғун ҳолда келади.
Неоплатонизм вакиллари ижодида эркинлик
ўзига хос кўриниш касб этади. Унда инсон эркинли-
ги ҳақида гап кетар экан, у бир вақтнинг ўзида ҳам
эркин, ҳам эркин эмас. Неоплатончилар қарашла-
рини Сократ, Платон ва Аристотель ишлари билан
солиштирадиган бўлсак, бир томондан, барчасининг
синтези, бошқа томондан, уларга умуман ўхшама-
ган ёндашув гувоҳи бўламиз. Бунда қиёсий таҳлил
ўз ишининг натижасини кўрсатади. Улар фикрича,
инсонларнинг ўзи эмас, балки уларнинг қалблари-
гина эркин бўлиши мумкин, мутлақ тугал эркинлик
Ягоналикда ўз ўрнини топади. Эътибор берадиган
бўлсак, уларгача бўлган файласуфларда абсолют
эркинликка эришиш тўғрисида сўз бормайди. Плотин
ва унинг издошлари абсолют эркинлик Ягоналикда
ўз аксини топиши, у инсонга Ягоналикдан Ақл, Қалб
босқичлари орқали ўтишини таъкидлайдилар. Бироқ
инсон танаси эркин бўла олмайди, чунки у табиат
ва жамият қонунларига бўйсунишга мажбур. Айнан
шу томондан инсон эркин эмас. Лекин инсон қалбига
қулоқ солиб, моддий дунё лаззатларини ортда қол-
дирсагина эркинлик ҳиссини туя олади. Бу қарашлар
кўриниши Сократнинг руҳий эркинлик тўғрисидаги
фикрлари билан айнанлашади [8].
Демак, эркинлик масаласини тарихий-фалса-
фий жараёндаги антик давр чегарасида ўрганиб,
ўша даврга тегишли мутафаккирлар фикрларини
компаративистик усулдан фойдаланган ҳолда, унинг
трансформацияга учраганини аниқладик. Тадқиқот
ишимизни илмий ва амалий жиҳатдан бойитиш мақ-
садида социологик услубларни ҳам ёрдам учун жалб
қилдик. Социологик ёндашув асосидаги тадқиқот
усулларидан айнан социологик суҳбат (интервью)
дан фойдаландик. Уларни тузиб чиқишда айнан ан-
тик давр файласуфларининг қарашларига таяндик.
Ушбу тадқиқот усули ёрдамида биз жамиятдаги, ху-
сусан, фалсафа соҳаси билан яқиндан таниш бўлган
шахслар иштирокида эркинлик умумий тушунилиши,
шу ўринда антик давр қарашлари билан ҳозирги
даврдаги айнан эркинликка бўлган муносабатнинг
ўхшаш томонлари борлиги, айрим жиҳатларда уни
айнан тарихий тажрибалардан ўрганишга зарурият
мавжудлиги каби натижаларга эга бўлдик.
Шу ўринда социологик суҳбат таҳлилини
келтириб ўтишни жоиз деб топиш мумкин. Айнан
замонамизнинг фалсафа тарихи ихтисослиги му-
тахассислари қарашларини, илмий тажрибаларини
билишимиз компаративистик таҳлилда қўл келиши
асосланади. Бунда антик давр фалсафасидаги эр-
кинлик тўғрисидаги қарашларнинг мос ва фарқли
жиҳатлари аниқланади. Социологик суҳбат бир неча
мутахассислар, жумладан фалсафа фанлари доктори,
профессор Ж.М.Холмўминов, фалсафа фанлари док-
тори, профессор Г.М.Рузматова, фалсафа фанлари
номзоди, профессор Р.Р.Каримов, фалсафа фанлари
номзоди, профессор в.б. Г.Т.Кабулниязова, фалсафа
фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент в.б.
М.К.Тўлаганова, фалсафа фанлари бўйича фалсафа
доктори (PhD), доцент в.б. Х.И.Тошов кабилардан
олинди. Улар ўз илмий тажрибаларига асосланиб,
шахсий қарашларини айтиб ўтдилар. Уларнинг фикр-
ларини ҳозирги замон руҳиятидан келиб чиқиб, уни ан-
тик давр эркинлик қарашлари билан компаративистик
усулда қиёслаш имкони бор. Демак, ушбу суҳбатдан
қуйидаги натижаларга эга бўлдик:
🔵
эркинлик тўғрисидаги умумий таърифлардан
унинг нисбий тушунча эканлиги, уни доимо турли
хил тушуниш, икки хил – тор ва кенг маънода қўл-
ланилиши таъкидлаб ўтилди. Кенг маънода, инсон
цивилизацияси ютуғи, инсон қалби ҳолати сифа-
тида келтириб ўтилди. Эркинликни айнан инсон
руҳи, ички дунёси билан боғлиқлиги ҳақида фикр
билдирилди. Тор маънода, масъулият, ҳуқуқ, бурч,
жамият ривожидаги қонунлар доирасида инсон
фаолияти чегаралангани, шунингдек, у ўзининг қалб
амри орқали мажбуриятларини англаб бажариши
эркинликни таъминлаши мумкин. Шу билан бирга,
эркинлик шахс ўзини ўзи тўлиқ намоён қила олиши,
ўзи истагандек яшаши, фикрлаш фаолиятининг эр-
кин танлови, иқтисодий ва фундаментал ҳуқуқлари
таъминланган ҳолатда эркин яшаши тўғрисидаги
қарашлар билан ҳам боғланди;
🔵
мутахассислар томонидан индивидуал эр-
кинлик қонунлар чегарасида мавжуд эмас, деган
писсимистик ғоялар сифатида, у инсоннинг мав-
жудлигини таъминловчи ҳодиса ва жараён, унинг
инсон ижодини уйғотувчи вазифаси борлиги, унинг
тушунчаси турли-туманлиги, унинг инсон учун аҳа-
мияти жуда катталиги очиб берилди. Агар индивид
эркинлиги қатъий чегараланса, қалбан қул бўлиб
қолиши ҳақидаги фикрлар ҳам билдирилди. Бундан
ташқари, социо-маданий муҳит имкон берган ҳолат-
да дунёқараши, истаги, маслагидан келиб чиқиб, ўзи
истаган ҳолда яшаши индивид ҳаётида эркинлик
бўлишини таъминлаши тушунтирилди;
🔵
эркинликнинг жамиятдаги ўрни масаласи
турли ёндашувларни ўз ичига олиши айтиб ўтилди.
Жамият давлат тасарруфида экан, унинг механиз-
мига, яъни қонунларига бўйсунади, жамиятдаги
шахслар ўртасида ҳар томонлама тенглик мавжуд
бўла олмайди, шу туфайли улар бири-бирига бўйсу-
нади, деган қарашлар билан бир қаторда, жамиятда
эркинликни қандай таъминланганлигига қараб, унинг
ривожига баҳо берилиши мумкин, у ҳаёт сифати
мезони сифатида келиши тўғрисидаги фикрлар ай-
тилди. Инчинун, жамиятда, у қанчалик технологик
ривожланган бўлмасин, эркинлик йўқлиги инсон
24
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
ҳуқуқлари бузилишига сабаб бўлиши, лекин жами-
ятда эркинлик доимо чегарада сақланиши, у ўзини
тўлиқ намоён қилмаслиги, уларни қай миқдорда
бўлишини давлат ва раҳбар тайинлаши, жамиятдаги
эркинлик шахсларнинг ижодий потенциали намоён
бўлишида хизмат қилиши борасидаги нуқтаи назар
илгари сурилди. Жамиятда эркинликни таъминлаш,
уни тўғри тушунтириш учун ҳуқуқий ва конституци-
явий эркинлик билан чекланмай, шахс онгида уни
тўғри шакллантириш учун бошқа манбалардан ҳам
фойдаланиш талаб этилиши айтилди;
🔵
мутахассисларнинг барчаси ҳаётимизда,
моддий оламда мутлақ эркинлик мавжуд эмаслигини
бир овоздан тасдиқлашди. Уларнинг айримлари ин-
соннинг тана эҳтиёжларини қондиришга маҳкумлиги,
инсон тафаккури уни тизгинда ушлаши, у фақат
интилинувчи мақсад сифатида кўриниш касб этиши,
у дунёдаги барча эркинлик хусусиятларини ўзида
жамлаган конструкция сифатида намоён бўлишида
кўриниши, аммо руҳият оламида уни учратиш мум-
кинлиги, у фақат Худога, илоҳга хос хусусиятлили-
ги, уни айнан Худога бўлган муҳаббат орқали бир
қисмига эга бўлиш мумкинлиги таъкидлаб ўтилди.
Шу билан бирга, уни жамият учун зарар келтиришига
ҳам эътибор берилди;
🔵
ихтисослик вакиллари бу масалага турлича
ёндашдилар. Унинг манбасини икки хил маънода
кўрсатиш, яъни назария сифатида ва руҳий ҳолат
кўринишида намоён этиш мумкин, дея айтилди. На-
зарий жиҳатдан у антик меросга, жамият қонунлари-
га бориб тақалишини, руҳият жиҳатидан инсон қалби
билан боғланиши гапирилди. Демак, улардан бир-
лари эркинликнинг манбасини хоҳиш-истакларимиз,
бошқалари эса ибтидоий тузум билан, яна бирлари
эса ижтимоий муносабатлар билан боғладилар;
🔵
суҳбатдошлар эркинликка ижобий ва салбий
баҳо бериш ҳам нисбий саналиши, эркинликни ис-
таган ишини истаганча бажариш сифатида тушуниб
амал қилиш уни ҳайвондан фарқини қолдирмаслиги,
ҳозирги жамиятда фақат эркинликларга урғу бе-
ришиб, бурч-мажбуриятларини унутиб қўйишлари
ҳамда тафаккур доираси тор бўлганларда эркинлик
хам салбий тусда қўлланилиши, уни жамият қонун-
лари, инсон бурчи ва масъулияти сифатида қабул
қилиниши салбий жиҳатларига тўсқинлик қилиши
мумкинлиги, уни ҳаддан ортиқ берилиши эса жа-
миятда хаос ва анархияни вужудга келтириб, уни
пароканда қилиши тўғрисида фикр юритдилар;
🔵
эркинликка фалсафий ёндашув фундамен-
тал масала саналиши, шу кўринишдагина унинг
амалий аҳамиятини аниқлаб олишимиз мумкинлиги
таъкидланди. Агар инсон эркин тарзда бурчларини
англаб бажарса, эркин фаолияти оқибатларига
жавобгарликни ҳис этса, шу билан бирга, ижодий
фаолияти давомида у эркинлик руҳи билан амал-
га ошириш орқали амалий натижаларга эришса,
эркинликнинг амалиётдаги, ҳаётимиздаги мавжуд-
лигини кўришимиз қайд этилди. Унинг амалиётдаги
кўриниши конституция ва кодексларда акс этиши,
жумладан, «эркинлик» тушунчаси маълум бир гуруҳ
ёки табақаларнинг фойдаси учун хизмат қилмасли-
гини таъминлаш мақсадида ҳамма учун бир изоҳни
ишлаб чиқиш кераклиги, бу мукаммал таърифни
эса фақат фалсафа бера олиши борасидаги нуқтаи
назар билдирилди;
🔵
эркинликнинг давлат бошқарувидаги ўрни
эркинлик нисбий тушунча сифатида изоҳланиши
орқали у ерда эркинлик ўзини тўла кўринишда, мут-
лақ шаклда намоён бўла олмаслиги ҳақида мулоҳаза
қилинди. Бироқ уни давлат бошқарув органларидаги
ўрни беқиёслиги, айнан унинг борлиги жамият-
да, давлатнинг суд-ҳуқуқ тизимида, шахсларнинг
ижтимоий муносабатларида бўлиши талаб этили-
ши зарурлигига алоҳида эътибор берилди. Унинг
мамлакатимиз сиёсатида ҳам қўлланилаётганини
ёшларнинг эркин, креатив фикр билдираётганла-
рида, ҳуқуқ-эркинликлари ҳақидаги билимларга
эгаликлари ва уни талаб эта олаётганларида, ОАВ-
га берилаётган имкониятларда кўриш мумкинлиги
тўғрисида фикр юритилди. Давлат бошқарувида-
ги муҳим элемент фуқароларни ҳар томонлама
ҳуқуқ-эркинликларини таъминлашдан иборат экан,
демак эркинликни ундаги роли асосий, аҳамиятли
саналиши хулосаланди;
🔵
суҳбатда иштирок этган мутахассислар антик
давр қарашлари билан ҳозирги замон қарашла-
рини компаративистик таҳлилдан ўтказганларида
бир қанча хулосаларга келдилар. Яъни, уларнинг
деярли барчаси антик давр «эркинлик» тушунчаси
таърифлари ҳозирги замон фикрлари билан мазму-
нан-моҳиятан мослиги, аммо структуравий, тузум
жиҳатдан фарқ қилишига тўхталдилар. Яъни, антик
давр эркинликка берилган тушунчалар тамал тоши
бўлиб хизмат қилиши, ўша даврда унга ахлоқий,
сиёсий, ижтимоий жиҳатдан ёндашиб берилган
изоҳлар мазмунан ўзгармаганлиги, уларнинг ай-
римларини айнан деб ҳам олишимиз, масъулият ва
бурч билан антик даврда ҳам боғланганини таҳлил
ёрдамида билишимиз мумкинлиги, унинг илоҳиёт
ва руҳиятдаги роли, ўша даврдаги фикрлар бизнинг
фикрларимиз билан мутаносиб келишини, эркинлик
ўша даврда ҳам, ҳозирги вақтда ҳам ўта долзарб
бўлгани тўғрисида мулоҳаза билдирилди.
Олинган натижаларни таҳлил қиладиган бўлсак,
уларни антик давр ғоялари билан солиштирсак,
ўхшашликлар кўп учраётганининг гувоҳи бўламиз.
Шундай экан, эркинликнинг антик даврдаги мазмуни-
ни ўрганиш ҳозирги кун тажрибасига керакли манба
сифатида хизмат қилади. Бундан ташқари, ушбу
параграфда эркинлик феноменини бир даврнинг
ўзида бир неча бор трансформацияга учраганига
гувоҳ бўлдик.
25
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
Хулоса
Ҳозирги замон руҳиятидан келиб чиққан ҳол-
да, «эркинлик» тушунчасини ҳам ҳуқуқ, ҳам сиёсат,
ҳам жамият, ҳам қонун, ҳам ахлоқ, ҳам илм, хуллас,
барча соҳаларда қўлланилишини кузатиш мумкин.
Шундай экан, юқорида келтирилган барча фикрларни
давримизга боғлаб кўрсатишимиз қийинчилик туғдир-
майди. Яъни, ўша давр руҳияти билан ҳозирги замон
руҳиятидан келиб чиққан ҳолда, унинг трансформа-
цияга учраганини ҳам англаш мумкин. Хулоса қилиб
айтганда, «эркинлик» тушунчаси даврлараро шаклан
трансформацияга учраб келган бўлсада, мазмунан
у инсон қалби ва руҳида асл мазмунини йўқотмаган.
Бу юқоридаги қарашлар эркинликни хато йўна-
лишда тушунишнинг олдини олган ҳолатда, унинг
асл моҳиятини очишга ёрдам беради. Шу каби қа-
рашларни жамиятимизда шаклланиб келаётган ёш
авлод руҳига сингдириш жамият ва давлат ривожига
ўз ҳиссасини қўшувчи ёшлар сафини кенгайтиради.
Эркинликка нисбатан бу каби ёндашувлар унинг
ҳозирги замонда ҳам, келажакда ҳам ўрни беқиёс бў-
лишини таъминлайди. Зеро, инсоният мавжуд экан
«эркинлик» тушунчаси ҳам у билан бирдек мавжуд.
Фикрларимиз амалий тасдиқ топиши учун
тадқиқот ишимизни олиб боришда биз нафақат
антик давр мутафаккирларининг фикрлари билан
танишдик, балки ҳозирги замон ёш авлод вакилла-
рининг эркинлик борасидаги тасаввурларини ҳамда
фалсафа тарихи ихтисослиги мутахассисларини
ушбу феномен юзасидаги илмий қарашларини ўр-
ганишга ҳаракат қилдик. Бу масалани социологик
сўровнома ва социологик суҳбат орқали амалга
оширдик. Ушбу тадқиқотимиз натижалари юзасидан
биринчи бобимизда алоҳида тўхталиб, батафсил
маълумотларни келтирдик. Улардан хулоса қилади-
ган бўлсак, юқорида келтирилган маълумотлардан
эркинлик ҳақидаги қарашлар у даражада тўлиқ ва
тўғри эмаслиги, у тўғрисидаги айрим билимларнинг
етишмаслиги аён бўлди. Жумладан, мутахассислар
билан ўтказилган суҳбатдан эркинлик атамасини
баён этишдаги кўмакни айнан антик давр фалса-
фа тарихи тажрибаларидан олиш долзарб масала
эканлиги аён бўлди.
Адабиётлар
1. Берлин И. Философия свободы. Европа / пред. А. Эткинда. – М.: Новое литера-
турное образование, 2001. – 448 с.
2. Рахимджанова Д.С. Юнон мумтоз фалсафасидаги Аристотел фалсафий
қарашларида эркинлик феномени // The Journal of Academic Research in Educational
Sciences. – Tashkent, Uzbekistan, 2021. – Volume 2, Issue 2. – Б. 995-1006.
3. Соловьев В.С. Соч.: В 2 т. – М., 1990. – Т. 1. – 892 с.
4. Харламов А.Н. Особенности формирования категорий свобода воли, вина и ответ-
ственность в эпоху Античности // Вестник: Воронежского государственного университета.
Серия «Лингвистика и межкультурная коммуникация». – 2007. – 98-102 с.
5. Rakhimdjanova D.S. The concept of the idea of freedom in ancient and mendival philosophy //
Psychology and Educational. – Volume 58, Issue 1, 2021-01-29. – 4553-4563 p.
6. Rakhimdjanova D.S. The emergence and transformation of the term freedom, studied in the
philosophy of antiquity // The Journal of Academic Research in Educational Sciences. – Tashkent,
Uzbekistan, 2021. – Volume 2, Issue 3. – P. 603-613.
7. Raximdjanova D.S. Aflotun qarashlarida erkinlik tushunchasining tasnifi // Oriental renaissance:
Innovative, educational, natural and social sciences. Scientific journal. ISSN 2181-1784. – Tashkent,
Uzbekistan, 2021. – Volume 1, Issue 1. – B. 45-55.
8. Raximdjanova D.S. Komparativistik uslubda antik yunon falsafasidagi erkinlik masalasining tahlili
// Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. – Tashkent, Uzbekistan,
2021. – Volume 1, Issue 3. – B. 154-165.
9. Watson G. Responsibility and the Limits of Evil: Variations on a Strawsonian Theme //
Responsibility, Character and the Emotions / Ed. F. D. Schoeman. – Cambridge: Cambridge University
Press, 1987. – 256-286 p.
10. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O’zbekiston, 2019. – 29 b.
