“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
494
JANNI RODARINING “CHIPPOLINONING SARGUZASHTLARI”
ASARIDA Q
O‘LLANILGAN “O‘ZGARUVCHAN OTLAR”(NOMI
ALTERATI)NING BADIIY MANZARA YARATISHDAGI AHAMIYATI
Ergashova Baxora Sayfillo qizi
O‘
zDJTU,
o‘
qituvchi
ergashova.baxoram@gmail.com
Annotatsiya.
Mazkur tadqiqot ishida italyan tilida mavjud
o‘
zgaruvchan
otlar(nomi alterati) haqida umumiy ma
’
lumotlar berilib, ularning badiiy
xususiyatlari J.Rodarining “Chipollinoning sarguzashtlari” asari tahlili asosida
yoritiladi. Otlarning mazkur turi, asosan bolalar adabiyotida keng q
o‘
llaniladi va
badiiy obraz yaratishda
o‘
rni katta sanaladi.
Kalit s
o‘
zlar:
otlarning tuzilishiga k
o‘
ra turlari,
o‘
zgaruvchan otlar, maxsus
suffikslar, Piyozbosh, “Chipollinoning sarguzahtlari”.
Аннотация.
В данной исследовательской работе даны общие сведения
об альтеративных существительных (
nomi
alterati) в итальянском языке, а
также выделены их художественные особенности на основе анализа
произведения Дж. Родари «Приключения Чиполлино». Этот вид
словосочетание широко используется преимущественно в детской
литературе и играет важную роль в создании художественного образа.
Ключевые слова:
типы существительных по структуру, переменные
существительные, специальные суффиксы, Чиполлино, «Приключения
Чиполлино».
Annotation.
This research work gives general information about alterative
nouns (nomi alterati) in the Italian language, and also highlights their artistic
features on the basis of the analysis of G. Rodari
’
s work "The Adventures of
Cipollino". This type of word combination is widely used mainly in children
’
s
literature and plays an important role in creating an artistic image.
Keywords:
noun structure types, variable nouns, special suffixes, Cipollino,
The Adventures of Cipollino.
Boshqa Hind-Yevropa tillar oilasiga mansub tillar singari italyan tilida ham
s
o‘
zlarning semantik, morfologik, leksik
o‘
ziga xosliklari mavjud b
o‘
lib, ular ustida
bir qator ilmiy izlanishlar olib borilgan. Xususan, XX asrning 50-yillarida Italiyada
yagona adabiy tilni shakllantirish, sheva va lahjalarning diatopik va diastratik
jihatlarini chuqur
o‘
rgangan holda, fonetik va leksik jihatdan adabiy til
me
’
yorlariga mos keladiganini topish tilshunos olimlar uchun asosiy masalaga
aylandi. Bugungi tadqiqot ishimizda italyan tilida ot s
o‘
z turkumining umumiy
xususiyatlari hamda otlarning tuzilishiga k
o‘
ra turlari haqida nazariy ma
’
lumotlar
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
495
berilib, Janni Rodarining “Chippolinoning sarguzashtlari” asarida keltirilgan
o‘
zgaruvchan
otlarning
umumiy
tavsifi
hamda
badiiy
manzarani
shakllantirishdagi ahamiyati xususida fikrlar keltiriladi. S
o‘
z turkumlarining
o‘
rganilish tarixi antik davrlarga borib taqaladi.
O‘
sha davr faylasuf,
mantiqshunosh va tilshunoslari bu borada ilk marta juda qimmatli fikrlar
bildirganlar. Masalan, Arastu s
o‘
z turkumlari sonini 3 ta deb k
o‘
rsatgan va unga
ot, fe
’
l, va bo
g‘
lovchi vositalarni kiritgan. Oradan qariyb 12
–
13 asr
o‘
tgandan
keyin, ulu
g‘
bobokalonimiz Mahmud Kosh
g‘
ariy ham s
o‘
z turkumlari sonini 3 ta
deb k
o‘
rsatgan. S
o‘
z turkumlari nazariyasining rivojlanishi, olimlarning bu masala
bilan shu
g‘
ullana boshlashishi barobarida s
o‘
z turkumlari soni ham ortib bordi.
Bu holat asosan, 19
–
20- asrlarda keng taraqqiy etdi.
Italyan tilida s
o‘
z turkumlarining mustaqil hamda tobe kategoriyalari
mavjud b
o‘
lib, ot s
o‘
z turkumi mustaqil kategoriyadagi turkum sanaladi hamda
sifat, olmosh va son kabi boshqa turkumlar unga tobelanib keladi. Otlar
ma
’
nosiga, tuzilishiga hamda vazifasiga k
o‘
ra bir nechta turlarga b
o‘
linadi. Quyida
otlarning tuzilishiga k
o‘
ra turlariga, ularning gaplar va matnlardagi ekspressiv
vazifalariga alohida t
o‘
xtalib
o‘
tmoqchimiz. Italyan tili roman tillari turkumiga
kirib, uning bobo tili lotin tili sanaladi. Shunga k
o‘
ra, mazkur til tarkibidagi juda
k
o‘
p xususiyatlar lotin tilining elementlarini
o‘
zida mujassamlashtirgan, ya
’
ni
otlar tuzilishiga k
o‘
ra 4 turga b
o‘
linadi: sof otlar, yasama otlar,
o‘
zgaruvchan otlar
va murakkab otlar.
O‘
zgaruvchan otlar(nomi alterati) s
o‘
z
o‘
zgartiruvchi q
o‘
shimchalar
yordamida yasaladigan otlar hisoblanib, ular yangi s
o‘
z hosil qilmasdan,
o‘
zi
birikib kelayotgan otga q
o‘
shimcha ma
’
nolarni yuklaydi. Italyan tilida
o‘
zgaruvchan otlarning quyidagi k
o‘
rinishlari mavjud:
Diminutivi (kichraytiruvchi, kamaytiruvchi)-
o‘
zi birikib kelgan otlarga
kichraytirish va ozaytirish ma
’
nolarini yuklaydi hamda otlarning asoslariga -ino,
-ello, -etto suffikslarini q
o‘
shish bilan yasaladi: fratell
ino
-kichik uka, ukacha;
asin
ello-
eshshakcha, ram
etto-
kichik shox, shoxcha kabilar.
Vezzeggiativi(erkalovchi, yaxshilovchi)-
o‘
zi birikib keladigan otga nafaqat
ozaytirish ma
’
nosini, balki erkalash, maqtash, yoqimlilik kabi bir qator yaxshi
sifatlarni ham yuklab keladi. Otlarning asosiga -uccio, -uzzo, -icciolo, -erello, -
icino, -ellino, -etto kabi suffikslarni q
o‘
shish orqali yasaladi: fior
ellino
-
gulcha(chiroyli gul), venti
cello
-yengil shamol, pass
erotto
-chumchuq bolasi,
polapon.
Accrescitivi(k
o‘
paytiruvchi,
oshiruvchi)-
otlarga
kattalashtirish,
kuchaytirish ma
’
nolarini yuklaydi va ularga -one, -ozzo, -accione kabi suffikslarni
q
o‘
shish orqali yasaladi: bambin
one-
baquvvat bola,
predic
ozzo-
yaxshigina
tanbeh berish.
Dispregiativi(yomonlovchi, afsuslanuvchi)- otlarga nafrat, xunuklik,
yoqimsizlik kabi bir qator salbiy ma
’
nolarni yuklaydi va ularga -accio, -astro, -
aglia, -onzolo, -uncolo suffikslarini q
o‘
shish orqali yasaladi: ragazz
accio-
yomon
bola, bezori, ladr
uncolo-
o‘g‘
rivaccha, medic
onzolo
-yomon shifokor.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
496
O‘
zgaruvchan otlar (nomi alterati) nafaqat o
g‘
zaki nutq jarayonida, balki
badiiy matnlarda qahramonlar xarakterlarini yanada yorqinroq namoyish
etishda, sodir b
o‘
layotgan voqea-hodisalarni aniqroq hikoya qilishda keng
q
o‘
llaniladi. Ayniqsa, bolalar adabiyotida yaratilgan aksariyat asarlarda
o‘
zgaruvchan otlarning keng q
o‘
llanilganligini guvohi b
o‘
lamiz. Quyida
J.Rodarining “Chippolinoning sarguzashtlari” asarida keltirilgan bir nechta
o‘
zgaruvchan otlarning leksik-semantik tahlilini k
o‘rib chiqamiz. “Chipollinoning
sarguzashtlari” Ikkinchi Jahon urushidan so‘
ng yaratilgan b
o‘
lib, unda muallif
yaxshilar va yomonlar
o‘
rtasidagi kurashni emas, balki ozodlikka erishish uchun
talab etiladigan birdamlik, jasurlik, hurfikrlilik
g‘
oyalarini ilgari suradi. Mazkur
asar orqali biz urushdan keyingi yillarning ijtimoiy, siyosiy, madaniy aspektlarini
yaqqol k
o‘
rishimiz mumkin. Asar sarlavhasining
o‘
zidayoq muallif
o‘
zgaruvchan
otlarga murojaat qiladi. Ya
’ni “Cipollino” so‘zi “cipolla”
-piyoz s
o‘
zidan yasalgan
b
o‘lib, “piyozcha, kichkina piyoz” kabi ma’nolarni anglatadi. Demak biz “Le
avventure di Cipollino” birikmasini “Mitti piyozboshning sarguzashtlari”, tarzida
tarjima qilar ekanmiz.
Qahramonimiz
o‘
smir yoshiga yetib qolgan Piyozbosh b
o‘
lganligini hisobga
olib, Rodari uning jussasining kichikligi, ammo yuragi kattaligini ifodalash uchun
mana shunday otlardan k
o‘
proq foydalanadi. Uning oila a
’
zolarini ham shunday
nomlaydi: Cipoll
one
(katta Piyozbosh)-otasi, Cipoll
etto
(Piyozboshcha)-ukasi,
Cipoll
uccio
(Yoqimtoy Piyozbosh)-akasi. Asarda Chipollino obraziga qarama-
qarshi obraz bu-Limonbosh obrazi hisoblanadi. Bir
o‘
rinda u shunday
tasvirlanadi:
Si ferm
o‘
davanti a lui, piantandosi per bene sulle
gambette
storte e
lo redargui
’
severamente
–
U uning oldida t
o‘
xtadi, qiyshiq oyoqchalari ustida
yaxshilab joylashdi va unga qattiq ta
’
na qildi. Gamb
ette
s
o‘
zi gamba-oyoq s
o‘
ziga
-etto-, q
o‘
shimchasini q
o‘
shib yasalmoqda va oyoqlarning kichik va k
o‘
rimsiz
ekanligini ifodalab kelmoqda.
Il povero Cipoll
one
divent
o‘
tutto verde dalla tremar
ella
-Bechora
ota
Piyozbosh qattiq titroqdan
yashil tusga kirdi. Ushbu gapda cipolla s
o‘
ziga -one-
kattalashtirish ma
’
nosini beruvchi q
o‘
shimcha q
o‘
shilishi natijasida u ota
Piyozbosh, deya tarjima qilinmoqda, tremar
ella
s
o‘
zi esa,
tremare-
titramoq
s
o‘
zidan hosil qilingan b
o‘
lib,
qattiq, kuchli titroq ma
’
nolarini ifodalamoqda.
-Ma cosa dite, aveva una mitragliatrice nel tasch
ino
?
-Nimalar deyapsiz,
uning ch
o‘
ntakchasida avtomat bor edimi? Bu
o‘
rinda mitti ch
o‘
ntakchada
avtomat olib yurishning iloji y
o‘
qligi, bu esa asar yoritib berayotgan davrning
nohaqliklarini namoyon qilar edi. Ota Piyozbosh Limonboshning tuhmatlari
evaziga qamoqqa tushib qoladi.
Intanto, da tutte le parti la gente veniva a vedere la cas
etta
di Zucchina
- Bu
vaqtda har tomondan mitti Qovoqboshning jajjigina uyini k
o‘
rgani odamlar
t
o‘
planishardi. Qovoqboshning uyi jajji va bejirim ekanligi
-etto-
suffiksi orqali
ifodalanmoqda:
Nella casa del sor Zucchina, la mano destra sta in cucina, la mano
sinistra sta in cantina, le gambe in camera da letto, e la testa esce dal tetto.-
Qovoqboshning uyida,
o‘
ng q
o‘
li oshxonada, chapi yert
o‘
lada-yu, oyoq
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
497
yotoqxonada, boshchi tomning ustida. Satrlarda guvohi b
o‘
lganingizdek, uning
uyi juda kichkina, ammo asarda
o‘
sha mitti uy uchun juda katta soliq t
o‘
laydi.
Asardagi oddiy aholi hatto nafas olganliklari uchun, yom
g‘
ir ostida turganliklari
uchun, yer ustida yurganliklari uchun ham katta miqdorda soliqlar t
o‘
lashadi.
Ladr
one
,-gridava Pomodoro,-Brigante! Tu hai costruito un palazzo sul
terreno che appartiene alle Contesse del Ciliegio.
-Yaramas
o‘g‘
ri-baqirdi
Pomidorbosh-Qaroqchi! Sen Olchabosh grafinyalarga tegishli yerda saroy qurib
olibsan! Yuqoridagi misolda keltirilgandek, Qovoqboshning uyi juda ham kichkina
edi, bu yerda esa, uni nohaq ayblashib, saroy qurib olding deyishadi, ya
’
ni muallif
mazkur davrda oddiy aholi ustidan zodagonlarning
o‘
rnatgan qat
’
iy va nohaq
munosabatlariga ur
g‘
u berib
o‘
tadi.
Yuqorida keltirilgan misollardan k
o‘
rishimiz mumkinki, italyan tilida
o‘
zgaruvchan otlar( nomi alterati) bolalar adabiyotida
o‘
z ahamiyatiga ega va
keng q
o‘llaniladi. “Har qanday leksik birliklar, ibora, birikma, maqol, umuman,
matn
tarjimasida
biz
ma
’
lumot
yuboruvchi(mittente)
sifatida
konteksni(contesto) t
o‘g‘
ri va ta
’
sirchan y
o‘
l (canale) bilan qabul qiluvchi,
tinglovchiga (destinatario) yetkazib berishimiz lozim”. Janni Rodari tomonidan
yozilgan “Telefonda aytilgan ertaklar”, “Quvnoq she’rlar”, “Uchtadan oxiri bor
ertaklar” kabi bir qator
t
o‘
plamlarda ham otlarning mazkur turidan k
o‘
p
foydalanilgan. Bu esa, mitti
o‘
quvchilarni real hayotda sodir b
o‘
layotgan voqea-
hodisalarni
o‘
z dunyo qarashlari doirasida tushunishlariga yordam beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Йўлдошев Б., Қурбонов Т. Бадиий асар тили ва услуби масалалари
(услубий қўлланма). –
Самарқанд: СамДУ нашри, 2007.
2.
Musayev Q. Tarjima nazariyasi asoslari.
–
Т
.: Fan, 2005.
3.
Gak V., Grigoriev B. Teoriya i praktika perevoda.
–
Moskva, 2010
4.
Виноградов В.С. Перевод: Общие и
лексические вопросы. Учебное
пособие. –
М.Книжный дом “Университет””.
2006.
5.
B.Ergashova, Italyan tilida maqollarning semantik va strukturaviy tahlili.
S
o‘
z san
’
ati jurnali, 2023.
