“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
451
TOPISHMOQ TUSHUNCHASI TURLI OLIMLAR NIGOHIDA
Tursunova Nilufar Shodikulovna
O‘
ZDJTU Tarjimonlik fakulteti Ingliz tili tarjima nazariyasi kafedrasi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada
o‘
zbek xalq topishmoqlarida ma
’
no k
o‘
chish
turlari, topishmoqlarning struktur semantik jihatlari hamda ularning uslubi haqida
s
o‘
z boradi. Xalq o
g‘
zaki ijodining eng ixcham va quvnoq janrlaridan biri b
o‘
lgan
topishmoq janri azal-azaldan barcha xalqlarda ham donolik, zukkolikni aniqlovchi
hamda aqlni charxlovchi va insonlarda xushyorlikni oshirishga xizmat qiluvchi eng
asosiy vositalardan biri sifatida e
’
tirof etiladi. Ular inson kamolotida muhim
o‘
rin
tutuvchi unsurlardan biridir.
Kalit s
o‘
zlar.
Topishmoq, jumboq, xalq o
g‘
zaki ijodi, metafora, istiora,
k
o‘
chma ma
’
no, shakl va mazmun, obrazlilik, badiiy tasvir, jonlantirish.
Abstract.
In this article we try to give some information about types of
transferring the meaning in Uzbek folk riddles, the structural semantic aspects and
the style of riddles. The riddles which is one of the most concise and funny genres of
folk art, has been recognized as one of the main tools for determining wisdom,
ingenuity, and increasing people
’
s vigilance in all nations since time immemorial.
They are one of the elements that play an important role in human development.
Key words.
Riddle, folk literature, metaphor, transferring the meaning,
structure and meaning, characterization, literary exposition.
Аннотация. В этой статье мы попытаемся дать некоторую
информацию о типах передачи смысла в узбекских народных загадках,
структурно
-
семантических аспектах и стиле загадок. Загадка, являющаяся
одним из наиболее лаконичных и забавных жанров народного творчества, с
незапамятных времен признана одним из главных инструментов
определения мудрости, смекалки и повышения бдительности людей у всех
народов. Они являются одним из элементов, играющих важную роль в
развитии человека.
Ключевые слова.
Загадка, народная литература, метафора, передача
смысла, структура и смысл, характеристика, литературное изложение.
Asrlar davomida yaratilib, sayqal topib, mumtoz bir shaklda kelib qolgan
xalq o
g‘
zaki izodi asarlari bizning noyob ma
’
naviy va madaniy merosimiz, beqiyos
ilmiy- tarixiy solnomamizdir. Xalq o
g‘
zaki ijodining umri boqiydir, u tildan-tilga,
dildan-dilga
o‘
taveradi, kelajak avlodlarni ham
o‘
z g
o‘
zalliklaridan bahramad
qilaveradi.
Xalq o
g‘
zaki ijodi nihoyatda rang- barang asarlarga boy, shu bilan birga, bu
asarlarning har biri
o‘
ziga xos maqsad va vazifaga ega b
o‘
lgan mustaqil janr
namunalidir.
Maqol va topishmoqlar
o‘
z tasvir obektlari, usullari qonun qoidalariga ega.
Xalq maqollari yaxshi yashash y
o‘
l- y
o‘
rilari, hayotning turfa xil sharoit, fasllarida
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
452
nimalar qilish yoki qilmaslik lozimligini
o‘
rgatib, ibratomuzlik kasb etsa, xalq
topishmoqlari bizni
o‘
rab turgan narsa
–
hodisalarning belgi-xususiyatlarini, ular
o‘
rtasidagi
o‘
xshashlik, aloqadorlikni il
g‘
ashga, mantiqiy va obrazli fikirlashga
o‘rgatadi. Maqolni “Hayot
qomusi “, og‘
zaki ensiklopediya deyish mumkin.
Topishmoq esa
“
xalq uchun qiziqarli bo
‘
lgan narsa
–
predmetlar
to
‘
g
‘
risidagi bilimlar silsilasi xalq fanidir.
Topishmoq xalq o
g‘
zaki ijodining eng qadimiy janrlaridan biridir.
“Topishmoq jahon xalqlari ijodi,
sivilizatsiya tarixida maqollar bilan bir davrda
paydo b
o‘lgan qadimiy janr namunalaridir”
Topishmoqlarning kelib chiqishi, tarixi tadqiqotchilarni k
o‘
pdan qiziqtirib
keladi. Bu masala rus tilshunosligida ancha keng
o‘
rganilgan. Jumladan,
V.P. Anikin topishmoqlarnng kelib chiqishini baliq ovlovchilar, ovchilar
chorvadorlarning sirli nutqi, tabu va boshqacha s
o‘
zlashlarda k
o‘
radi
Topishmoqlar shakl va mazmun jihatdan xilma-xildir. Ularga nazar
tashlaydigan b
o‘
lsak bir qatorli darak gap shaklidagi, bir qatorli s
o‘
roq gap
shaklidagi, t
o‘
rt qatorli, s
o‘
zlari
o‘
zaro qofiyadosh b
o‘
lgan she
’
r shaklidagi,
o‘
zaro
savol javob-javob asosiga qurilgan aytishuv shaklidagi, va hattoki topishmoq
asosiga qurilgan ertak va dostonlarni ham uchratishimiz mumkin. Masalan: “Ye
r
tagida oltin qoziq
–
U hammaga boʻlar oziq”. (Sabzi) Mazkur ikki misrali she’
r
shaklidagi topishmoq
o‘
zbek xalqi orasida mashhur b
o‘
lib, uning javobi sabzi
ekanligi k
o‘
pchilikka ma
’
lum. Yuqoridagi topishmoq ham boshqa k
o‘
plab
topishmoqlar singari metafora asosiga qurilgan b
o‘lib, “oltin qoziq” o‘
xshatishi
orqali sabzining tus jihatidan oltin rangiga yaqinligi, shaklan qoziqqa
o‘
xshash
b
o‘
lib, uning asosiy qismi tuproq ostida bitishi va tanovul qilish mumkinligiga
ishora qilinadi. Shu asnoda topishmoqni topishi kerak b
o‘
lgan tinglovchilar
aytilgan belgilarga tayangan holda topishmoqning javobini topishga harakat
qiladilar. Topishmoqlar shaklan nihoyatda ixcham, muxtasar b
o‘
lishiga qaramay,
badiiy tasvir vositalariga juda boydir. Topishmoqlarning uslubi metafora
(istiora), k
o‘
chim, kinoya, qochirma y
o‘
li bilan s
o‘
zlarni k
o‘
chma ma
’
noda
ishlatish orqali, yashirilayotgan narsa va hodisalarning belgilariga ikkinchi bir
narsa-hodisalarning belgilarini qiyoslash,
o‘
sha belgilarga imo-ishora qilishdan
iboratdir.
O‘
zbek xalq topishmoqlarining asosiy qismini metaforaga asoslangan
topishmoqlar tashkil etadi. Metafora bu
–
muayyan bir narsa yoki hodisaning
tashqi k
o‘
rinishi jihatidan boshqa bir narsaga
o‘
xshashligi asosida ma
’
no k
o‘
chish
turi b
o‘
lib, u topishmoqlarda tasvirdagi obrazlilikni ta
’
minlashga xizmat qiladi.
Masalan: “Atrofi chakalakzor, o‘
rtasi yoru
g‘
yulduz”, bu topishmoqda
jumboqlanayotgan narsalardan birinchisi kipriklar, k
o‘chim esa “chakalakzor”,
ikkinchi jumboq k
o‘
z b
o‘lib, unga nisbatan “yorug‘
y
ulduz” ko‘
chimi mohirona
ishlatilgan. Ya
’ni “Atrofi chakalakzor” ta’
rifi bilan k
o‘
z atrofidagi kipriklar k
o‘
zni
xuddi chakalakzordek
o‘rab turishiga ishora qilinsa, “o‘
rtasi yoru
g‘
yulduz” deya,
kipriklar
o‘
rtasida chaqnab turguvchi k
o‘
z nazarda tutiladi.
Yoki: “Yer tagida qizil
ximich”, bunda jumboqlanayotgan narsa chuvalchang, ko‘
chim esa ximich.
Metaforaga asoslangan topishmoqlarning ancha murakkab, savol-javob tarzida
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
453
tuzilgan turlari ham uchraydi. Masalan: U nimadir quv yo
g‘
ochdan o
g‘
zi bor, U
nimadir
o‘
rtasida ma
g‘
zi bor,
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Z.Husainova.
O‘
zbek topishmoqlari. Toshkent, Fan. 1966
2.
Tоpishmоqlаr. O‘zbеk хаlq ijоdi, ko‘p tоmlik, T.,1983.
3.
M.J
o‘
rayev,
G‘
.Eshonqulov. Folklorshunoslikka kirish. Toshkent, Turon-
Iqbol 2018.
4.
M.Saparniyozova.
O‘
zbek xalq topishmoqlarida gap b
o‘
laklari tartibi
/”O‘zbek tili va adabiyoti”/ 2005, 3s.
5.
Umida Qobulova. Topishmoqlarning struktur tahlili /
O‘
zbek tili va
adabiyoti/, 2005, 4-son. 6. Nargiza Maxmudova, Khoshimova Mashkhura, The
meaning of riddle in folklore.
6.
Shomaqsudov Sh, Shorahmedov Sh, Hikmatovna:
O‘
zbek maqollarining
izohli lu
g‘
ati. Toshkent:
O‘
zbek sovet ensiklopediyasining Bosh redaksiyasi 1990,
8-bet
7.
Аникин В.П. Русские народнье половиць, поговорки,загадки и
детский фолклор. М.
1967,56-
, бет
8.
Рахмонов, Азизхон Боситхонович. "ОСНОВНЫЕ ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ
ВЗГЛЯДЫ ЯНА АМОСА КОМЕНСКОГО."
Universum: психология и
образование
4 (106) (2023): 19-21.
9.
Rakhmonov, A. B. "IMPORTANT FACTS, DISADVANTAGES AND
NECESSARY FACTORS IN DISTANCE LEARNING METHODOLOGY."
Вопросы
педагогики
8-2 (2020): 7-9.
10.
Abduganieva Researcher, Djamilya. "Some Methods of Teaching
Consecutive Interpreting in the Situational Conditions." Philology Matters 2019.4
(2019): 145-156.
11.
Абдуганиева, Джамиля. "Analyzing the nonverbal cul
ture of
consecutive interpreter."
Зарубежная лингвистика и лингводидактика
1.1
(2023): 36-42.
12.
Abduganieva,
Jamila.
"НЕКОТОРЫЕ
ДИДАКТИЧЕСКИЕ
ОСОБЕННОСТИ ОБУЧЕНИЯ ПОСЛЕДОВАТЕЛЬНОМУ ПЕРЕВОДУ СТУДЕНТОВ
ПЕРЕВОДЧИКОВ."
in Library 22.2 (2022).
13.
Абдуганиева, Джамиля. "ПРИМЕНЕНИЕ ИКТ В ОБУЧЕНИИ
ПЕРЕВОДЧИКОВ."
in Library 21.2 (2021).
14.
Абдуганиева,
Джамиля.
"DEVELOPING
CONSECUTIVE
INTERPRETER’S COMMUNICATIVE SKILLS OF EMOTIVE
-EMPATHIC." in
Library 20.3 (2020): 115-131.
