“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
359
INGLIZ TILIDA KARDIOLOGIYA TERMINOLOGIYASINING YASALISH
VA FUNKSIONAL XUSUSIYATLARINI
O‘
RGANISH METODLARI
Batirova Xurshida Egamberdiyevna
O‘
zDJTU, Tarjimonlik fakulteti, Ingliz tili tarjima nazariyasi kafedrasi,
o‘
qituvchisi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada kardiologiyaga oid terminlarning yasalish
usullari va xususiyatlarini
o‘
rganish metodlari muhokama qilingan. Bunda ingliz
tilidagi manba
’
lardan olingan terminlar misol keltirilgan. Shuningdek kardiologiyaga
oid terminlarning shakllanishida lotin va grek tillari elementlarining
o‘
rni muhimligi
belgilangan.
Kalit s
o‘
zlar:
Tibbiyotga oid terminlar, kardiologiyaga oid terminlar, suffikslar,
affikslar, tibbiyot terminologiyasini
o‘
rganish metodlari terminlarning yasalish
usullari.
Аннотация.
В данной статье рассматриваются методы формирования
и изучения характеристик кардиологических терминов. Вот примеры
терминов, взятых из англоязычных источников. Также определяется значение
латинских и греческих элементов в образовании терминов, относящихся к
кардиологии.
Ключевые слова:
Медицинские термины, кардиологические термины,
суффиксы, аффиксы, методы изучения медицинской терминологии, способы
образования терминов.
Abstract.
This article discusses methods for forming and studying the
characteristics of cardiological terms. Here are examples of terms taken from English-
language sources. The meaning of Latin and Greek elements in the formation of terms
related to cardiology is also determined.
Key words:
Medical terms, cardiological terms, suffixes, affixes, methods of
studying medical terminology, methods of forming terms.
S
o‘
nggi
o‘
n yilliklarda lingvistik tadqiqotlarning eng faol y
o‘
nalishlaridan biri
ilmiy-texnik terminologik tizimlarni tavsiflash va tahlil qilish b
o‘
ldi. Ilmiy-texnik
sohani soddalashtirish jarayoni bilimlarning kasbiy sohalarida lingvistik tarqoqlikni
kamaytirish juda muhim. Shuning uchun ham zamonaviy tilshunoslikda kasbiy
faoliyat sohalarida til t
o‘
siqlarini bartaraf etishga qaratilgan tadqiqotlar hayotiy
ahamiyatga ega. Shunga k
o‘
ra, mamlakatimizda tibbiyot terminologiyasi
terminologik tadqiqotlarning muhim b
o‘g‘
ini hisoblanadi, chunki u
o‘
tgan yillar
davomida rivojlandi va davom etmoqda.
Tibbiyot terminologiyasiga olimlar tomonidan doimiy qiziqish uning turli
jihatlari haqida k
o‘
plab kitoblar va maqolalar paydo b
o‘
lishiga olib keldi, masalan,
M.N. Chernyavskiy (1984), L.A. Tatarinova (1984), G.G. Eremkina (1991),
E.V. Bekisheva (1998), L.F.Eltsova (2000), S.L. Mishlanova (2002), L.N. Gushchina
(2004).
Biz tibbiyotning juda muhim sohasi b
o‘
lgan kardiologiya terminlarini k
o‘
rib
chiqamiz. Kardiologiya tushunchalarini tanlash va tavsiflashga
o‘
tishdan oldin, biz
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
360
bu tibbiyot sohasi deganda nimani nazarda tutayotganimizni tushunishimiz kerak.
Bu atama D.S.Lotte tomonidan qanday yozilganiga asoslanib, biz kardiologiya
atamalarini o
g‘
zaki (s
o‘
zlar va iboralar) va belgili (belgilar, raqamlar) birliklari
sifatida k
o‘
rib chiqamiz, ular tibbiyot sohasidagi maxsus
g‘
oyalarni tavsiflash uchun
ishlatiladi va yagona terminologik tizim tushunchaning bir qismidir.
Belgilangan atamalar doirasiga ham maxsus lu
g‘
atlar, ma
’
lumotnomalar,
tavsiya etilgan atamalar t
o‘
plamlari va maxsus kontekst kiradi, degan xulosaga
keldik. tibbiy atamalarni nafaqat lu
g‘
atlardan, balki ushbu sohaga oid maxsus
matnlardan ham tanlash. Kardiologiya terminlogiyasi uchun yuqoridagi talablarni
hisobga olgan holda ingliz tilidagi maxsus adabiyotlardan tasodifiy namunalar olish
y
o‘
li bilan tanlangan.
Ingliz tilidagi kardiologik terminlar uchun quyidagi manbalarni k
o‘
rib chiqdik:
"Heart Disease in Pregnancy" (2011), CardioSourse Magazine (2009-2011), "The
Human Heart: A Basic Guide to Heart Disease" (2007), "Cardiovascular MR Imaging
in Neonates and Infants with Congenital Heart Disease" (2007), "The Atlas of Heart
Disease and Stroke" (2004), "Heart Disease: A Textbook of Cardiovascular Medicine"
(2001), "Advanced Cardiac (2001) Namunalar si
g‘
imi 3378 bet atrofida.
Qancha qismdan iborat b
o‘
lishidan kelib chiqqan holda tanlangan atamalarni
o‘
rganish
asosida
ingliz
tilidagi
1150
kardiologiya
atamalarining
44% bir s
o‘
zli birliklar, 56% esa bir nechta b
o‘
lakli iboralardir. Bitta komponentli
terminlar
–
bir s
o‘
zdan tuzilgan til birliklari. K
o‘
p komponentli atamalar deganda biz
bir nechta ma
’
noga ega b
o‘
lgan ikkitadan ortiq t
o‘
liq qiymatli komponentlar bilan
barqaror turdagi terminologik birikmalarni tushunamiz.
Kardiologiya atamalarini nomlashning asosiy usullarini aniqlash uchun
S.M.
Burdinning tasnifi qoʻllanilgan boʻlib, u soʻzlarning nutqning maʼlum bir qismiga
tegishli degan fikrga asoslanadi. Shunga k
o‘
ra, kardiologiya atamalari ot, sifat yoki
fe
’
l bilan ifodalanishi mumkin.
Ingliz tilining k
o‘
rib chiqilgan terminologik tizimi quyidagi atamalarni
o‘
z
ichiga oladi (tasniflash bizning namunamizning bir komponentli atamalariga
asoslanadi):
1) ot bilan ifodalangan atamalar (infarction, ischemia, myocardium, murmur
va boshqalar);
2) sifatlar bilan ifodalangan atamalar (hypo plastic, interatrial, ischemic,
myocardial va boshqalar);
3) fe
’
l bilan ifodalangan terminlar (to beat, to flutter, to contract va hokazo)
(506 atamaning 2,8 foizi).
Kardiologiya terminologiyasini tarkibiy-semantik tahlil qilish jarayonida
tanlangan material asosida ma
’
lum bir tizimda atama shakllanishining asosiy
usullari aniqlandi:
1) morfologik (affiksatsiya, q
o‘
shish, qisqartirish yoki qisqartirish);
2) sintaktik (termin uzunligi, termin yasalish modellari);
3) leksik
–
semantik (metaforizatsiya, eponimizatsiya,
o‘
zlashtirish va
sinonimiya hodisalari)
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
361
Ushbu tadqiqotda q
o‘
llaniladigan s
o‘
zning ta
’
rifiga asoslanib, biz strukturaviy
turga k
o‘
ra kardiologiya atamalarining quyidagi toifalarini aniqladik:
1) o
g‘
zaki atamalar:
•
s
o‘
z terminlari (bir s
o‘
zli s
o‘
zlar) (chamber, cord; blow, mouth va boshqalar);
•
ibora-terminlar (ikki komponentli iboralar atrial fibrillation); uch
komponentli iboralar (coronary artery bypass; coronary heart disease va
boshqalar);
2) Belgili atamalar:
• kimyoviy element belgilari (NO, O2);
• yunon alifbosi belgilari (α
-
blocker; β
-blocker va boshqalar);
• so‘
z bilan aralashgan raqamlar (3D angiography; Thromboxane-Ag va
boshqalar).
Kardiologiya terminologiyasini tarkibiy-semantik tahlil qilish jarayonida
tanlangan material asosida ma
’
lum bir tizimda atama shakllanishining asosiy
usullari aniqlandi:
1)
morfologik (affiksatsiya, q
o‘
shish, qisqartirish);
Misollar: ingliz kardiologiya terminologiyasida sifatlar yasalishida ishtirok
etuvchi q
o‘
shimchalar:
-able
–
unstable, -al
–
paroxysmal, -ant
–
concomitant, ary
–
coronary, -ent
–
transiet, -ic
–
cardiogenic, -ive
–
congestive, ory
–
inhibitory, -ous
–
anomalous, -ular
–
cardiovascular, -y
–
hairy;
Ingliz tilidagi
o‘
rganilayotgan terminologik tizimda ot yasovchi q
o‘
shimchalar:
-ence
–
competence, -ency
–
insufficiency, -ent
–
accident, graph
–
cardiograph, -ing
–
pacing, -ion
–
obstruction, -ism
–
cardiopaludism, -itis
–
cardiovalvulitis, -ity
–
cardiomotility, -ment
–
alignment, -ness
–
dulness, -or/er
–
defibrillator, -osis
–
cardiodiosis, -ure
–
premature;
Ingliz tilidagi kardiologiya terminologiyasini shakllantirishda ishtirok etuvchi
prefikslar:
auto
–
autoblood, a
–
adiastole, bi
–
bicuspid, cardi
–
cardioscope, de
–
decompensation, dia
–
diastolic, dis
–
disfunction, hyper
–
hypertrophy, hypo
–
hypokinesia, in
–
inadequate, inter
–
interatrial, iso
–
isorhythm, micro
–
microphone,
non
–
nonbacterial, out
–
output, poly
–
polycardia, pre
–
precardial, re
–
replacement,
trans
–
transplantation, tri
–
tricuspid;
S
o‘
z q
o‘
shish:
valvuloplasty, artioventricular, atriocarotid, aortopulmonary,
branchiocerebral, angioplasty, hemodynamic, angiography, sinuatrial, aortocoronary,
aortography, aortosclerosis, vavlulography, vavlulopexy, dynamocardiography,
echocardiography;
Qisqartirish:
ASHD
–
Arteriosclerotic heart disease, CAB
–
Coronary artery
bypass, RA
–
Right atrium, VPC
–
Ventricular premature contraction;
2)
sintaktik (termin uzunligi, termin yasalish modellari);
Misollar: N (Noun),
–
Adj (Adjective),
–
V (Verb),
–
V
ing
(Present Participle),
–
V
ed
(Past Participle),
–
prep. (Preposition)
Adj+N
–
irritable heart, cardiac malfunction, mechanical heart, anemic
murmur, vascular fascicle, etc. N+N
–
heart seizure, servovalve shunt, shunt
procedure, heart sound, blood clot, valve flap, etc. N+prep.+N
–
irregularity of pulse,
tension of blood, apex of heart, cycle of a heartbeat, leakage of blood, dilatation of the
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
362
aorta, rupture of the aorta, etc. P
ing
+N
–
pumping action, descending aorta, ascending
aorta, pumping blood, lying heart, sticking valve, leaking valve, etc. Ped+N
–
oxygenated blood, transplanted heart, etc. Personal name+N
–
Prinzmetal angina, His
bundle, etc. N+
’
s+N
–
soldier
’
s heart, athletic
’
s heart, etc. Adj+ N+ prep. (the)+N
–
surgical replacement of the valve, right chamber of the heart.
3)
leksik-semantik (metaforizatsiya, eponimizatsiya,
o‘
zlashtirish va
sinonimiya hodisalari).
Misollar:
Kardilogik terminologiyada metafora: construction (
valve reconstruction,
artificial heart implantation,
etc.), war (
heart block, heart arrest, heart attack
, etc.),
sound (
pericardial murmur, pericardial flutter, heart sound, heart tone, pericardial
rub
, etc.), mechanism (
aortic dissection, atrioventricular dissociation, atrioventricular
contraction,
etc.), technical (
mechanical activity, motor function,
etc.), premises and
elements (
arch of the aorta, myocardial cell, atrium of the heart, chamber of the heart,
vascular wall,
etc.), houseware (
heart sac, balloon catheter, etc
.), clothing and its
details (
sinoaortic node, purse-string suture
va hokazolar)
Eponimlar: Dressler
’
s syndrome, Marfan
’
s syndrome, Lutembacher
’
s
syndrome, Eisenmenger
’
s syndrome, Taussig-Snellen syndrome, Popov
’
s symptom,
Fischer
’
s symptom, Friedreich
’
s symptom, Oliver-Cardarelli symptom, Hill-Teissier
symptom, Kent
’
s fascicle, Frederick phenomenon, Barlow
’
s disease, Purkinje
’
s fiber.
Sinonimlar: 1. Orfografik variant: akinesis
–
akinesia, artery
–
arteria; disfunction
–
dysfunction; hypokinesia
–
hypokinesis; hyperkinesia
–
hyperkinesis; anaemia
–
anemia,
etc. 2. Fonetik va orfografik variant: atherosclerosis
–
arteriosclerosis; lipoproteid
–
lipoprotein, etc. 3. S
o‘
z yasalish varianti: hypoxia
–
anoxia; hypaemia
–
anaemia;
panarteritis
–
periarteritis -polyarteritis; dynamocardiography
–
cardiodynamography
va h.k. 4. Sintaktik variant: acute inflammation of the pericardium
–
pericardium acute
inflammation; accelerated rate of the heart
–
accelerated heart rate; extreme hypertrophy
of the heart
–
extreme heart hypertrophy; atypical position of the heart
–
atypical heart
position; restriction in blood supply
–
blood supply restriction, etc. 5. Morfologik
sintaktik: a) Elliptik variantlar
–
k
o‘
p komponentli atamaning tarkibiy qismlaridan birini
ma
’
nosini
o‘
zgartirmasdan
o‘
tkazib yuborish: sinoatrial node
–
sinus node, etc.; b)
Kompozit variantlar
–
s
o‘
zlarni yoki k
o‘
p komponentli atama asoslarini q
o‘
shish orqali
tuzilgan variantlar: electrocardiogram
–
electrogram; cardiac neurosis
–
cardioneurosis,
etc.; c) Qisqartma variantlar
–
koʻp komponentli atamaning boʻlak soʻzlarini qoʻshish
orqali hosil qilingan variantlar: electropulse therapy
–
EPT; left ventricular hypertrophy
–
LVH; aortic valve AV, etc. 6. Semantik variantlar: dysfunction
(L. dysfunctio)
–
impaired function; fibrinogen (L. fibra + gentem)
–
plasma protein;
intoxication (L. intoxicatio)
–
poisoning; akinesia (L. akinesia)
–
immobility; cardiac apex
(L. cardiacus, L. apex)
–
apex of heart; arrhythmia (L. arrythmos)
–
rhythm disturbance,
etc. 7. Shartli ("qisman") sinonimlar: heart murmur
–
heart sound; His band
–
His bundle;
sinoaortic node
–
sinoaortic nodule, etc.
Zamonaviy tibbiyot tilida kardiologiya terminlarini yaratishning asosiy
usullari va ularning funktsional xususiyatlari hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ushbu
sohada tibbiy s
o‘
zlarni tayinlashning asosiy usullari quyidagilar edi:
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
363
1) Tashqi shakl jihatidan:
–
morfologik usul (affiksatsiya, affikssiz, q
o‘
shimcha,
qirqim);
–
sintaktik usul (termin uzunligi, termin yasalish modellari); 2) ichki
mazmun jihatdan:
–
morfologik usul (affiksatsiya, affikssiz, q
o‘
shish, kichraytirish);
–
leksik-semantik metodologiya (terminlar,
o‘
zlashuvlar, fenomen sinonimlari).
Bir komponentli s
o‘
zlar va tashqi shakl nuqtai nazaridan, kardiologiya terminlarini
yaratishning eng samarali usuli, butun til tizimida b
o‘
lgani kabi,
o‘
zlashtirilgan va mahalliy
affikslardan foydalangan holda affiksatsiya hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Авксентьева А.Г. Латинский язык
и основы медицинской
терминологии. Минск: Новое знание, 2007. 318 с.
2.
Бекишева
E.B.
Специфика процесса образования производных
терминов. Автореф. дис.
.
.. канд. филол. наук. Саратов: СГАП, 1991. 14 с.
3.
Бурдин С.М. О терминологической лексике // Филол. науки.
М.:
Высшая школа, 1958. №4. С. 57 –
64.
4.
Даниленко В. П. Русская терминология. Опыт лингвистического
описания. М.: Наука, 1977. 246 с.
5.
Лотте Д.С. Основы построения научно
-
технической терминологии. М.:
Наука, 1969. 158 с.
6.
Мишланова С. Л. Термин в медицинском дискурсе (образование,
функционирование, развитие). Автореф. дис.
.
.. докт. филол. наук. М., 2003. 35с.
7.
Смирнова Е.В. Структурно
-
семантический лексикографический
аспекты медицинской терминологии (на примере кардиологической лексики)
дис. … кандид. филол. Наук. Я., 2012.
8.
Чернявский
M.
Н. Латинский язык и основы медицинской
терминологии. М.: Медицина, 2007. 448 с.
9.
Рахмонов, Азизхон Боситхонович. "Формирование исследовательских
умений будущих педагогов в научно
-
проектной деятельности."
Современное
образование (Узбекистан)
12 (97) (2020): 11-18.
10.
Рахмонов, Азизхон Боситхонович. "Специфика компетентностного
подхода в процессе развития самообразования."
Вестник науки и
образования
17-1 (95) (2020): 60-63.
11.
Абдуганиева, Джамиля. "Методика обучения последовательному
переводу студентов языковых вузов."
in Library 22.2 (2022).
12.
Абдуганиева
,
Джамиля
. "Some aspects of online interpreting: current
state and prospects for the future."
Переводоведение: проблемы, решения и
перспективы
1 (2022): 16-20.
13.
Абдуганиева, Джамиля. "РОЛЬ МЕЖКУЛЬТУРНОЙ КОММУНИКАЦИИ
В РАБОТЕ ПЕРЕВОДЧИКА."
in Library 21.1 (2021).
14.
Абдуганиева, Джамиля. "ПРИМЕНЕНИЕ ИКТ В ОБУЧЕНИИ
ПЕРЕВОДЧИКОВ."
in Library 21.2 (2021).
15.
Абдуганиева
,
Джамиля. "DEVELOPING CONSECUTIVE INTERPRETER’S
COMMUNICATIVE SKILLS OF EMOTIVE-EMPATHIC." in Library 20.3 (2020): 115-
131.
