Alfraganus Universiteti
66
«ALFRAGANUS» xalqaro ilmiy jurnali
1
Mahalla va oila ilmiy-tadqiqot institutining mustaqil tadqiqotchisi, Surxondaryo viloyati hokimligi huzuridagi
Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari xodimlarining malakasini oshirish bo‘yicha o‘quv kursi direktori.
Email: rayxona1973mail.ru@gmail.com. ORCID: - 0009-0007-5501-9621
OILA AXLOQIY MADANIYATI RIVOJINING
TARIXIY-FALSAFIY ILDIZLARI
HISTORICAL AND PHILOSOPHICAL ROOTS OF
FAMILY MORAL CULTURE DEVELOPMENT
ISTORIKO-FILOSOFSKIYE KORNI RAZVITIYA
SЕMЕYNOY NRAVSTVЕNNOY KULTURЫ
Raximova Rayxon Abdurasulovna
1
67
Alfraganus Universiteti
«ALFRAGANUS» xalqaro ilmiy jurnali
Annotatsiya
ila va nikoh taqdiridan qat’i nazar, ular ijtimoiy tuzilma, undagi ishlab
chiqarish munosabatlari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ijtimoiy o‘zgarishlar oila va nikohning
xarakteriga ta’sir qilishi va yangilanishi ochib berilgan. Bu oila va nikoh mustahkamligi katta
ijtimoiy masala ekanligini ko‘rsatadi. Shu munosabat bilan o‘zbek etnosining nikoh va oilaviy
munosabatlar tizimini, zamonaviy o‘zbek oilasining qadriyatlari va an’analarini psixologik fan
nuqtai nazaridan tadqiq etishning ahamiyati va dolzarbligiga ilmiy va ijtimoiy nuqtai nazardan
tahlil etilgan.
O
Abstract
egardless of the fate of the family and marriage, they are closely related
to the social structure, the relations of production in it, and social changes affect and renew the
character of the family and marriage. This shows that family and marriage strength is a big
social issue. In this regard, there is no doubt from a scientific and social point of view about
the importance and relevance of researching the system of marriage and family relations of the
Uzbek ethnos, the values and traditions of the modern Uzbek family from the point of view of
psychological science.
R
Аннотация
езависимо от судьбы семьи и брака они тесно связаны с социальной
структурой, производственными отношениями в ней, а социальные изменения влияют и
обновляют характер семьи и брака. Это показывает, что прочность семьи и брака является
большой социальной проблемой. В связи с этим не подлежит сомнению с научной и обще
-
ственной точки зрения важность и актуальность исследования системы брачно-семейных
отношений узбекского этноса, ценностей и традиций современной узбекской семьи с точки
зрения психологическая наука.
H
KIRISH
O
ilashunos tarixchi olimlarning yozishicha, soliqlar asosan tutun (uylar) bo‘yicha
yig‘ilganligi sababli, har bir yangi odat, yangi majburiyatlar, yangi soliqni anglatar edi.
Shuning uchun ham oilalar yangi odatar paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslikka harakat qilganlar.
Ular hozirgi ma’noda ibtidoiy jamoa tuzilmasi davridagi qabila ekzogamiyasiga va qabila
endogamiyasiga yaqin emasligini ta’kidlaydi. Chunki zamonaviy endogamiya tushunchasi
qarindoshlardan turmush qurishni bildirsa, qabila endogamiyasi faqat qabila ichida turmush
qurishni bildiradi. Bir-biriga qarindosh bo‘lgan odamlarni o‘z ichiga olgan qabila ichida nikoh
qurish taqiqlangan. Olimlar “ikkinchi amakivachcha” nikohlarini endogamiyaning kelib chiqishi
deb hisoblaydi. G‘.G‘eybullayev to‘yni quyidagicha tasniflaydi: 1) Birinchi bosqich, jumladan,
qizni unashtirish, 2) Ikkinchi bosqich, qizni unashtirishdan to to‘ygacha, 3) Uchinchi bosqich,
to‘y boshlanishidan erning uyida kelinning ko‘rinishigacha, birinchi bosqich va ikkinchi bosqich
Kalit so‘zlar:
Oila, nikoh, ijtimoiy tuzilma, munosabat, etnos, tizim, qadriyat, an’ana,
tadqiq, dolzarb.
Key words:
Family, marriage, social structure, relationship, ethnos, system, value,
tradition, research, current.
Ключевые слова:
Семья, брак, социальная структура, взаимоотношения, этнос,
система, ценности, традиция, исследование, течение.
Alfraganus Universiteti
68
«ALFRAGANUS» xalqaro ilmiy jurnali
turli marosimlar bilan to‘ldirilgan bo‘lsa-da, ikkinchi bosqich va uchinchi bosqich o‘rtasida
hech qanday marosim yo‘q. Bu davrda o‘g‘il xonadoni qizning uyiga beriladigan qalin (unvoq)
ni tayyorlab, to‘laydi. Olimlarning qayd etishicha, qizning qonuniy ravishda o‘g‘il xonadoniga
mansubligini ko‘rsatuvchi unashtirishdan oldingi davr matriarxat bo‘lsa-da, to‘y va qizning
erining uyiga ko‘chib o‘tishi patriarxat bilan bog‘liq bo‘lib, patrilokal migratsiya hisoblanadi.
Etnograf to‘yni patriarxatning mahsuli deb biladi. M. Bo‘riyevaning fikricha, "Oila jamiyat
bag‘rida tashkil topib, taraqqiy etib borar ekan, o‘zi ham ana shu jamiyatning kichik bir bo‘lagi
sifatida namoyon bo‘ladi. Jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar oila taraqqiyotiga ta’sir
etadi. Oiladagi ta’lim-tarbiya xususiyatlari esa jamiyatda o‘z aksini topadi. Shuning uchun ham
oila va jamiyat o‘zaro bog‘liqlikda rivojlanadi. Oila jamiyat bag‘rida tashkil topib rivojlanishi
bilan, uning jamiyatda bajaradigan o‘z vazifalari (funksiyalari) mavjuddir" [1].
TAHLIL
Tarixchi olimlar o‘z olib borgan ilmiy izlanishlaridagi dala materiallariga asoslanib, ayrim
pirlar ko‘p bolali oilalar boshlig‘i bo‘lgan oqsoqollarning qabri ekanligini, pirga sig‘inish esa
o‘choqqa sig‘inish bilan bog‘liqligi, tinmay yonayotgan o‘choq oila ramziga aylanganligini
ko‘rsatadi. U asosan dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan oila a’zolari o‘rtasida
mehnat taqsimoti bo‘lganligini aytadi. Keksa ayol, kelajak yoki xuvar (singil) ayollar o‘rtasida
ishni taqsimlash uchun mas’ul edi. Islomshunos olimlarning aytishicha, mavjud odatlar va
shariat erkakning bir vaqtning o‘zida ikki opa-singilga uylanishini taqiqlagan. Qolaversa, erkak
o‘z qiziga uylanishi taqiqlangan. An’anaviy to‘ylardan farqli o‘laroq, sovet davrida bir qancha
to‘y shakllari – kolxoz to‘ylari va komsomol to‘ylari paydo bo‘lgan.
Yana bir jamiyatshunos olimlar bolalar ta’limini jamiyat taraqqiyoti fonida ko‘rib chiqadi va
shu bilan birga jamiyatda xotin-qizlarning yangi mavqei, ijtimoiy va oilaviy tarbiyaning birligi
(maktab va oila o‘rtasidagi bog‘liqlik) yagona holga kelganligini qayd etadi. Ayollar turmush
sharoitini yaxshilash bu uning bir qancha xo‘jalik vazifalaridan ozod bo‘lishiga, ijtimoiy-madaniy
hayotga faolroq kirishiga olib keldi. Bugungi kunda ko‘pxotinlilik kabi nikoh shakli yo‘qolgan
bo‘lsa-da, endogam nikohlar hamon saqlanib qolmoqda.
Oila muammosi, nikoh-oila munosabatlarini mustahkamlash ham jamiyatni, ham davlatni
tashvishga solmoqda. Vatan oiladan boshlanadi, deb bejiz aytilmagan. Oila va nikoh insoniyat
tarixining rivojlanish bosqichlarida hal qiluvchi omillardan biri bo‘lib, ular insonning tug‘ilishi,
uning o‘sib-ulg‘ayishini ta’minlaydi. “Yosh avlod tarbiyasiga doir davlat siyosatining asosiy
yo‘nalishlari: oilalarning tarbiya muhiti sifatidagi o‘rnini oshirish; ta’lim tizimida ma’naviy-
axloqiy tarbiyani yo‘lga qo‘yish hamda mahallalarning tarbiya borasidagi o‘rnini tiklash; yosh
avlodning aql-idrokini o‘stirish va iqtidorli bolalarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash; sog‘lom
turmush tarzini targ‘ib qilish, onalik va bolalikni muhofaza qilish, bolalar hamda o‘smirlarni
sportga jalb qilish orqali bolalar sog‘lig‘ini mustahkamlashdir”[2].
O‘zbek oilasi va nikoh munosabatlarini etnografik o‘rganish fan uchun ham, kundalik hayot
manfaatlari uchun ham katta ahamiyatga ega. Etnografiya fanining hozirgi yutuqlari ijtimoiy
taraqqiyot va etnografiya tarixi tadqiqotchilariga qimmatli, yangi ma’lumotlar beradi. Hozirgi
vaqtda barcha xalqlar etnografik jihatdan to‘liq o‘rganilgan deb o‘ylamaslik kerak. Sababi,
dunyoning ozmi-ko‘pmi xalq va xalqlari ustida olib borilayotgan ilmiy izlanishlar ularning
hayotidagi ko‘plab sirlarni, tarixiy haqiqatlarni ochib bermoqda.
MUNOZARA
Mustaqillikka erishgan, o‘tish davri bozor munosabatlarining og‘ir davrini boshidan
kechirgan O‘zbekistondagi nikoh-oilaviy vaziyat tarixiy-etnografik va etnosotsiologik
tadqiqotlarni talab etadi. O‘zbekistonning kelajakda o‘z oldiga qo‘ygan ko‘plab maqsadlarini
amalga oshirishi uchun barqaror nikoh va oilaviy sharoit bo‘lishi kerak.
69
Alfraganus Universiteti
«ALFRAGANUS» xalqaro ilmiy jurnali
Oila va nikoh, nikoh va oila munosabatlari ko‘pgina ijtimoiy fanlar - etnologiya, demografiya,
sotsiologiya, huquq, iqtisod, pedagogika va boshqalarning predmeti hisoblanadi. Ijtimoiy
institutlardan biri bo‘lgan oila ijtimoiy jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Bu jamiyat taraqqiyotiga
ham ta’sir qiladi. Shu bois oila funksiyalarining qonuniyligini o‘rganish, ularning boshqa
ijtimoiy tizimlar bilan munosabatlarini tahlil qilish, bu tizimlarning oila tuzilishi va qarindoshlik
rishtalariga ta’sirini aniqlash, oila va nikoh munosabatlaridagi an’analarni tushunish katta ilmiy
qiziqish uyg‘otadi.
Bizga ma’lumki, sho‘rolar davrida ayollar va erkaklarning madaniy saviyasining oshishi,
savodsizlikning barham topishi, turmush sharoitining yaxshilanishi muqarrar ravishda ta’lim-
tarbiyaning yangi shakllarining paydo bo‘lishiga olib kelgan.
Sovet tuzumining o‘zbek oilasida o‘zgarishlar yaratgani tadqiqotchilar e’tiboridan chetda
qolmadi. Lekin ko‘p hollarda buni sovet mafkurasi nuqtai nazaridan tushuntirishga harakat
qilindi. Hatto ayrim mualliflar sovet tuzumida sinfiy qarama-qarshilik avlod tuyg‘usidan
ustun bo‘lib, avlod tuyg‘usi oilani mustahkamlovchi ma’naviy kuch rolini o‘ynay olmasligini
ta’kidladilar. Bu fikrga qo‘shilib bo‘lmaydi, chunki sotsialistik tuzum oilaga ma’lum darajada ta’sir
ko‘rsatgan bo‘lsa-da, xalqimizning asrlar davomida shakllangan oilaviy-nikoh munosabatlari
buzilmagan, muayyan o‘zgarishlar bilan bog‘liq edi.
Tarixchi olimlar inqilobdan oldingi davrda ko‘p bolali oilalar o‘rganib chiqib, sovet davrida
oilaning har bir voyaga yetgan a’zosining ishlab chiqarish mehnatida ishtirok etishi teng
huquqlilikni va oila boshlig‘iga iqtisodiy qaramlikni bartaraf etishini ta’kidlaydilar.
O‘zbek tarixchi olimlari paxtakorlarning oilaviy hayotini o‘rganar ekan, sovet tuzumidagi
iqtisodiy taraqqiyot oila qurayotganlarning mustaqilligini oshirgan bo‘lsa-da, ko‘pincha yangi
turmush qurganlarning fikri inobatga olinmagan.
Mustaqillik yillarida O‘zbekiston aholisi 20 million atrofida bo‘lgan bo‘lsa, hozirgacha 65,9
foizga oshgan. Hisobotga ko‘ra, 2050 yilda u 40 milliondan oshadi.
Ma’lumki, aholi sonining uzluksiz o‘sishiga nafaqat davlatning iqtisodiy ahvoli, balki milliy
qadriyatlar, oila mustahkamligi, aholining ijtimoiy ahvoli ham ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu
o‘rinda o‘zbeklarning urf-odatlariga sodiqligini alohida ta’kidlash lozim.
Odamlarning tabiiy harakati nima?
Tabiiy o‘sish - ma’lum vaqt oralig‘ida tug‘ilish va o‘lim o‘rtasidagi farq. Buni inobatga
oladigan bo‘lsak, qo‘shni davlat ko‘rsatkichlari bugungi kungacha ijobiy o‘sishni ko‘rsatmoqda.
Masalan, 1991 yilda O‘zbekistonda 723,4 ming bola tug‘ilib, 130,3 ming kishi vafot etgan. Natijada
aholining tabiiy o‘sishi 593,1 ming kishini tashkil etdi. Oxirgi statistik ma’lumotlarga ko‘ra,
161,5 ming kishi halok bo‘lgan. Ya’ni, aholining tabiiy o‘sishi 533,4 ming kishini tashkil etadi.
O‘zbekiston aholisi 5,2 yoshga oshgan.
So‘nggi ma’lumotlarga ko‘ra, shahar aholisining ulushi 50,6 foizga yetdi. Bugungi kunda
poytaxt aholisi 3 millionga yaqin.
O‘zbekiston aholisining yosh tarkibiga kelsak, bolalar va o‘smirlar 27,1 foiz, kattalar 60,5
foiz, keksalar 9,4 foizni tashkil etadi. Qayd etish joizki, keksalar ulushi yil sayin ortib bormoqda,
bu tendensiya dunyoda kuzatilmoqda. Mustaqillik davrida o‘rtacha yosh 23,3 yoshni tashkil
etgan bo‘lsa, keyingi yillarda bu ko‘rsatkich 28,5 yoshga yetdi. Ayollarning o‘rtacha umr ko‘rishi
esa 76,2 yoshni, erkaklarniki 71,4 yoshni tashkil etadi. O‘rtacha ko‘rsatkich 73,8 yil.
O‘tgan yili mamlakatimizning iqtisodiy va siyosiy hayotida ham birmuncha o‘zgarishlar
bo‘ldi. Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyev iqtisodiyotni liberallashtirishni ichki
siyosatning asosiy yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilab oldi. Qishloq, qurilish, o‘rmon va
baliq xo‘jaligi, savdo va ishlab chiqarish o‘sgan asosiy tarmoqlar qatoriga kiradi. Keyingi
yillarda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlarning yuksak saviyasi tufayli O‘zbekiston jadal
rivojlanayotgan davlatlar qatoridan joy oldi. AQSH Heritage Foundation tomonidan har yili
e’lon qilingan Global iqtisodiy erkinlik indeksi natijalariga ko‘ra, O‘zbekiston 186 davlat orasida
152-o‘rinni egalladi. Biroq iqtisodiyotdagi ijobiy o‘zgarishlar O‘zbekiston yaqin yillarda yangi
bosqichga ko‘tarilishini ko‘rsatdi.
Ma’lumki, nikohlar va ajralishlar soni mamlakatning demografik holatiga ta’sir qiladi. Nikoh
Alfraganus Universiteti
70
«ALFRAGANUS» xalqaro ilmiy jurnali
u yoqda tursin, ajralishlar darajasi ko‘p mamlakatlarda katta muammoga aylanib bormoqda.
Oiladagi tushunmovchiliklar, janjallar, mansabga intiluvchi ayollarning ko‘payishi vaziyatni
qiyinlashtiradi. Ko‘plab davlatlar, jumladan, O‘zbekiston ham bu muammoni hal qilish uchun
turli tashabbuslar bilan chiqdi. Biroq, ajralishlar sonining ko‘payishi to‘xtamayapti.
XULOSA
Oxirgi ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonda bir yilda qayd etilgan nikohlar soni 306 mingtani
tashkil qilgan. Ajralishlar 31,9 mingga yaqin.
O‘zbek xalqi oilaviy qadriyatlarga alohida e’tibor qaratadi. Mamlakatdagi ijtimoiy munosabat
oila mustahkamligiga alohida ta’sir ko‘rsatadi. Qizning hayosi, erkakning or-nomusi, mas’uliyati
oila ahilligini saqlashning asosiy ko‘rsatkichidir. G‘arb mafkurasi esa ongga mustahkam singib
ketgani, bu esa erkak va ayol o‘rtasidagi munosabatlarni murakkablashtirgani sir emas.
1. Bo‘riyeva M.R. O‘zbekistonda oila demografiyasi. – T.: Universitet, 1997 8-B.
2. Ubaydullayeva B.M. O‘zbeklarning bola tarbiyasiga doir an’analari va
innovatsiyalar (XX asrning ikkinchi yarmi–XXI asr boshlari). Doktorlik dissertatsiyasi
avtoreferati. Toshkent, 2018 31-B.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
