Alfraganus Universiteti
56
«ALFRAGANUS» xalqaro ilmiy jurnali
JADIDLAR ILMIY-
MA’NAVIY MEROSINI
O‘RGANISHNING
YOSHLAR
TARBIYASIDAGI O‘RNI
VA AHAMIYATI
Izzatbek Ibragimov
1
1
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi
"Muzey va eksponatlar" ilmiy bo‘limi katta ilmiy xodimi. (O‘zbekiston Respublikasi, Toshkent shahri) e-mail:
izzat.ibragimov2015@bk.ru. ORCID: 0009-0007-6383-3375
57
Alfraganus Universiteti
«ALFRAGANUS» xalqaro ilmiy jurnali
Annotatsiya
azkur maqolada XIX asr oxiri XX asr boshlarida yashab, ijod qilgan
Jadidlar ilmiy-ma’naviy merosini o'rganishning bugungi yosh avlodga zarurati haqida so'z boradi.
M
Аннотация
данной статье говорится о необходимости изучения современным
молодым поколением научного и духовного наследия джадидов, живших и творивших в
конце XIX – начале XX века.
В
Abstract
his article talks about the need for today's young generation to study the
scientific and spiritual heritage of Jadids, who lived and created at the end of the 19th century and
the beginning of the 20th century.
T
Kalit so'zlar:
islohot, milliy g'oya, yoshlar, jadidlar, taraqqiyot.
Ключевые слова:
реформа, национальная идея, молодежь, современность, развитие.
Key words:
reform, national idea, youth, modernity, development.
KIRISH
T
urkistonda XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi islohotchilik harakati murakkab, ko‘p qirrali
rivojlanish yo‘lini bosib o‘tdi. Jadidlar boshqa davlatlarning taraqqiyotiga erishish va
islohotlar bo‘yicha to‘plangan tajribalariga tayanib bu amaliyotni o‘lkaga tatbiq etishga harakat
qilishdi. Bu jarayon osonlik bilan kechmadi, binobarin ijtimoiy taraqqiyotga erishish ziddiyatlar
manbaiga aylantirgan edi. Mustaqillik uchun kurashning bosh g‘oyasi ana shunday murakkab
sharoitda shakllandi.
Bugungi kunda yurtimiz keng qamrovli, turli xil o‘zgarishlarga boy, tarixiy va yaratuvchanlik
davrini boshidan kechirmoqda. Mazkur davr iqtisodiy munosabatlar tizimiga, keng jabhali
iqtisodiyotga asoslangan, mustaqil milliy iqtisodiyotni barpo etish davri deb haqqoniy
baholanmoqda. Bozor munosabatlarini takomillashtirish zaruriyati tamomila yangicha iqtisodiy
fikrlashni shakllantirishni g‘oyat dolzarb vazifaga aylantirib qo‘ydi. Prezidentimiz Shavkat
Mirziyoyev Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasida jadidchilik harakati, ma’rifatparvar
bobolarimiz merosini chuqur o‘rganishimiz kerakligi haqida alohida to‘xtalib o‘tdi. “Biz
jadidchilik harakati, ma’rifatparvar bobolarimiz merosini chuqur o‘rganishimiz kerak. Bu
ma’naviy xazinani qancha ko‘p o‘rgansak, bugungi kunda ham bizni tashvishga solayotgan
juda ko‘p savollarga to‘g‘ri javob topamiz. Bu bebaho boylikni qancha faol targ‘ib etsak,
xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz bugungi tinch va erkin hayotning qadrini anglab yetadi”. Biz
qadimiy va boy tariximizni, ayniqsa, g‘oyat og‘ir sharoitda ilm-ma’rifat, inson erkinligi, xalq
ozodligi, Vatanga, milliy qadriyatlarga mehr va sadoqat g‘oyalarini dadil ko‘tarib chiqqan jadid
bobolarimiz faoliyatini yanada chuqur o‘rganishimiz lozim. Ularning ulug‘ maqsadlar yo‘lidagi
mardona kurashi va fidoyiligi Yangi O‘zbekistonni qurishda barchamiz, avvalo, yoshlarimiz
uchun chinakam ibrat maktabi bo‘lib xizmat qilishi zarur” [2], degan edi davlatimiz rahbari.
Yangi tarzdagi iqtisodiy tafakkurni shakllantirishda o‘zbek xalqiga o‘rganish uchun arzigulik
ilmiy asoslar mavjud. Jumladan, jadidlarning ilmiy-ma’naviy merosidan milliy istiqlolni
mustahkamlash, iqtisodiyotimizni ravnaq toptirish, xalqimizning yangi jamiyat qurish yo‘lidagi
vazifalarni amalga oshirishda dasturulamal sifatida foydalanish mumkin.
Alfraganus Universiteti
58
«ALFRAGANUS» xalqaro ilmiy jurnali
METOD
J
adidchilik harakati milliy mafkura, milliy g‘oya, milliy iqtisodiyotning shakllanish tarixini
o‘rganishda muhim ilmiy manbalardan biridir. Shu nuqtai nazardan mustaqilligimiz
fidoyilari bo‘lgan jadidlarning ilmiy-ma’naviy merosini o‘rganish bugungi kunda katta
ahamiyatga egadir. Jadidlar davlat, tuzum, boshqaruvni o‘sha davr muhitidagi iqtisodiy hayotni
isloh etish va millatni rivojlantirish orqali, umuman jamiyatni yangi taraqqiyot bosqichiga olib
chiqishni o‘lkada bozor iqtisodiyotini yaratish hamda jahon mamlakatlari bilan integratsiyalashuvi
masalalarini maqsad qilib qo‘ygan g‘oyalarni ishlab chiqdilar. Bunday inqilobiy o‘zgarishlarning
aniq amaliy tadbirlarini o‘zida mujassamlashtirgan ilmiy konsepsiya yaratdilar [2]. Jadidlar jahon
sivilizatsiyasida katta rol o‘ynagan Turkiston singari ulkan tarixiy bir makonda, ko‘p asrlar davom
etib kelgan hayotning Sharqona tarzini saqlagan holda, uni Yevropa sivilizatsiyasi natijalari bilan
yanada rivojlantirishni ko‘zlagan fikrlarni ilgari surgan edilar. Shuningdek, ular XX asr boshidan
yangicha hayot tarzini vujudga keltirish usullarini qidirdilar va istibdod sharoitida o‘z taqdirini
o‘zi belgilash yo‘lida kurashga kirishishi kerakligini uqtirgan edilar.
NATIJA
M
a’rifatparvarlar o‘zlarining asosiy e’tiborlarini millatning o‘qimishli, bilimdon va
kasb-hunarli bo‘lishiga qaratib, uni dunyoning ilg‘or millati bo‘lishiga chaqirdilar, aks
holda, abadiy qoloqlik iskanjasida qolishlari mumkinligi haqida qayg‘urdilar. Jadidlar o‘lkada
birinchilardan bo‘lib chorizm hukmronligi sharoitida sanoat infratuzilishi va ishlab chiqarish
kuchlarini joylashtirish biryoqlama xarakterga ega bo‘lganligini, mustamlakachilik tartiblari
og‘ir oqibatlarga olib kelganligini ko‘rsatib berdilar. Ular “Oyna”, “Al-isloh”, “Al-izoh” jurnallari,
“Turon” “Najot” “Kengash” “Hurriyat” va boshqa gazetalarda e’lon qilingan maqolalarida
chorizm hukumronligi davrida mahalliy xalqlarning og‘ir ahvolini, ularning milliy manfaatlari
e’tiborga olinmaganliklarini ko‘rsatishib, davlat mustaqilligi, maorif va madaniyat sohalarida
jiddiy ijtimoiy-siyosiy talablar bilan chiqdilar. Jumladan, jadidlar harakatining taniqli arboblari
M.Behbudiy, A.Fitrat, F.Xo‘jayev, A.Cho‘lpon A.Avloniy, S.Mirjalilov, O.Mahmudov va boshqalar
o‘z maqolalarida chorizm mustabid hokimiyati o‘lkaning iqtisodiy ahvolini og‘irlashtirib,
mahalliyxalqlarning milliy qadr-qimmatlari yerga urilganligini iztirob bilan ko‘rsatib o‘tdilar.
Tabiiyki, jadidlar Turkistonni iqtisodiy rivojlangan, qudratli davlat sifatida ko‘rishni istarlar. Ular
o‘zlarining iqtisodiy g‘oyalarini ham ishlab chiqqan edilar. Jadidlar iqtisodiy g‘oyalari markazida
iqtisod ilmini o‘rganish zarurligi, ihroj va a’mol sanoati, ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar masalasi,
iqtisodiyotga xorijiy sarmoyalarni, ilg‘or texnika va texnologiyalarni jalb etish, Turkistonda
banklar faoliyatining o‘rni va ahamiyati, savdo-tijorat ishlarini ilmiy asosga qurish, tadbirkorlik,
agrar iqtisodiyot samaradorligini oshirish masalalari muhim o‘rin tutadi. Jadidlar, ya’ni
yangiliktarafdorlari ma’rifat va ilm tizimida iqtisod ilmining millat ravnaqi uchun ahamiyati
alohida ekanligini qayta-qayta ta’kidlaganlar.
MUNOZARA
J
adidlarning yetuk arboblaridan biri Abdulla Avloniy bu haqda shunday degan edi: “Iqtisod
deb pul va mol kabi ne’matlarning qadrini bilmakni aytilur. Mol qadrini biluvchi kishilar
o‘rinsiz yerga bir tiyin sarf qilmas, o‘rni o‘mni ayamas. Sahovatning ziddi bahillik o‘ldig‘i kabi
iqtisodning ziddi isrofdir...” [3]. Keltirilgan lavhada juda chuqur iqtisodiy ma’no yaishringan:
birinchidan, muallif pulni ne’mat, ya’ni mehnat bilan yaratilgan ma’lum qiymat uning ifodasi
degan ilmiy fikrni bildiradi; iyusinchidan, pul tadbirkorni, ishbilarmonni yoqtirishi, faqat ana
shunday kishilar qo‘lida pul, mol-dunyo to‘planishini uqtiradi. Har zamonda insonning maqsadi
erkin va farovon yashashdir. Ayniqsa, “... bu zamonda maqsadga yetmak uchun, - deb yozadi
Abdulla Avloniy, - o‘z millatiga hizmat qilmoq maqbul bo‘lmak uchun ilm va mol lozimdur.
59
Alfraganus Universiteti
«ALFRAGANUS» xalqaro ilmiy jurnali
Olamdagi millatlarning hol va qudratlari mol va boyliklardandur. Har yerda boy millatlar og‘ir
kelub, faqirlarga yengil kelub qul va asir bo‘lib qoladur...”. Iqtisod ilmidan bohabar bo‘lgan
kishilar har doim qiladigan sarf-xarajatlarining samara berishini oldindan hisob-kitob qiladilar.
Olim misol keltirib aytadiki, ilmdan yaxshi xabardor bo‘lgan AQSh va yevropaliklar iqtisodiy
bilimliklari tufayli to‘q, farovon yashaydilar. U yozgan edi: “Bobolarimizning bo‘lsa bo‘lar,
bo‘lmasa g‘ovlab ketar” zamonlari o‘tub, o‘rniga “bilg‘on bitar, bilmagan yitar” zamoni keldi.
AQShliklar bir dona bug‘doy ekib, yigirma qadoq bug‘doy olurlar. Yevropaliklar o‘zimizdan
olgan besh tiyinlik paxtamizni keturub, o‘zimizga 25 tiyinga soturlar” [4]. Abdurauf Fitrat ham
iqtisod ilmini egallashga, yoshlarimizni tijorat va savdo ishlariga o‘qitishimiz lozimligiga da’vat
qilgan edi. U vatandoshlariga, millatdoshlariga murojaat qilib shunday deb yozgan edi: “Sizlar
o‘z farzandlaringizni tijorat maktablariga yuborib, savdo ishiga o‘qitingiz, chunki begonalar
(xorijiy savdogarlar - muallif) tijorat ilmidan xabardor. Siz esa bexabarsiz”[5].
XULOSA
Yuqoridagi tahlillar shundan dalolat beradiki, jadidlar Vatanimiz ozodligi va
mustaqilligining moddiy va ma’naviy asosini yaratish, ana shu asosda millatning o‘z mustaqilligi
uchun kurashini ilmiy darajaga ko‘tarish maqsadini ko‘zlaganlar. Shuningdek, mulkdor bo‘lmoq,
milliy iqtisodiyotni yaratmoq, millat va Vatan ravnaqini ta’minlamoq uchun iqtisod ilmini
egallash dolzarb masaladir. Bu masalaning dolzarbligi bizning bugungi bozor munosabatlarini
jadallik bilan shakllantirayotgan davrimizda yaqqol ko‘zga tashlanmoqda va jadidlarni mazkur
masaladagi ilg‘or g‘oyalarini ham nazariy, ham amaliy jihatdan o‘rganish uni jamiyat, davlat
va millat istiqbolini yaratishdagi o‘ziga xos manba sifatida qarashga undaydi. Mamlakat
iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o‘tilishi tabiiy ravishda iqtisodiy tafakkurni boyitish,
yangicha iqtisodiy fikrlashni taqozo etadi.
1. Sh.M.Mirziyoyev. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga
murojaatnomasi. – Toshkent. 2020-yil 29-dekabr.
2. Jabrdiyda yozuvchilar adabiy merosi mustaqillik xizmatida. – Toshkent. Fan
nashriyoti, 2013-yil, – B.125.
3. Avloniy A. Tanlangan asarlar. 1-jild.Toshkent, 1998. – B.37.
4. Avloniy A. Turkiy guliston yoxud axloq. Toshkent, 1967. – B. 33-34.
5. Fitrat A. Tanlangan asarlar. 1-jild. Hind sayyoqi bayonoti. Toshkent, 2000. –
B.167.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
