Диалогическая риторика: тадциты и разговоры

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА

МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

ЎЗБЕКИСТОН ДАВЛАТ ЖАҲОН ТИЛЛАРИ

УНИВЕРСИТЕТИ

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ИИВ

АКАДЕМИЯСИ

Х. Б. САМИГОВА

А.М. КУРГАНОВ

ДИАЛОГИК РИТОРИКА: ТАДҚИҚ ВА ТАЛҚИН

TОШКЕНТ – 2022

2

УДК:

811. 111

811. 512. 133

Самигова Х.Б.

Курганов А.М.

Диалогик риторика: тадқиқ ва талқин

Тошкент, 2022, 266 бет.

Мазкур монография инглиз ва ўзбек тилларида диалогик

риториканинг тилга оид хусусиятларини тадқиқ этишга бағишланган.
Ундан “Нутқ маданияти асослари”,

“

Таржимашунослик”, “Чет тили

(инглиз тили)” фанларидан маъруза ва семинарлар олиб боришда,
магистрлик диссертациялари ва малакавий битирув ишлари ёзишда,
ўқув қўлланмалари ва дарсликларни тайёрлашда фойдаланиш мумкин.
Шунингдек, монография сўнггида илова тарзида уч тилда диалогик
риторикада энг фаол мавзуларга оид сўзлашгич келтирилган бўлиб,
ундан инглиз ва рус тилини ўрганувчилар ифодали ҳамда таъсирчан
сўзлашишга оид амалий тавсияларни олишлари мумкин.

Тақризчилар: ЎзДЖТУ профессори ф.ф.д., проф. О.А. Аҳмедов

М.Улуғбек

номидаги

Ўзбекистон

Миллий

университети хорижий филология факультети
Хорижий тил ва адабиёт кафедраси доценти в.б.
ф.ф.б.ф.д. Х.А. Саримсоқов

Монография ИИВ Академияси Илмий Кенгашининг 2022 йил ________ даги
____-сонли мажлисида нашрга тавсия этилган.

“LAMBERT ” нашриёти, 2022.

3

КИРИШ

Мустақилликнинг дастлабки йиллариданоқ мамлакатимизда турли

тилларда мустақил ҳамда теран фикрлаш қобилиятига эга бўлган, ўз фикрини

аниқ ва равшан ифода эта оладиган баркамол авлодни тарбиялашга бўлган

диққат-эътибор янада кучайди. Ҳозирги кунда юқори билим, маданият ва

маънавиятга эга кадрларнинг янги авлодини тайёрлашнинг ечимини топишда

самарали натижаларга эришилди. Ёшларимизда нутқ маданиятининг

юксаклиги, сўзамоллик, жамоатчилик олдида нутқ сўзлай олиш каби

хислатларни янада шакллантириш билан боғлиқ бўлган бир қатор вазифалар

нутқ маданияти аспектларини турли тиллар доирасида чоғиштирма

таҳлилини амалга ошириш лозимлигини кўрсатмоқда. Республикамизда

ёшларга оид давлат сиёсатининг олиб борилиши, жумладан, «…руҳий ва

интеллектуал ривожланган, мустақил фикрлайдиган, қатъий ҳаётий нуқтаи-

назарига эга бўлган ёшларни тарбиялаш»

1

га қаратилган стратегик вазифалар

ҳам нутқ маданияти мавзуси доирасида чуқур изланишлар олиб борилишини

талаб қилмоқда.

Тилшуносликда нотиқлик санъати назарияси бўйича турли тилларда

тадқиқот олиб борилган бўлиб, ушбу соҳага салмоқли ҳисса қўшган

олимларнинг ишлари диққатга сазовордир. Масалан, A. Жудис инглиз тилида

диалогик риториканинг диалектлар, яъни шеваларга оид хусусиятларини

тадқиқ этишга эътибор қаратган, C.П. Фолей эса риторикада ваъда беришга

оид хусусиятларни инглиз тилидаги фактик мисоллар асосида ўрганган, M.M.

Хинкс инглиз тили ёзма нутқида нотиқлик санъати назариясини тадқиқ этган,

Л.M. Лонг, A.И. Петонлар ҳам инглиз тили риторик аспектига оид

муаммолар бўйича изланишлар олиб борганлар

2

.

1

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017-2021 йилларда «Ўзбекистон Республикасини янада

ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони. / Халқ сўзи, 2017 йил. 8 февраль. –
№ 28 (6722).

2

Judith A. The Genre of Logic and Artifice: Dialictic, Rhetoric, and English Dialogues. – Dissertation for

Achieving PhD. – Toronto, Тоronto university, 1998.

–

280 p.; Patricia C. Foley. Paradox and Promise in the

Dialogue on Race: a Case Study Analysis of the Dialogues of the Springfield World Class City Commission. –
Dissertation for Achieving PhD. – Маssachussets, Маssachussets University, 1999. – 200 p.; M.M. Hincks.
Successful Dialogues: Systematic, Written, and Prominent Self-analysis in College Composition. – Dissertation for

4

Рус тилшунослигида Н.А. Кашей, Г.М. Ярмаркина, З.И. Курцева

3

каби

тадқиқотчилар риторикага рус тили нуқтаи назаридан ёндашганлар. Украин

тилшунослигида В.О. Немченко, Н.Ю. Гeopгиева

4

каби олимлар риторика

мавзусини методик жиҳатдан таҳлилга тортган.

Ўзбек тилшунослигида А.Ҳ. Арипова нотиқлик турларини ўрганиш ва

нотиқ нутқининг лисоний-услубий воситаларига оид масалаларни ёритишга

эътибор қаратган. Д. Тешабаева нутқ маданиятининг замонавий

аспектларини ОАВ матни мисолида тадқиқ этган бўлса, Ҳ. Жалилов,

Ҳ. Расулов, С. Свирский, А.Е. Михневич, И.А. Кривелев, Н. Маҳмудов каби

олимлар ўқитувчи ва лекторларнинг нотиқлик санъати мавзуси устида иш

олиб борганлар. С. Иномхўжаев Шарқ нотиқлик санъатининг тарихий

босқичлари борасида изланиш олиб борган. Б. Омонов эса сиёсий нотиқлик

маҳоратини таҳлил қилган

5

.

Риториканинг гендер, лингвомаданий хусусиятлари ҳамда ундаги

лисоний ва экстралингвистик омиллар инглиз ва ўзбек диалогик нутқи

мисолида ҳозиргача чет эл ва ўзбек олимлари томонидан қардош бўлмаган

тиллар доирасида ўрганилмаганлиги ҳам ушбу мавзу бўйича махсус

тадқиқотни амалга оширишни тақозо қилади.

Achieving PhD. – Boston, Boston College, 2005. – 170 p.; Long L.M. Associative Rhetoric: Beyond Rhetorical
Sensitivety and Individual Rhetoric.

–

Dissertation for Achieving PhD.

–

Georgia, University of Georgia, 1997.

–

287 p.; Paton W.A.I. Current-Traditional Rhetoric Reexamined.

–

Dissertation for Achieving PhD.

–

Michegan,

Michegan University, 1990.

–

267 p.

3

Кашей Н.А. Современная риторика в социально-политическом взаимодействии: Дис. …док. филол.

наук.

–

Великий Новгород, НГУ, 2005.

–

290 с.; Ярмаркина Г.М. Обыденная риторика: просьба, приказ,

предложение, убеждение, уговоры и способы их выражения в русской разговорной речи: Дис. …канд.
филол. наук.

–

Саратов: СГУ имени Н.Г. Чернышевского, 2001.

–

180 с.; Курцева З.И. Коммуникативно-

нравственный аспект риторического образования: Автореф. дис. …канд. пед. наук.

–

Москва: МПГУ, 2002.

–

С.

70.

4

Немченко В.О. Формування внутрiшнього переконання суддi в адмiнiстративному процесi Украϊни:

Автореф. дис. …канд. юрид. наук.

–

Запорiжжя, ЗНУ, 2013.

–

20 с.; Гeopгiϵва Н.Ю. Просодiя переконування

в англiйському дiалогiчному мовленнi: Автореф. дис. …канд. фiлол. наук.

–

Одеса: ОНУ, 2005.

–

21 с.

5

Арипова А.Ҳ. Нотиқлик нутқининг лисоний-услубий воситалари: Филол. фан. номз. ...дис.

–

Тошкент: ЎзР ФА, Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти,

2002.

–

170 б.; Тешабоева Д.М.

Оммавий ахборот воситалари тилининг нутқ маданияти аспектида тадқиқи (ЎзР ОАВ мисолида): Филол.
фан. док. ...дис. автореф.

–

Тошкент: ЎзДЖТУ, 2012.

–

Б. 20-28; Жалилов Ҳ. Ижтимоий фан

ўқитувчиларининг нотиқлик санъати.

–

Монография.

–

T.: Ўзбекистон, 1987. – 32 б.; Расулов Ҳ., Свирский

С. Лекторнинг нотиқлик санъати

–

Монография.

–

T.: Ўзбекистон, 1978. – 39 б.; Кривелев И.А. Лекторнинг

нотиқлик санъати. – Монография. – T.: Ўзбекистон, 1980. – 15 б.; Михневич А.Е. Лекторнинг нотиқлик
санъати. – Монография. – T.: Ўзбекистон, 1979. – 44 б.; Маҳмудов Н. Ўқитувчи нутқ маданияти.

–

Т.:

Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси, 2007.

– Б. 20-157; Иномхўжаев С. Ўтмиш шарқ

нотиқлиги. – T.: Ўзбекистон, 1982. – 38 б.; Б. Омонов. Сиёсий етакчининг нотиқлик маҳорати. –
Монография. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 91 б.

5

Тадқиқот натижалари ҳамда илмий хулосаларидан чоғиштирма

тилшунослик ва таржимашунослик йўналишлари бўйича илмий изланишлар

олиб боришда фойдаланиш мумкин. Тадқиқот материаллари тилшунослик ва

таржимашуносликда миллий-маданий хусусиятлар муаммосини тадқиқ

этишда ёрдам беради. Шунингдек, диссертация мавзусига доир таҳлиллар

натижасида олинган илмий-назарий хулосалар таълим ва тарбия жараёнини

янада такомиллаштиришга хизмат қилади. Ишнинг хулосаларидан «Нутқ

маданияти асослари», «Cтилистика», «Чет тили (инглиз)», «Ҳозирги ўзбек

тили» каби фанлар ва махсус курсларни ўқитишда фойдаланиш мумкинлиги

билан белгиланади.

Монография таркиби кириш, уч боб, хулоса, фойдаланилган

адабиётлар рўйхати ва иловалардан иборат. Диссертациянинг ҳажми

фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва иловалардан ташқари 266 саҳифани

ташкил этади.

6

I БОБ. НУТҚ МАДАНИЯТИНИНГ РИТОРИК АСПЕКТИ

ТИЛШУНОСЛИКНИНГ ЎРГАНИШ ОБЪЕКТИ СИФАТИДА

1.1. Нутқ маданиятининг аспектлари

Азалдан оғзаки ва ёзма нутқ маданияти адабий тил асосида шаклланиб

келган. Тўғри ва хатосиз сўзлаш ҳамда ёзиш адабий тилни мукаммал билиш

натижасида юзага келади. Тилнинг турли меъёрлар асосида тартибга

солиниши эса, табиийки, адабий тилнинг шаклланишига асос бўлади.

Нутқ маданияти турли даврларда янгича ёндашув ва қарашлар билан

бойитилди. Замонавий нутқ маданияти тадқиқотчилар томонидан тўрт турга

бўлиб ўрганилган: 1) элитар маданият (соф адабий тил); 2) анъанавий

профессионал (арго); 3) учинчи маданият (оддий сўзлашув); 4) халқ

маданияти (шева, лаҳжалар)

6

. Кейинчалик бу тасниф бошқа олимлар

томонидан ўртача адабий, адабий-сўзлашув ва оддий сўзлашув нутқ

маданияти турларига бўлиб ўрганилди

7

.

Нутқ маданияти – муайян бир халқ маданиятининг ушбу халқ тилидаги

акси ва ифодасидир. Ушбу тушунча борасида турли хил қараш ва изоҳлар

мавжуд бўлса-да, энг аввало, нутқ маданияти грамматик жиҳатдан тўғри гап

тузиш, хатосиз сўзлаш, тушунарли ва равон фикр юритиш деб талқин

этилади. Нутқ маданияти

бу – ҳар бир инсоннинг тил соҳасида, нутқ сўзлаш

борасида эгаллаган билимлари ва ютуқлари мажмуаси бўлиб, улар

сўзловчининг билимдонлиги, тарбияси, маънавий етуклик даражасини

кўрсатувчи омилдир. У миллатнинг умумий маданиятини кўтариш,

кишиларда маълум тил бойлигидан, унинг имкониятларидан тўғри ва унумли

фойдаланиш кўникмаларини тарбиялашга хизмат қилувчи восита ҳамдир.

Ҳозирги пайтда нутқ маданиятининг замонавий концепцияси ҳақида

кўплаб фикрлар билдирилмоқда. Баъзи тадқиқотларда унинг уч аспекти,

баъзи ишларда эса, унинг тўрт аспекти бўйича изланишлар олиб борилган.

6

Толстой Н.И. Язык и культура (некоторые проблемы славянской этнолингвистики) // Русский язык

и современность. Проблемы и перспективы развития русистики. – Ч. I. – Москва, 1991. – С. 5-22.

7

Тешабоева Д.М. Оммавий ахборот воситалари тилининг нутқ маданияти аспектида тадқиқи

(ЎзР ОАВ мисолида): Филол. фан. док. ...дис.

–

Тошкент: ЎзДЖТУ, 2012.

–

Б. 212.

7

Нутқ маданиятининг меъёрийлик, этик (ахлоқий), коммуникатив

8

ва риторик

9

аспектлари мавжуд бўлиб, улар ўзига хос жиҳатларга эгалиги билан

характерланади.

Нутқ маданиятининг меъёрийлик аспекти

нутқда меъёр билан

алоқадор бўлган масалаларни ўз ичига қамраб олади.

Маълумки, меъёрийлик ҳаётнинг барча жабҳалари учун хос бўлган

универсал ҳодиса ҳисобланади. Ҳар қандай вазият, шароит меъёрийлик

қонун-қоидаларига бўйсyнишни, унга имкон қадар риоя қилишни талаб

қилади. Меъёр бор жойда эса, табиийки, тартиб-интизом мавжуд бўлади.

Жаҳон цивилизациясининг пайдо бўлиши оғзаки нутқнинг бир шаклга

(ёзувга), меъёрга солиниши билан чамбарчас боғлиқ. Олимларнинг эътироф

этишларича, муҳимлик жиҳатидан бу кашфиётга тенг келадигани йўқ

10

.

Ёзувнинг пайдо бўлиши эса вақтлар ўтиб муайян бир тилнинг меъёрий

қоидалари ривожланишига, шаклланишига, адабий тилнинг юзага келишига

асосий туртки бўлди.

Маълумки, ривожланган ҳар қандай тил, шу жумладан, ҳозирги ўзбек

тили ҳам икки асосий функционал турга: адабий тил ва жонли сўзлашув

тилига бўлинади. Умумхалқ тилининг юқори шакли ҳисобланган адабий тил

аниқ ва муайян бир тизимда ҳар бир давр тилига хос меъёр, тартиб-

қоидаларни ифодалайди. Миллий адабий тилни, унинг оғзаки ва ёзма

шаклларини аниқлашда энг муҳим ва асосий белги унинг муайян бир

меъёрга, яъни аниқ бир маромга, тартиб-қоидаларга солинганлигидир.

Тилшуносликда тил меъёрлари мавзуси бўйича кўплаб тилшунос

олимлар тадқиқот олиб борганлар (К.С. Горбачевич, В.А. Ицкович,

8

Тешабоева Д.М. Оммавий ахборот воситалари тилининг нутқ маданияти аспектида тадқиқи

(ЎзР ОАВ мисолида): Филол. фан. док. ...дис. автореф .

–

Тошкент: ЎзДЖТУ, 2012.

–

Б. 24-36; Культура

русской речи. Учебник для ВУЗов. – М.: Норма-Инфра, 2000. – С. 15.

9

Пасечная И.Н. Культура речи (аспекты порождения высказывания).

–

Орск, ОГТИ, 2012.

–

С. 9-28.

10

Файзиева Н.А. Инглиз тилини ёритишга оид дидактик матнлар ифода воситаларининг

эволюцияси ва замонавий технологиялар яратган имкониятлар: Филол. фан. магистри ...дис.

–

Тошкент:

ЎзДЖТУ, 2001.

–

Б. 4.

8

В. Барнет, Р.И. Аванесов, Э. Бегматов, А.Э. Маматов, Н.С. Қулиев ва

бошқалар)

.

Олимлар тил меъёрини – нутқ маданияти назариясининг марказий

тушунчаси эканлигини таъкидлаб ўтганлар (К.С. Горбачевич, Г.О. Винокур,

В.А. Ицкович, А.Э. Маматов, Р. Қўнғуров, Э. Бегматов ва бошқалар).

Уларнинг фикрича, адабий тилсиз маданий нутқий фаолиятнинг бўлиши

мумкин эмас.

Л.Б. Щерба, Л. Косериулар

тил материали ва тил структурасини

меъёр

деб билганлар. Лекин айтилган ва ёзилган барча нарсалар тил учун меъёр

бўлавермаслиги сабабли, бу олимларнинг фикри тўлақонли ўз тасдиғини

топмаган

11

.

Рус олими

Г.О.

Винокурнинг таъкидлашича,

меъёр –

маданият ва

тил сингари тарихий категория, ижтимоий муносабатлар ўзгариши билан у

ҳам ўзгаради

12

. Унинг фикрича, адабий тил лексикада ҳам, фонетика ва

грамматик қурилиш соҳасида ҳам ўз меъёрлари, қоидалари билан ажралиб

туради. Бу меъёрлар шу тилда сўзлашувчи барча кишилар учун умумий ва

зарурий ҳисобланади. Адабий тилнинг муайян меъёрга солинганлиги шундан

иборатки, унинг луғат таркиби маълум тартибга келтирилган бўлади,

сўзларнинг маъноси ва ишлатилиши, талаффузи ва ёзилиши ҳамда грамматик

шаклларнинг ясалиши ягона, муштарак қоидага бўйсунади

.

Б.

Гавренек, тил

меъёрига таъриф берар экан, уни маълум бир лисоний гуруҳ учун шарт

бўлган мажбурий қоида, тил тизимида ўз аксини топадиган, нутқда мунтазам

равишда ишлатиладиган, акс ҳолда тил кишилар ўртасидаги алоқа воситаси

вазифасини бажара олмаган бўлар эди, деб ҳисоблайди

13

.

В.А. Ицкович меъёр ҳодисасини тилнинг барча яшаш шакллари учун

хослигини

14

,

К.С. Горбачевич унинг турғун ва барқарор эканлигини

15

,

Г. Хартунг, Р. Пулилар эса, меъёрни грамматика мутахассислари, луғатшунос

11

Щерба Л. В. О трояком аспекте языковых явлений / Акобиров С. Нутқ маданияти ва норматив

луғат.

–

Т.: Ўзбекистон, 1977.

–

Б. 6.

12

Винокур Г.О. Из бесед о культуре речи// Русская речь.

–

М.: Наука, 1967.

–

С. 10-14.

13

Havrenek M.B. Zum Problem der Spachform. Cophenhague, 1938. – P. 152 / Бегматов Э., Маматов А.

Адабий норма назарияси. 1-қисм. – Т.: Наврўз, 1997. – Б. 14.

14

Ицкович В.А. Языковая норма. – М.: Просвещение, 1968. – С. 565.

15

Горбачевич К.С. Нормы литературного языка и толковые словари.

–

М.: Наука, 1966.

–

С. 6-9.

9

ва махсус тавсияномаларни тузувчилар томонидан белгилаб бериладиган

қонун деб эътироф этадилар

16

.

Р.И. Аванесовнинг таъбири билан айтганда, меъёр ижтимоий

жамиятнинг тилга тегишли бўлган ички қонуниятлари ва ушбу жамиятнинг

ҳаёт тарзи таъсирида ривожланади. Нутқ турларига қараб меъёрлар ҳам бир-

биридан фарқланади

17

. Тил меъёрларини, айниқса, адабий тил меъёрларини

батамом аъло даражада ўзлаштирган кишиларнинг топилиши ёки мавжуд

бўлиши мумкин эмаслиги, бу жуда ҳам катта меҳнат талаб қилувчи фаолият

эканлиги ҳам ушбу олим томонидан эътироф этилади.

А.Э. Маматов

меъёр

атамасини – “тил структурасининг ижтимоий тил

практикаси томонидан танлаб олинган ва мустаҳкамланган элементларининг

барқарор, анъанавий реализациялари йиғиндисидир”

18

,

деб тарифлайди.

Бизнинг фикримизча, меъёр бу – тил бирликларининг тил эгалари

томонидан тан олинган, маъқул бўлган ҳамда тарих синовлари натижасида

мустаҳкамланган вариантларини нутқда ифодалашдир.

Меъёр умумий ва хусусий гуруҳланган ҳолда ўрганилади

19

. Умумий

меъёр маълум тилнинг барча кўринишларида қўлланилаётган меъёрларни ўз

объекти деб ҳисобласа, хусусий меъёр эса, умумий меъёрнинг нутқ

кўринишлари, шаклларидаги, тил шаклларидаги аниқ кўринишларини

ўрганади. Хусусий меъёр, ўз навбатида, адабий тил, лаҳжа ва шевалар,

сўзлашув нутқи, тилнинг ижтимоий тармоқларига хос меъёрларни ўрганади.

“Адабий тил меъёрлари” тушунчаси муайян қоидалар остига олинган,

барқарор, шу билан бирга, доимо ривожланиб борувчи, ўзгариб турувчи,

вариантдошлик хусусиятига эга бўлган, тил тизими томонидан йўл қўйилган

тил ҳодисаларининг йиғиндиси бўлиб, тилдан фойдаланувчилар нутқида

16

Pooley R.C. Teaching English usage. N. – Y. – L. 1946 / Бегматов Э., Маматов А. Адабий норма

назарияси. 1-қисм. – Т.: Наврўз, 1997. – Б. 22.

17

Аванесов Р.И. Русское литературное произношение. – M.: Просвещение, 1984. – С. 10.

18

Маматов А.Э. Нутқ маданияти ва тил нормасига оид терминлар ва тушунчалар изоҳи.

–

Т.: Bayoz,

2014.

–

Б. 16.

19

Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Ё. Нутқ маданияти ва услубият асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1992.

– Б. 37.

10

мустаҳкамланган,

шунингдек,

адабий

тилда

сўзлашувчилар

учун

умуммажбурий бўлган лисоний ҳодисадир, деб таърифланади

20

.

Адабий

тилнинг

фонетик,

орфографик, орфоэпик, луғавий,

фразеологик, грамматик, семантик-услубий меъёрлари мавжуд бўлиб,

мазкур меъёрлардан оддий cўзлашув, расмий, илмий, публицистик ва бадиий

услубларнинг ҳар бирида белгиланган лисоний қонун-қоидалар асосида

ўринли фойдаланиш, уларнинг барчасига амал қилиш тўғри ва маданий

нутқни юзага келтиради. Мулоқот чоғидаги нутқ маданияти меъёрийлик

қонун-қоидалари орқали намоён бўлади.

Бироқ нутқ расмий ва норасмий, ёзма ва оғзаки, тайёрланган ва

тайёрланмаган ҳамда шу каби бошқа вазиятларда юзага келиши билан

характерланади. Турли шароит ва ҳолатлар тил меъёрларидан турлича

фойдаланишни талаб қилади. Н. Кузнецова меъёр қоидалари нуқтаи

назаридан нутқни тўғри ҳамда нотўғри деб баҳолаш мумкинлигини эътироф

этади

21

.

Меъёрнинг бузилиши даражаси қандай вазиятда, нутқнинг қайси

турида (оғзаки ёки ёзма), тингловчи ушбу хатони қандай қабул қилишига,

мулоқот жараёнининг якуний натижасига қараб баҳоланиши лозим

22

.

Масалан, расмий нутқда шевада сўзлаш салбий ҳолат деб баҳоланса,

норасмий вазиятларда ёки сўзлашув услубида бу ҳолат бироз енгил

баҳоланади. Нутқий мулоқот вазиятининг турлича бўлишига қарамасдан,

тўғри ва равон сўзлашга интилиш, тил меъёрлари, айниқса, адабий тил

қонун-қоидаларига амал қилиш маданий нутқни юзага келтиради.

Айтиб ўтилган фикрлардан адабий тил меъёрлари нутқ маданияти

назариясининг марказий тушунчаси эканлиги яна бир бор ўз тасдиғини

топади. Адабий тил меъёрларига амал қилиш маданий нутқни юзага

келтиради.

20

Бегматов Э., Маматов А. Адабий норма назарияси. 3-қисм. – Т.: Самарқанд вилоят босмахонаси,

1999. – Б.23.

21

Кузнецова Н. Русский язык и культура речи. – М.: Форум, 2006. – С. 13.

22

Ипполитова Н.А, Князева О.Ю., Савова М.Р. Русский язык и культура речи. – М.: Проспект,

2009. – С. 294.

11

Нутқ маданиятининг коммуникатив аспекти

дейилганда тўғри,

маъно ва мазмунга эга бўлган нутқий фаолият назарда тутилади.

Маълумки,

нутқ бу – гапириш қобилияти, тилнинг фикрни ифодалаш жараёнида амал

қилиши, сўзловчининг тил воситаларидан фойдаланиш жараёни ва шу

жараённинг

ҳосиласи.

Нутқнинг

коммуникатив

аспекти

эса,

Э.А. Маматовнинг таъбири билан айтганда, “Cуҳбат, лекция ёки маъруза

планининг тингловчиларга мос келиши, тингловчиларни ўз нутқига жалб эта

олиши, берилган материални мустаҳкамлай олиши, тингловчиларни суҳбатга

тайёрлай олиш, техник воситалардан, кўргазмали қуроллардан унумли

фойдалана

олиш,

“сўзловчи–тингловчи”

ўртасидаги

мулоқотнинг

доимийлигини таъминлаш кабиларни қамрайди”

23

.

Нутқнинг коммуникатив аспектлари борасида сўз борганда кўпчилик

олимлар нутқнинг

тўғрилиги, софлиги,

аниқлиги,

мантиқийлиги,

ифодалилиги, бойлиги, ўринлилиги каби бир қатор сифатларни назарда

тутадилар (Н.А. Ипполитова, О.Ю. Князева, М.Р. Савова, А.Э. Маматов,

Д. Тешабоева, Н. Маҳмудов, Т. Қудратов ва бошқалар).

Нутқнинг коммуникатив аспектлари термини

нутқнинг коммуникатив

сифатлари, нутқнинг

психологик маданияти

номлари

билан ҳам аталади

24

.

Нутқнинг бош коммуникатив сифати бу нутқнинг тўғри бўлишидир.

Нутқнинг тўғрилиги

дейилганда, тил меъёрларига амал қилиш, тил

бирликларини тўғри, ифодали талаффуз қилиш, яъни асосий эътиборни сўз

ва мантиқий урғуга, оҳанг ҳамда паузага қаратиш тушунилади.

В. Костамаров

25

ва И. Михайловлар

26

адабий тил меъёрларига риоя қилинган

23

Маматов А.Э. Нутқ маданияти ва тил нормасига оид терминлар ва тушунчалар изоҳи.

–

Т.: Bayoz,

2014.

–

Б. 20.

24

Муҳаммаджонова Л.А. Нотиқлик санъати.

–

Т.: Мирзо Улуғбек номли ЎзМУ босмахонаси, 2007.

–

Б.54.

25

Костомаров В.Г. Культура речи и стиль.

–

М.: Просвещение, 1960. – С. 24.

26

Михайлов И. М. Культура русской речи. – Чебоксары: Чебоксар, 1966. – C. 123.

12

нутқни тўғри нутқ деб ҳисоблайдилар. Л.А. Введенская, Л.Г. Павлова

27

,

С. Усмоновларнинг

28

ишларида ҳам ушбу мавзуга эътибор қаратилган.

Нутқда биргина паузани нотўғри қўллаш туфайли айтилаётган фикр

мазмуни ўзгариб кетади. Масалан,

Омина, келди

. Бу гап мазмунидан Оминага

кимнингдир келганлиги ҳақида айтилаётгани маъноси англашилмоқда

(

Омина

– ундалма вазифасида). Агар бу гапда пауза бўлмаса

Омина келди

,

яъни Оминанинг ўзи келганлиги маъноси англашилади. Инглиз тилида ҳам

бу каби ҳолатни

Jhon read

мисолида кузатамиз. Мазкур мисолда

Жон

нинг

ўқиганлиги маъноси англашилмоқда. Агар ушбу гап

Jhon, read

каби шаклда

келса,

Жон, ўқи

деб таржима қилинади. Бунда

Жон

сўзи ундалма вазифасида

келади.

Автобусга семиз портфелли киши чиқди

ҳамда

магазинга уч болали аёл

кирди

каби мисолларни ҳам келтириб ўтиш ўринли. Паузанинг қўйилишига

қараб биринчи гапда

семиз киши

ёки

семиз портфель,

иккинчи гапда эса

учта фарзандга эга аёл

ёки

фарзанди бор учта аёл

маънолари англашилади.

Инглиз тилидаги

let’s eat, grandma

/

let’s eat grandma

ҳамда

he finds

inspiration in cooking, his family and his dog / he finds inspiration in cooking his

family and his dog

каби мисоллар ҳам шулар жумласидан.

Урғу ва грамматик меъёрларга амал қилиш ҳам нутқнинг тўғри

бўлишини таъминлайди. Баъзан мантиқий урғу нотўғри қўйилса, фикр

тушунарсиз бўлиб қолади ва тингловчига нотўғри етиб бориши мумкин

29

.

Масалан,

отасиз қиз кулмас

гапида отаси ёнида бўлмаган қиз кулмайди,

дейиляптими ёки отаси бўлмаган қиз кулмайди, деган фикр англашиляптими,

буни фақат урғу олган бўлак орқали аниқлаш мумкин. Агар урғу

отасиз

сўзига тушса, биринчи маъно, агар

қиз

сўзига тушса, иккинчи маъно

англашилади. Инглиз тилида ҳам бундай каби ҳолат кузатилади. Масалан,

I

like the white ‘house

ҳамда

I work in the ‘White House

гапларида урғуларнинг

27

Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика и культура речи. – Ростов – на Дону: Феникс, 1998. –

С. 109.

28

Usmonov S. Yuristning nutq madaniyati.

– T.: O`zbekiston faylasuflari jamiyati nashriyoti, 2007.

–

Б. 37-38.

29

Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Ё. Нутқ маданияти ва услубият асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1992.–

Б. 50-51.

13

турли жойларда қўйилиши билан маъно ўзгаради. Биринчи гапда

менга оқ

рангли уй ёқади

, иккинчи гапда эса

мен Оқ уйда ишлайман

деган маънолар

англашилади. Демак, нутқнинг тўғрилигини таъминлаш учун сўз ва

мантиқий урғуни тўғри қўллаш талаб қилинади, акс ҳолда, юқоридагидек

мавҳум ҳолатлар юзага келиши мумкин.

Гапнинг барча бўлакларини бир-бирига грамматик қоидалар асосида

тўғри боғлаш, гап тузиш қоидаларига амал қилиш грамматик меъёр

талабларининг тўғри бажарилишини таъминлайди. Нутқда

-ни

ва -

нинг,

-ли

ва

-лик

каби аффикслар ўрнини алмаштириб қўллаш (

дадамни китоби

каби), ҳарфларни тушириб қолдириш (

келса керак

дейиш ўрнига,

кеса керак

каби), эга ва кесимнинг бир-бирига мос келмаслиги (

ойимлар келади / my

mother come

каби) нутқ тўғрилигига путур етказади.

Нутқнинг тўғрилигини таъминлаш аксарият ҳолларда фикрни ҳар

жиҳатдан мазмунли, ифодали қилувчи сўз ва атамалар ҳамда бирикмаларни

топа олиш, уларни ўз ўрнида қўллай олишга ҳам боғлиқ бўлади.

Нутқнинг софлиги

дейилганда, фикрни тилнинг барча сатҳлари бўйича

адабий тил меъёрларига мос ҳолда ифодалаш тушунилади. Кўпчилик

олимларнинг ишларида ушбу мавзу тадқиқ этилган

30

.

Нутқда фонетик, орфоэпик жиҳатдан сўз ва аффиксларни тўғри

талаффуз қилиш, лексик жиҳатдан шевага (

эна, чеча, бача

/

boyo

(man),

aye

(yes),

ye

(you) каби), жаргон ҳамда арголарга хос лексикани (

пахан,

братан,

кўк

(доллар маъносида) /

bro, sis, lettuce

(латук cалат барги – доллар

маъносида), модал ва ундов сўзларни (

демак, хўш, анақа, ҳўп, ...э

/

well

,

um,

uh, er, ah

каби), сўкиш, қарғаш, ғазабланишга доир лексикани қўлламаслик

нутқнинг соф бўлишига олиб келади.

Л.В. Успенскийнинг нутқ софлиги борасидаги фикрлари алоҳида

эътиборга лойиқ

31

. Унинг таъкидлашича, инсон нутқининг соф бўлиши, энг

30

Ипполитова Н.А, Князева О.Ю., Савова М.Р. Русский язык и культура речи. – М.: Проспект, 2009.

– С. 216-217; Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика для юристов. – Ростов – на Дону: Феникс, 2006. –
С. 81-86; Федосов И. А.

Культура речи.

– Ростов–на–Дону, изд-во Ростовского университета, 1979. –

С. 16-19; Бегматов Э., Жиянова Н. Нутқ маданияти асослари.

–

Т.: Фан, 2006. – Б. 64-76.

31

Успенский Л. В. Культура речи.

– М.: Знание,

1976.

–

20 c.

14

аввало, чақалоқлик давридаги муҳит билан чамбарчас боғлиқ. “Салбий

нутқий оқим” ҳукм сурган муҳитда, оилада катта бўлган боланинг онгида

“салбий лексик бойлик” унинг кичиклик давридаёқ шиддат билан ривож

топади. Олимнинг таъкидлашича, бола нутқини бу каби сўзлардан халос

қилиш “ёзув тахтасидаги ёзувни ўчиргандек” осон бўлмайди

.

Ушбу фикрлар

инсон нутқининг соф бўлиши у ўсиб-улғайган муҳит, оила, ота-онанинг

берган тарбияси билан узвий боғлиқ эканлигини тасдиқлайди.

Нутқнинг

аниқлиги

ҳам

нутқнинг

коммуникатив

сифатини

таъминловчи шартлардан биридир. Ушбу мавзуга тегишли фикрлар

кўпчилик олимларнинг ишларида кузатилади

32

.

Нутқнинг аниқлиги дейилганда, ифодаланаётган фикрга, воқеликка сўз

ва атамаларнинг мувофиқ келиши тушунилади.

Нутқнинг аниқлиги мавзуни билиш даражаси, мантиқий фикрлаш,

керакли сўзларни танлай билиш билан ҳам белгиланади

33

. Б. Головин сўз ва

унинг кўпчилик томонидан қабул қилинган маъноси унинг нутқда

қўлланиши билан мувофиқ келиши ҳодисасини аниқлик деб ҳисоблайди

34

.

Тилнинг аниқлигига путур етказиш ҳоллари, асосан, кўп сўзларнинг

маъносини аниқ билмасликдан келиб чиқади

35

.

Сўзловчи нутқининг аниқ бўлиши учун ундан синоним, омоним,

антоним, пароним сўзлар, атамаларнинг маъно қирраларини тўла англаб

етиш ҳамда улардан ўринли фойдалана олиш талаб қилинади.

Н.Ф. Кошанскийнинг тадқиқотида ҳам предмет ва тушунча аниқлиги

борасида фикрлар келтириб ўтилади. Предмет аниқлиги дейилганда,

сўзламоқчи ёки ёзма равишда ёритилмоқчи бўлган мавзуни жуда яхши

32

Ипполитова Н.А, Князева О.Ю., Савова М.Р. Русский язык и культура речи. – М.: Проспект,

2009. – С. 225-230; Федосов И. А. Культура речи. – Ростов–на–Дону, изд-во Ростовского университета, 1979.
– С. 16; Бегматов Э., Бобоева А., Асомиддинова М., Умурқулов Б. Ўзбек нутқ маданияти очерклари.

–

Т.:

Фан, 1988. – Б. 105; Бегматов Э., Жиянова Н. Нутқ маданияти асослари.

–

Т.: Фан, 2006. – Б. 64-76;

Usmonov S. Yuristning nutq madaniyati.

– T.: O`zbekiston faylasuflari jamiyati nashriyoti, 2007.

–

Б. 39-42;

Тешабоева Д.М. Оммавий ахборот воситалари тилининг нутқ маданияти аспектида тадқиқи (ЎзР ОАВ
мисолида): Филол. фан. док. ...дис. автореф.

–

Тошкент: ЎзДЖТУ, 2012.

–

Б. 28;

Ножин Е.А. Мастерство

устного выступления. – М.: Издательство политической литературы, 1989. – С.190-195.

33

Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика для юристов. – Ростов – на Дону: Феникс, 2006. –

С. 82-104.

34

Головин Б.Н. Основы культуры речи. – М.: Высшая школа, 1980.

– С. 126.

35

Федосов И. А. Культура речи. – Ростов–на–Дону, изд-во Ростовского университета, 1979. – С. 16.

15

билиш назарда тутилади. Мисол тариқасида сиёсий ёки ҳарбий соҳани

тушунмасдан, билмасдан туриб, ушбу йўналишга оид бирон-бир асар яратиш

ёки маъруза ўқиш мумкин эмаслигини қайд этиш мумкин. Тушунча аниқлиги

дейилганда эса, кўп маъноли сўзларнинг турли маъноларини фарқлай олиш

ва уларни ўз ўрнида қўллай билиш тушунилади

36

. Юқоридаги фикрлардан

маълум бўладики, мавзуни аниқ билиш ва сўзларнинг маъноларини турли

хил вазиятларда тўғри қўллай олиш нутқ аниқлигининг асосидир.

Қолаверса, нутқ аниқлигини товуш оҳангининг ҳаддан зиёд

монотонлиги ёки баландлиги ҳам сусайтиради. С.И. Березиннинг

тадқиқотида ҳам ушбу мавзуга оид фикрлар кузатилади

37

.

Нутқнинг коммуникатив сифатларидан яна бири бу –

мантиқийликдир

.

Маълумки,

мантиқ

сўзлар ва улардан ташкил топган бутун бир гапдан келиб

чиқадиган ҳукм ва тушунчаларни ифодалайди ва у аниқлик, тўғрилик билан

узвий боғлиқдир. Нутқ меъёрларига тўлиқ амал қилмаслик нутқ

мантиқийлигининг бузилишига олиб келади.

Форобийнинг: “Мантиқнинг ақлга муносабати грамматиканинг тилга

муносабати кабидир. Грамматика одамлар нутқини тарбиялагани каби

мантиқ ҳам тафаккурни ҳақиқий йўлдан олиб бориш учун ақлни тўғрилаб

туради”

38

, деган фикрларини мантиқ илмининг мазмун-моҳиятини аниқ

ифода этиб берувчи ўринли таъриф деб биламиз.

Маданий нутқ ҳамма вақт мантиқ ва руҳшуносликка суянади.

Мантиққа мурожаат қилмасдан туриб, аниқлик ва мантиқийликни

таъминлаш ҳам, баҳолаш ҳам мумкин эмас

39

.

Мантиқийлик хусусияти худди аниқлик каби нутқнинг мазмунини

белгилайди. Аниқлик нутқ семантикасининг матн мазмуни билан

мутаносиблиги сифатида талқин этилса, мантиқийлик нутқий семантиканинг

таркибини англатади. Грамматик жиҳатдан шаклланмаган нутқ ҳам, нутқда

36

Кошанский Н.Ф. Риторика. – М.: Кафедра, 2013. – С. 105-106.

37

Березин С. И. Ораторское искусство.

–

Ленинград: ЛДНТП, 1970.

–

С. 4.

38

Usmonov S. Yuristning nutq madaniyati.

– T.: O`zbekiston faylasuflari jamiyati nashriyoti, 2007.

–

Б. 41.

39

Бекмирзаев Н. Нотиқ ва нутқ.

–

T.: Наврўз, 2015. – Б. 11.

16

ноўрин қўлланилган луғавий бирликлар, грамматик шакллар ҳам нутқнинг

мантиқийлигига путур етказади.

Нутқнинг мантиқийлиги маълум бир фикрни иккинчи фикрга боғлай

олиш, мавзунинг кириш қисмидан то якуний қисмигача тўғри жойлаштира

олиш асосида юзага келади. Агар юқорида қайд этилган қисмларнинг кетма-

кетлиги ўзгарса, мантиқ ва маъно йўқолиши, тингловчига етказиладиган

фикр тушунарсиз бўлиши табиий. Шунинг учун нутқий мантиқ талабига

мувофиқ гаплар ўртасида изчиллик бўлиши, уларнинг бирида баён этилган

фикр иккинчиси орқали тўлдирилиши керак.

Гаплар ўртасида фикрий

изчиллик йўқолиши билан мантиқийликка путур етади. Демак, гапда

тушунчалар учун муқобил бўла оладиган сўзлар, атамаларни ўз ўрнида

қўллай олиш, сўзларни бир-бири билан узвий боғлаш ҳамда уларнинг

тартибига риоя қилиш, гапларнинг кетма-кетлигини эса, мазмунга мослаб

туза олиш ҳамда фикрнинг тугалланган бўлиши мантиқийликнинг асоси

ҳисобланади.

Нутқ қисмлари кетма-кетлигининг ўзгариши, мантиқан бир-бирига мос

келмайдиган икки тушунчани қиёслаш, сўзларнинг тушиб қолиши ёки

уларнинг нотўғри жойлаштирилиши мантиқий хатолар ҳисобланади

40

.

Нутқда муболағани кучайтириб юбориш ҳам нутқ мантиқийлигининг

бузилишига сабаб бўлади. Муболаға тасвирланаётган кимса, нарса, ҳодисани

ўқувчиларга яққол, таъсирли қилиб етказиш учун уларнинг сифатларини

орттириб, бўрттириб кўрсатиш, деб изоҳланади

41

.

Р. Қўнғуровнинг тадқиқотида келтирилган

42

:

“Новвойдан бир қадоқ нон

олсам ичидан бир курак мих билан иккита олти газлик арқон чиқди”,

жумласини муаллиф мантиқсиз гапнинг ўзгинаси деб баҳолайди.

40

Ипполитова Н.А., Князева О.Ю., Савова М.Р. Русский язык и культура речи. – М.: Проспект,

2009. – С. 250; Knapp E. A. The Speech for Special Occasions. – New York: The Mackmillan Company, 1979. –
P. 17.

41

Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат

илмий нашриёти, 2006. 2-Ж. – Б. 623.

42

Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Ё. Нутқ маданияти ва услубият асослари. – Т.: Ўқитувчи,

1992. – Б. 59.

17

Ўзбек тилида айрим сўзларнинг тушиб қолиши, айрим товушларнинг

фарқига бормаслик (у ва ў, о ва ў, х ва ҳ каби ҳарфлар), айириш ва

пунктуация белгиларининг қўлланиш қоидасини билмаслик каби ҳолатлар

ҳам мантиқийликнинг бузилишига асос бўлади. Инглиз тилида ҳам

-ing

ва

-ed

аффиксларининг ишлатилиш қоидаларини билмаслик (

amazed / amazing

),

жуфт ҳарфлар ўрнида битта ҳарфни қўллаш (

letter / leter

), предлогларни

ноўрин қўллаш (

look for / look after

) каби ҳолатлар нутқ мантиқийлигига

путур етказади.

Қолаверса, нутқ қисмларини бир-бири билан узвий боғловчи сўзлардан

(

сўзимиз аввалида, иккинчидан, айтиш жоизки, айтилган фикрлардан

маълум бўладики, нутқимиз сўнгида / at first, first of all, second, we should say,

that is clear, at last

каби) ўринли фойдаланиш нутқий мантиқийликни

таъминлашга асос бўлади.

Демак, бир бутунликдан ташкил топган, маълум бир кетма-кетлик

асосида тузилган тил бирликларининг ўринли ва мавзуга мос равишда

қўлланилиши ҳамда тил меъёрлари қоидаларига риоя қилиш асосида

қурилган нутқни мантиқийликка эга деб ҳисоблаш мумкин.

Нутқнинг асосий сифатларидан яна бири

нутқ таъсирчанлигидир

.

Нутқнинг тўғрилиги, аниқлиги, мантиқийлиги ва тозалигининг адресатга

таъсир этишга қаратилганлиги ҳодисаси нутқнинг таъсирчанлиги

ҳисобланади

43

. В.Г. Костомаров эса ўқувчи ва тингловчида ҳис-туйғу ҳамда

қизиқиш уйғотиш, унинг эътиборини маълум бир мавзуга қаратиш,

сўзланаётган фикрнинг маъносини етказиб беришда нутқнинг ўткирлиги,

ёрқинлиги ва оригиналлигини энг муҳим омил деб ҳисоблайди

44

.

Бизнинг фикримизча, кишилар диққатини жалб эта олган, уларни

маълум бир мавзуга қизиқтира олган, фаолиятга ундай олган нутқни юқори

таъсирчанликка эга деб ҳисоблаш мумкин. Бунда сўзловчидан мулоқот

жараёнидаги вазиятни, ҳолатни, вақтни, тингловчига хос бўлган барча

43

Маматов А.Э. Нутқ маданияти ва тил нормасига оид терминлар ва тушунчалар изоҳи.

–

Т.: Bayoz,

2014.

–

Б. 22.

44

Костомаров В.Г. Культура речи и стиль.

–

М.: Просвещение, 1960. – С. 64.

18

сифатларни инобатга олиш, вазиятга қараб иш тутиш талаб қилинади.

Нутқнинг барча коммуникатив сифатларини ўз ўрнида, аниқ ва равшан

ифода этиш, тил меъёрлари қоидаларига риоя қилиш, нутқ мавзусини яхши

билиш орқали нутқ таъсирчанлиги таъминланади. Товуш оҳанги, пауза,

талаффуз қоидаларини ўз ўрнида қўллаш ҳам шу ўринда зарур омил

ҳисобланади. Нутқда услубий воситалар, фразеологик бирликлар, мақол ва

маталлардан ўринли фойдаланиш нутқ таъсирчанлигини оширади.

Ва ниҳоят,

нутқнинг ўринлилиги

ҳам муҳим аҳамиятга эга. Нутқнинг

ўринлилиги дейилганда, вазият ҳамда мулоқот онининг асосий мавзуга,

суҳбатошнинг кайфиятига нисбатан тўғри ва мос танланиши тушунилади.

Олимлар мулоқот мавзусининг тўғри ва ўринли танланиши суҳбат натижаси

муваффақиятли бўлишининг асоси деб ҳисоблайдилар

45

.

Нутқ ўринлилиги, асосан, сўзловчининг маҳорати билан боғлиқ

ҳодисадир. Суҳбатдошнинг ёши, жинси, миллати, дини, психологик

ҳолатининг инобатга олиниши нутқ ўринлилигининг асоси ҳисобланади.

Нутқий услубларни ўз ўрнида қўллаш, масалан, расмий услубда ўзига

хос тил бирликларини, ёзма услубда эса, матн турига қараб сўзлар танлаш

ҳам нутқнинг ўринлилиги гаровидир. Нутқнинг мулоқот вазиятига мос

келиши ҳам ўринлиликни таъминлайди. Масалан, боши берк кўчанинг

охирига

оқ йўл / have a good trip

деб, жар ёқасига

хуш келибсиз / welcome

деб

ёзиб қўйилиши, мотам маросимида

табриклаймиз, жуда яхши бўлибди-да /

congratulations, that’s well done

дейиш каби ҳолатларда нутқ мазмуни

мулоқот вазиятига умуман мос келмаслиги кузатилади.

Н.

Маҳмудов ҳам бу борада: “Кимнингдир оғир касаллиги ёки вафоти

ҳақидаги фикрни ифодалаш учун тузиладиган нутқда ортиқча чиройлилик,

жимжимадорлик, кўтаринкилик бўлмаслиги лозим, акс ҳолда нутқ ўринли

45

Кузнецова Н. Русский язык и культура речи. – М.: Форум, 2006. – С. 13; Ипполитова Н.А,

Князева О.Ю., Савова М.Р. Русский язык и культура речи. – М.: Проспект, 2009. – С. 216-217;
Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика для юристов. – Ростов – на Дону: Феникс, 2006. – С. 81-86;
Маҳмудов Н. Тилимизнинг тилла сандиғи.

–

Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2012.

–

Б. 135-138.

19

ҳисобланмайди

46

”, деган фикрларни илгари суради.

Маълум бўладики, сўзловчининг муайян вазиятда нимани ва қай

ҳолатда айта олиши, яъни шароитдан оқилона фойдаланган ҳолда нутқ

сўзлаши нутқнинг қанчалик ўринли эканлигини кўрсатади.

Хулоса қилиб айтиш мумкинки, нутқнинг тўғрилиги, аниқлиги,

мантиқийлиги, софлиги, таъсирчанлиги, ўринлилиги каби коммуникатив

сифатларининг ҳар бири ўзига хос хусусиятга эга бўлиб, нутқнинг

мазмундор, аниқ, равон ҳамда тушунарли бўлишида муҳим аҳамиятга

эгалиги билан характерланади. Сўзловчи нутқида уларнинг маълум қонун-

қоидалар асосида мужассам бўлиши маданий нутқни юзага келтиради.

Тилнинг барча меъёрларига амал қилинган, аниқ, грамматик жиҳатдан тўғри

тузилган, адабий талаффуз қоидалари асосида шаклланган нутқ тингловчи

қалбига осонроқ етиб боради.

Нутқ маданиятининг этик аспекти

,

асосан, нутқнинг маълум бир

жамоага тегишли бўлган одоб-ахлоқ қоидаларини инобатга олган ҳолда баён

этилиши билан боғлиқ бўлган муаммоларни ўрганиш билан шуғулланади.

Маданий сўзлашга

интилиш, ўз навбатида, нутқий этикет қоидаларига риоя

қилишни ҳам талаб этади. Тилшуносликда нутқ маданиятининг этик аспекти

йўналишини ўзаро муомалада қўлланиши

нутқ одоби

ҳамда

нутқий этикет

номлари билан ҳам атаб келинмоқда.

Нутқий этикет

деганда

,

бир тил жамоаси доирасида амал қилинган

анъанавий қоидалар, суҳбатдошларнинг бир-бирини ўзаро назорат қилиши

47

,

кишилар ўртасидаги нутқий алоқа жараёнида қўпол сўз ва иборалар

қўшмасдан, ўз фикрини аниқ, пишиқ, хатосиз ва чиройли қилиб ифодалаш

48

,

айтилиши зарур бўлган хабарларни, тингловчини ҳурмат қилган ҳолда, унинг

кўнглига мос, адабий тил меъёридаги ифодалар билан етказиш

49

назарда

46

Маҳмудов Н. Тилимизнинг тилла сандиғи.

–

Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий

уйи, 2012.

–

Б. 135

47

Қосимов Э.Й. Шифокорнинг нутқ маданияти ва бемор билан мулоқот санъати. – T.: Шарқ, 2002. –

Б. 13.

48

Маматов А.Э. Нутқ маданияти ва тил нормасига оид терминлар ва тушунчалар изоҳи.

–

Т.: Bayoz,

2014.

–

Б. 21.

49

Қудратов Т. Нутқ маданияти асослари. – T.: Ўқитуви, 1993. – Б. 77.

20

тутилади.

Б

аъзи олимлар

нутқ одоби

деб юритилган содда ва ўринли

гапириш, қисқа ва мазмундор сўзлаш, эзмалик ва лақмаликни қоралаш,

кексалар ва устозлар олдида гапирганда одоб сақлаш, тўғри, рост ва дадил

гапириш, ёлғончилик ва тилёғламаликни қоралаш сингари бир қатор қоида ва

кўрсатмалар

нутқ маданияти

тушунчасининг айнан ўзидир, деган

қарашларни ҳам илгари сурадилар

50

.

Н. Формановская

51

,

нутқ одоби

деганда

сўзлашув қоидаларини тартибга солувчи миллий хусусиятларни, жамият

томонидан суҳбатдош билан мулоқот ўрнатиш, мулоқотни танланган

тоналликда давом эттириш ёки тугатиш учун қабул қилинган сўзлаш

формулаларини назарда тутади.

Мулоқот жараёнида сўзловчи ва тингловчи риоя қилиши лозим бўлган

қоидалар мавжуд бўлиб

52

, қисқа ва лўнда сўзлаш, ёлғон ишлатмаслик,

шахсий “мен”га урғу беравермаслик, мақтанчоқлик қилмаслик, тинглай

билиш, гапни бўлмаслик каби бир қатор қоидалар шулар жумласидан.

Нутқ одоби фарзанд, ота-она, устозлар, буви ва бува, дўст-биродарлар,

қариндош-уруғларга бўлган муносабатларда ўз ифодасини топади

53

. Нутқ

одоби суҳбатдошлар ўртасида алоқа ўрнатиш, ҳурмат маъносини ифодалаш,

мулоқот мавқеини аниқлаш, мулоқот учун ижобий эмоционал вазият яратиш

ва тингловчига таъсир қилиш каби бир қатор коммуникатив функцияларга

эгалиги билан ҳам характерланади

54

.

Биз

нутқ одоби

деганда, маълум бир жамоа, ижтимоий гуруҳ ичида

уларнинг маданият меъёрлари, қоидаларига риоя қилиш ҳамда уларни ҳурмат

қилиш орқали нутқ сўзлаш, фикр ифодалашни тушунамиз. Нутқ одоби

50

Пўлатов И., Аҳмедова Ҳ. Нутқ маданияти усуллари. – Т.: Fan va texnologiya, 2008. – Б. 27.

51

Формановская Н.И. Русский речевой этикет: лингвистический и методический аспекты. – М.:

Высшая школа, 1967. – С. 160.

52

Сабрина Б. Жамоат этикети. – T.: Янги аср авлоди, 2011. – Б. 25.

53

Аасамаа И. Яхши фазилат инсонга зийнат. – Т.: Ўзбекистон, 1975. – 173 б.; Cабрина Б. Этикетнинг

олтин китоби. – Т.: Янги аср авлоди, 2010. – 291 б.; Формановская Н.И. Русский речевой этикет:
лингвистический и методический аспекты. – М.: Высшая школа, 1967. – 160 c.; Формановская Н.И.
Употребление русского речевого этикета. – М.: Русский язык, 1982. – 130 c.; Тўраева О. Оилавий ҳаёт
этикаси ва психологияси. – Т.: Ўқитувчи, 1990. – 222 б.; Тўлаганова Т.М. Адаб дурдоналари ва ахлоқ. – Т.:
Ёзувчи, 1999. – 20 б.; Усмонов М. Одобнома. – Т.: ФАН, 1991. – 164 б.; Сафо Очил. Инсон зийнати одобдур.
– Т.:, Ўқитувчи, 1996. – 198 б.

54

Аршавская Е.А. Речевой этикет современных американцев США (на материале приветствий) //

Национально-культурная специфика речевого поведения. – М.: Наука, 1977. – С. 268-277.

21

кишининг ўзгалар билан мулоқотда бўлиши жараёнида юзага келувчи

фаолиятдир. Ҳар қандай нутқ одоби сўзловчининг ақлий, маънавий ва

маданий етуклик даражаси билан баҳоланади.

Нутқ одоби мулоқот вазиятидан келиб чиқувчи нутқий фаолиятдир.

Масалан,

сиз

олмошини раҳбарга нисбатан қўллаб туриб, кейин

сен

лашга

ўтиб кетиш ноқулай вазиятни юзага келтирса, йигит қизни тўйдан олдин

сиз

лаб, тўйдан кейин

сен

лаши ҳеч қандай тушунмовчиликни юзага

келтирмайди. Демак, “нутқ одоби” тушунчаси нутқий ҳолат ва вазият нуқтаи

назаридан турлича талқин этилади.

Нутқий шароитнинг расмий ёки норасмийлиги, суҳбатдошларнинг

яқинлик даражаси, ёши, жинси, миллати каби бир қатор омиллар нутқ

одобининг намоён бўлишида катта аҳамият касб этади. Ҳар бир вазият,

ҳолат ўзига хос нутқ одобини талаб қилади. Масалан, телефонда гаплашиш,

транспорт воситаларида бегона инсонларга мурожаат қилиш, имтиҳонда

жавоб бериш, дўст ва биродарлар билан суҳбатлашиш, фарзанд билан

сўзлашиш кабилар умумий одоб-ахлоқ қоидаларига амал қилишни талаб

қилувчи ҳолатлар бўлишига қарамай, ушбу шароитлардаги нутқ одоби бир-

биридан

бироз

бўлса-да

фарқланади.

Жиддийлик,

самимийлик,

хушчақчақлик, очиқкўнгиллик, оқиллик, илтифотлилик каби хислатлар

юқоридаги нутқий вазиятларга қараб ифода этилади.

Хатти-ҳаракатлар ва мимиканинг нутқ одобига оид маъноларидаги

хилма-хиллик имо-ишора ва мимик коммуникация тадқиқотлари системаси

доирасида ўрганилади

55

. Масалан, этикет талабларига тўла жавоб берувчи,

айтилган нутқ элементларини такрорловчи, камситувчи маънога эга белгилар

нутқ этикети нуқтаи назаридан паралингвистик белгилар ҳисобланади.

Нутқ одоби ҳар бир миллатнинг тилида миллийликка хос бўлган

жиҳатлар орқали намоён бўлади. Масалан, ўзбекларда ота-оналар бир-

бирларига

онаси

,

дадаси

деб ёки исмларини айтиб мурожаат қиладилар.

55

Пюрбеев Г.Ц. Речевой этикет и язык жестов у калмыков и монголов// Национальная культура

общения. Тезисы конференции. – М., 1977. – C . 62-64.

22

Инглиз оилаларида эса,

father, mother

эмас, балки

dear (азизим), darling

(жоним)

каби мурожаатлар тез-тез учрайди. Ўзбек оилаларида барчанинг

олдида эр-хотиннинг бир-бирига

азизим,

жоним

деб мурожаат қилиши одоб-

ахлоқ қоидаларига тўғри келмайди. Ёки инглизлар саломлашиш жараёнида

бош кийимни ечишни, кўп ҳолларда об-ҳаво борасида сўз юритишни,

ўзбеклар эса қўлини кўксига қўйиб сўрашиш чоғида суҳбатдошининг оила

аъзолари, унинг шахсий ишлари борасида батафсил сўраб-суриштиришни

нутқ одобининг меъёри деб биладилар. Ҳар бир халққа хос бўлган урф-

одатлар, байрам ва анъаналар, миллий тадбирлар нутқ одобининг турли

мамлакатларда ўзига хос намоён бўлишини кўрсатиб беради.

Нутқ одоби кишининг хатти-ҳаракатлари ва лисоний фаолиятининг

умумий жамланмаси сифатида ҳам баҳоланади. У саломлашиш, узр сўраш,

илтимос қилиш, миннатдорчилик билдириш, табриклаш, мурожаат қилиш

каби фаолиятларда ўз ифодасини топади. Кўча, ишхона, уй, ўқув даргоҳлари,

кино, театр каби кўплаб жойларда кишилар ўзига хос бўлган нутқ одобини

ифода этадилар. Меҳмон кутиш, меҳмонга бориш, байрам ва тадбирларда

иштирок этиш, йиғилишларда қатнашиш, дўстлар билан суҳбат қуриш каби

бир қатор фаолиятлар ҳам бир-биридан фарқланувчи нутқ одоби қоидаларига

риоя қилишни ҳар бир кишидан талаб қилади.

Юқоридаги фикрлардан маълум бўладики, нутқ маданиятининг этик

аспекти кишининг нутқида одоб ва ахлоқ қоидаларига оид муаммоларни,

вазиятга қараб нутқ сўзлаш, маънавий ва маданий тарбиянинг нутқдаги

ифодаси каби бир қатор масалаларни назарий жиҳатдан ўрганади.

Нутқ маданиятининг риторик аспекти,

биринчи навбатда, нотиқлик

назариясининг асосларини ўрганади.

Риторика

сўзи турли хил изоҳлар билан

талқин этилган. Масалан, инглиз тилидаги луғатларда

риторика

га

:

а) ёзма

ёки оғзаки нутқ таъсирчанлигини оширишда сўзлардан фойдалана билиш

санъати; б) бирор-бир ишга ундаш мақсадида сўзланган нутқ; в) ёрқин ва

ошириб юборилган нутқ, сунъий сўзга чечанлик, жуда кўркам нутқ, лекин

аниқ бир фикрни, ҳаққоний бир ҳаракатни ўзида мужассам этмайдиган нутқ;

23

г) ёзма ва оғзаки ундаш санъати; д) сўзга чечанлик орқали аудиторияга

таъсир қилиш; е) бу – нотиқлик; ё) у инсонларнинг ҳислари ёки фикрларига

таъсир қилиш мақсадида тузилган нутқ ёки ёзиш орқали таъсир қилиш

қонун-қоидаларини ўз ичига олади, деб таъриф берилади

56

.

Рус тили изоҳли

луғатида эса: “

Риторика

бу – нотиқлик санъатининг назарияси. У чиройли ва

тайёрланган, лекин аслида маънога бой бўлмаган нутқдир”, деб эътироф

этилади

57

.

Ўзбек тилининг изоҳли луғатида: “

Риторика

– бу антик даврда ва

кейинги даврларда нотиқлик санъати ва умуман, бадиий наср ҳақидаги фан,

нотиқлик назарияси ва санъати, баландпарвоз, тумтароқли, лекин қуруқ,

мазмунсиз нутқ, баён”, деб таърифланади

58

.

Тилшуносликка оид луғатларда

риторика

: “Таъсирчан ва ифодали нутқни назарий жиҳатдан ўрганувчи

соҳа”, деб талқин этилади

59

.

Антик давр нотиқлари риторикани: “

Маълум бир мавзуда тингловчини

ишонтира олиш йўлларини билиш санъати”

(Аристотель), “

Яхши нутқ

сўзлаш ҳақидаги фан”

(Квинтилиан), “

Фойдали ва тўғри сўзлашга ўргатувчи

фан, ширинсўзлик, ифодалилик”

(Макария) деб билсалар, рус олимлари уни:

“Фикрларни кашф этиш, жойлаштириш ва баён қилиш санъати

”

(Ф.Н. Кошанский)

60

, “

Ифодали сўзлай билиш санъати, ўзгаларни ўз фикрига

қўшилишга кўндира олиш, таъсир қила билиш”

(Ломоносов М.В.),

“

Қалбларни ларзага солувчи, ўзга қалбларни нотиқнинг хоҳиш-истаклари

билан тўлдирувчи, уларни нотиқнинг мақсадлари сари йўналтира олувчи бир

неъматдир”

(Н. Кошанский, М.М. Сперанский)

61

,

деб таърифлайдилар.

56

Britannica Concise Encyclopedia.

–

USA: Encyclopedia Britannica, 2003.

–

P. 1575; Webster’s New

World Dictionary of American English. Third College Edition. – New York: Oxford University Press, 1989. –
P. 1151; Webster’s II New Reverside Desk Dictionary for Home, School, Office. – Boston, New York: Muffin
Company, 1988. – P. 360; Webster’s Third New International Dictionary of English Language Unabridged. – USA:
Merriam Webster Publishers, 1989. – P. 1946; Collins Cobuild English Language Dictionary.

–

Glasgow: Harper

Collins, 1998.

–

P. 1245; Funk and Wagnalls New Encyclopedia.

–

USA:

Funk and Wagnalls, 1976. V 22.

–

P. 252.

57

Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М.: Русский язык, 1987. – С. 554.

58

Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат

илмий нашриёти, 2007. 3-Ж. – Б. 387.

59

Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Советская энциклопедия, 1969.

–

С.

389.

60

Кошанский Н.Ф. Риторика.

–

М.: Кафедра, 2013.

–

С. 11.

61

Габуниа З., Башиева С. Риторика как часть традиционной культуры. – Нальчик, ЭЛЬФА, 1993. –

С. 3-77.

24

В.Г. Белинский

62

эса риторикани – “

Стилистиканинг ўзгинаси” деб

,

Г.З. Апресян эса уни – “

Санъатлар маликаси”

номи билан атайди

63

.

Риторика қадимда

худолар тили

64

,

жодугарлик, сеҳргарлик, занглаган

михни олтин тангага айлантириш санъати

65

,

деб ном қозонганлиги ҳақида

ҳам фикрлар мавжуд

.

Психологлар эса, уни

юмшоқ ишонтириш санъати,

деб

номлайдилар

66

.

Чет эл олимлари томонидан риторикага: “

Ишонтириш, яхши сўзлаш ва

нутқни безаш санъати

” (В. Флорескю), “

Ундовчи нутқнинг назарияси

”

(C. Перелмен, Б. Франс, Гейснер), “

Турли хил нутқларни кузатиш

натижасида юзага келган санъат”

(Д. Марсес)

, “Хоҳишларни уйғотиш

мақсадида ақлни, онгни ишлата билиш санъати”

(Бекон)

67

,

“Куч ва қудрат”

(Поль Сопер

68

, Т. Макаули ва Д. Уэбстер

69

), “

Ҳар қандай нутқ тузилишини

ўрганувчи фан”

(Э. Секст)

70

, “

Фикрларни ифода этиш санъати

”

(И. Умберто)

71

, “

Нутқ мақсадига эришиш йўлида сўзлай билиш санъати”

(Гетти), “

Фикрни аниқ етказиб бериш санъати

” (Карпентер), “

Маслаҳат

бериш санъати

” (Увейвер),

“Маълумот бериш, ишонтириш ва ундаш

санъати”

(Корбет), “

Матндан бошқа ҳеч нима эмас

” (Дерида)

72

, “

Мақсадни

амалга оширишнинг янада яхшироқ йўлларини излаб топиш назарияси

”

(Ф. Бекон, A. Kинг, Ж. Kюперс),

“Тушунмовчиликларнинг ечимини излаб

топувчи соҳа”

(И.A. Ричардс), “

Нутқ орқали жимликни юзага келтириш

санъати бўлиб, жимлик ва сукунатдан сўнггина мулоқот мақсадига ўтиш

мумкин

” (Р.И. Ватз)

73

каби турли таърифлар берилган.

62

Березин С. И. Ораторское искусство.

–

Ленинград: ЛДНТП, 1970.

–

С. 10.

63

Апресян Г.З. Ораторское искусство. – М.: МУ, 1978. – С. 7.

64

Рабинович Е. Риторика повседневности. – Санкт Петербург, Ивана Лимбаха, 2000. – С. 73.

65

Шведов И. Искусство убеждать. – Киев: Молодь, 1986. – С. 92.

66

Сатторов Э.Н. Омадга эришиш психологияси.

–

Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт матбаа

ижодий уйи, 2014.

–

Б. 79.

67

Тарасов Е.Ф. и другие. Речевое воздействие в сфера массовой коммуникации.

–

М.: Наука, 1990.

–

С. 15-21.

68

Поль Л. Сопер. Основы искусства речи. – Ростов-на-Дону, Феникс, 1995. – C. 15.

69

Дороти Л. Убедительная речь.

–

М.: Астрель, 2006, – С. 12.

70

Рождественский Ю.В. Введение в общую филологию. – М.: Добросовесть, 1979. – С. 27.

71

http://www.ukrreferat.com

72

http://www.public.asu.edu

73

http://www.americanrhetoric.com/

25

Р. Гандапас риторикани эркак ва аёллар орасида вужудга келувчи севги

ҳиссиётига қиёслайди. Муаллифнинг таъкидлашича, мулоқот жараёнида

сўзловчи ва тингловчи ўртасида вужудга келувчи меҳр ва муҳаббат нутқ

муваффақиятининг таъминланишига асос бўлади

74

.

С. Иномхўжаев

расмий жонли сўз санъати

жараёнини риториканинг

предмети деб билади

75

.

Лекин, мазкур олимнинг фикрларидан фарқли ўлароқ,

бир гуруҳ олимлар риториканинг предмети нафақат расмий, балки норасмий

жонли сўз санъати жараёни ҳамдир, у нутқнинг барча турларини ўрганади,

деб таъкидлайдилар (Ю. Рождественский,

Н

. Зарецская, З. Габуниа,

С. Башиева ва бошқалар).

Биз юқорида келтирган: “Риторика... аслида маънога бой бўлмаган

нутқдир...

76

, у баландпарвоз, тумтароқли, лекин қуруқ, мазмунсиз нутқ,

баён...

77

” деган фикрлардан йироқмиз. Бизнинг фикримизча, риториканинг

асосида маълум бир мақсад, интилиш, ҳаракат, умид ва ишонч мавжуд.

Риторика асосида қурилган нутқ инсонларни муайян мақсадга қаратилган

ҳаракат сари йўналтиришни ўзининг вазифаси деб билади.

Бизнингча, риторика

–

фикрларни ифодали, маъноли, таъсирчан баён

этган ҳолда тингловчи ёки суҳбатдошга таъсир этиш, уларни сўзловчи

мақсадлари томон жалб қилиш, нутқ мавзусига қизиқтириш ва ишонтириш

санъатидир. Биз риторикани

ундаш ва ишонтириш санъати

ҳамда

таъсирчан

нутқни назарий жиҳатдан талқин қилувчи соҳа

деган барча фикр ва

қарашлар тарафдоримиз.

Юқоридаги фикрлардан маълум бўладики, риторик аспект нотиқлик

назарияси асосларини ўрганиш билан бир қаторда, нутқнинг таъсирчанлиги

билан боғлиқ лисоний ҳодисаларни назарий жиҳатдан тадқиқ этади.

Таъсирчан нутқ дейилганда, тингловчи ва ўқувчининг диққат-эътиборини

74

Гандапас Р. Советы для оратора. – М.: Прогресс, 1980. – С. 14-16.

75

Иномхўжаев С. Нотиқлик санъати асослари.

–

T.: Ўқитувчи, 1982.

–

Б. 122-124.

76

Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М.: Русский язык, 1987. – С. 554.

77

Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат

илмий нашриёти, 2007. 3-ж. – Б. 387.

26

жалб қила оладиган ҳамда уларда қизиқиш уйғота оладиган хусусиятларга

эга нутққа айтилади.

Демак, риторика нутқ маданиятининг аспектларидан бири сифатида

талқин этилади. Нутқ маданияти дейганда, мулоқот ва нутқ мақсадига кўра

тил воситаларидан тўғри ва ўринли фойдаланиш тушунилса, риторикага эса

тўғри ҳамда ўринли нутқни тингловчиларга етказиб бериш йўллари ва

усулларини ўрганувчи аспект сифатида қаралади.

Хулоса қилиб айтиш мумкинки, тилда меъёр билан боғлиқ қоидаларга

риоя қилиш, нутқнинг тўғрилиги, аниқлиги, тозалиги, жўялилиги,

мантиқийлиги каби бир қатор коммуникатив сифатларга қўйилган талабларга

амал қилиш, нутқ одоби билан боғлиқ бўлган қонуниятлар ҳамда нотиқлик

назарияси асослари сирларидан бохабар бўлиш мулоқот жараёнида юқори

нутқ маданиятини таъминлашнинг муҳим омилдир.

1.2. Нотиқлик санъатининг юзага келиши тарихидан

Риторика (юнон. rhetorike – нотиқлик) – милоддан аввалги

V-IV асрларда Юнонистонда юзага келиб, милоддан аввалги III-II асрларда

тизимли фан шаклини олган. Қадимги Юнонистон ва Римда

нотиқлик

риторика деб номланган. Нотиқлик биринчи бўлиб Афина судларида вужудга

келган

78

. Унга софистлар томонидан асос солинган (“

софист”

сўзи лотин

тилидан олинган, “sophia” – донолик, оқиллик, “sophos” сўзи – доно, оқил

деган маъноларни англатади

79

). Антик риторика (ушбу атама

классик

ёки

анъанавий риторика

деб ҳам номланади

80

) милоддан аввалги I асрда Римда

тарқалган

81

. У қадимги Юнонистонда маданият ривожланаётган даврда пайдо

бўлган. Ифодали сўзлаш назарияси асослари, дастлаб, Арастунинг

“Риторика” трактатидан бошланади

82

, Коракс Сиракус – сицилиялик грек

78

The Columbia Encyclopedia.

–

USA: Columbia University Press, 1993.

–

P. 2091-2092.

79

Платон. Диалоги. – М.: Эксмо, 2007. Т. 1. – C. 554.

80

http://rithelp.ru/2010/12/klassicheskaya-ritorika

81

Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 12 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”

Давлат илмий нашриёти, 2004. 7-ж. – Б. 33.

82

Габуниа З., Башиева С. Риторика как часть традиционной культуры. – Нальчик, ЭЛЬФА, 1993. –

С. 3-4.

27

миллатига мансуб шахс нотиқлик асосчиси бўлган

83

. Энг биринчи нотиқлар:

Антифонт, Андокид, Луcиас, Суқрот, Исаус, Демосфен, Лусиргус ва шу каби

бошқа нотиқлар бўлган

84

, деган турли қарашлар ҳам мавжуд.

Риторика алоҳида фан сифатида шакллангунча анча босқичларни босиб

ўтган. Эрамиздан аввалги 510 йилда Афинада демократик институтлар

ўрнатилиши нотиқликнинг муҳимлигини, айниқса, халққа хизмат кўрсатиш

тармоқларида аҳамиятли эканлигини кўрсатди. Ўқитувчилар гуруҳи, яъни

софистлар, деб ном олган гуруҳ кишиларни яхши ва ифодали нутқ сўзлашга

ўргата бошладилар. Биринчи софистлардан бўлган Протагор ўз

ўқувчиларини бўш фикрларни кучлироқ ифода этишга ўргатди. Риторикани

илмий нуқтаи назардан асослаб берган олим Коракс Сиракус риторикани

ундаш санъати

деб атайди ва риторика санъати тўғрисида китоб ёзади.

Софистлар билан боғлиқ маълумотлар В.С. Нерсесянцнинг машҳур нотиқ

Суқротга бағишлаб ёзилган асарида ҳам кенг ёритиб берилган

85

. У ерда

айтилишича, софистлар ўз дарсларига жуда катта ҳақ олганлар, ўзлари

эгаллаган билимларини эса, донолик деб билганлар. Бу маълумотлар

Л. Введенская ва Л. Павловаларнинг ишларида ҳам кузатилади

86

. Кейинчалик

риторика моҳирлари, Коракснинг шогирдлари – Тисиас ва Горжиаслар

эрамиздан аввалги 427 йилда Афинага ташриф буюриб, устозларининг

ишини давом эттирган. Улардан кейин антик даврнинг ўнта машҳур

нотиқларидан бири бўлган Антифонт риторика назарияси ва амалиёти

ривожига катта ҳисса қўшди. Сўнгра эса буюк нотиқ Суқрот ёрдамида

эрамиздан аввалги IV асрда риторика санъати кенгайиб борди, у маданий

фанлар сирасига кириб борди. Афлотун эса, риторикани

ҳақиқатга нисбатан

ундаш, мажбур

қилиш

санъати деб талқин қилди. Ўзининг “Gorgias”,

“Phaedrus” китобларида у риторика санъатининг тамойиллари ҳақида ёзди.

Арасту ўзининг “Риторика” номли асарида риторикага ундаш, мажбурлаш

83

World Book Encyclopedia. – USA: World Book, 1994. V.14. – Р. 818.

84

Funk and Wagnalls New Encyclopedia.

–

USA:

Funk and Wagnalls, 1976. V 22.

–

P. 252.

85

Нерсесянц В.С. Сократ. – М.: Инфра - М

–

Норма, 1996.

–

С.

60.

86

Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика и культура речи. – Ростов – на Дону: Феникс, 1998. –

С. 223.

28

эмас, балки

ундаш ва таъсир қилишга олиб борувчи турли йўлларни излаб

топишдир,

деб таъриф беради. У ҳақиқатни талқин қилиб, баҳсларда ғолиб

бўлишга урғу берди. Римда расмий риториканинг моҳирлари, ўқитувчилари

аввал юнонлар бўлган. Назарий ва амалий риториканинг асосчиларидан

Цицерон ва Квинтилианлар юнон услуби асосида иш кўрганлар

87

. Қадимда

оғзаки нутқ санъатининг жуда катта тезликда ўсиб бориши, унга эътиборнинг

кучайиб бориши у даврларда оммавий ахборот воситаларининг, ёзувнинг

ривожланмаганлиги билан изоҳланади

88

.

Анъанавий риторика ерсиз қолган ер эгалари ўз ҳақ-хуқуқларини талаб

қилган пайтда ривож топган. Шу даврда айрим ер эгалари яхши нутқ

сўзловчи

ритор

(“

ритор”

– грек тилидан олинган сўз бўлиб, “нотиқ” деган

маънони англатади) деб ном олган нотиқлар, яъни ўқитувчилардан ёрдам

сўраганлар

.

Като Элдер, Maрк Антоний ва Цицерон классик Римнинг буюк

нотиқлари бўлганлар. Риторика назариясига Арасту ва Квинтилианлар

томонидан асос солинган

89

. Арасту, Цицерон, Квинтилианнинг асарлари

Шарқий Европа риторикасига асос бўлиб хизмат қилди. Улар қадимги юнон

“ишонтириш санъати”нинг анъаналарини, лотинчадаги “яхши нутқ сўзлаш

санъати”ни, Ўрта аср ва Уйғониш давридаги “нутқни бойитиш” санъатини

ривожлантиришда асос бўлиб хизмат қилди. Ўша пайтда биринчи марта

риторика ва мантиқ ўртасида боғлиқлик мавжудлиги қайд этилган

90

.

Риторика Римда ўрта асрларда ҳам муҳим ўрин эгаллаган. У

замонларда давлат арбобларининг обрў-эътибори ва юқори лавозимларга

кўтарилиши уларнинг нотиқлик маҳоратига ҳам боғлиқ бўлган. Нотиқлик

санъати саркардалик санъати билан тенглаштирилган. Бунга Демосфен ва

Цицеронларнинг ҳаёти ёрқин мисол

91

.

Қадимги Юнонистонда эса энг кўп

тарқалган нутқ суд нутқи бўлган. Энг яхши суд нотиқларининг (Цицерон,

Демосфенлар) нутқини эшитишга кўплаб кишилар келар эди. У пайтда суд

87

Funk and Wagnalls New Encyclopedia.

–

USA:

Funk and Wagnalls, 1976. V 22.

–

P. 252.

88

Словарь античности. – М.: Прогресс, 1989. – С. 496.

89

Britannica Concise Encyclopedia.

–

USA: Encyclopedia Britannica, 2003. – Р. 2091-2092.

90

Габуниа З., Башиева С. Риторика как часть традиционной культуры. – Нальчик, ЭЛЬФА, 1993. – С.

3-4.

91

Bekmirzayev N. Notiqlik asoslari.

–

T.: Yangi nashr, 2008. – Б. 10.

29

нотиқлиги жуда ривожланган ва жамият ҳаётига айланиб қолган давр

бўлган

92

.

Кўпгина давлатларда риторикани ҳаётнинг 3 асосий жабҳаси:

сиёсат, суд ва дин тизимида муҳим деб

билганлар

.

Риторика кейинчалик

барча жабҳаларда муҳим аҳамият касб эта бошлаган.

XVII аср черков нутқи асри бўлиб, бу даврда риторика бўйича кўплаб

асарлар яратилди. Парламентлар ривожланиши билан XVIII асрда Патрик

Генри, Жеймс Оис, Дантон каби буюк риторлар етишиб чиқди

93

.

Уйғониш даврида риторика юқори чўққига чиқиб, XVIII асрда

маънавий маданиятнинг асосий ва муҳим қисмига айланди

94

. Ушбу даврда

риторика кўпгина олим ва шоирлар томонидан ўрганилди. Масалан, XIX аср

бошларида рус олимлари риторикага оид турли хил асарлар яратдилар

(М.В. Ломоносов, М. Сперанский, И. Рижский, Н. Кошанский ва бошқалар).

Қисқа вақт ичида у қуруқ сиёсий нутққа, сафсатабозликка айланиб қолди

95

.

1920 йилларда анъанавий риторика ўз қадрини йўқотиб борди

96

.

У ўз вақтида ривожланди, танқидларга ҳам дуч келди. Барча нотиқлар

ҳам риторикани тан олмаганлар. Масалан, Афлотуннинг “Диалоги” асарида:

“Риторика нутқни ўрганувчи фан бўлса, қолган барча фанлар ҳам нутқни

ўрганади. Риторика ундаш санъати бўлса, бошқа ҳар қандай фанда ҳам

ундаш, ишонтириш мавжуд. Риторика

санъат

эмас, балки у усталикдир.

Унинг ёрдамида инсонлар ҳузур қилишлари, дам олишлари учун бирор-бир

нарса яратилади”, деб ёзилган

97

.

Арасту ҳам ўз асарида: “Афлотун

риторикани “сунъий санъат”, “сўзлар ўйини” деб билар эди”, деган

фикрларини баён қилади

98

. Г. де Бетсанинг “Исскуство говорить на суде” деб

номланувчи асарида ёзилишича, гентлик адвокат, француз адвокатлари

кафедрасининг бошлиғи риторика борасида умуман тескари фикрда бўлган.

92

Габуниа З., Башиева С. Риторика как часть традиционной культуры. – Нальчик, ЭЛЬФА, 1993. – С.

40.

93

The Columbia Encyclopedia.

–

USA: Columbia University Press, 1993.

–

P. 2091-2092.

94

Цицерон. Три трактата об ораторском искусстве. – М.: Наука, 1972. – C. 356; Габуниа З.,

Башиева С. Риторика как часть традиционной культуры. – Нальчик, ЭЛЬФА, 1993. – С. 3.

95

Britannica Concise Encyclopedia.

–

USA: Encyclopedia Britannica, 2003. – Р. 2091-2092.

96

Гиро П. От риторики к стилистике// Новое в зарубежном лингвистике. – М.: Прогресс, 1980.

–

С. 35-40.

97

Платон. Диалоги. – М.: Эксмо, 2007. Т. 1. – C. 554.

98

Аристотель. Политика. Афинская полития. – М.: Мысль, 1997. – С. 27.

30

У: “Мен ўз олдимга сизларга ниманидир ўргатишни мақсад қилиб қўйишим

мумкин, лекин шундан сўнг риторикани ойнадан улоқтириб ташлашимга

тўғри келади. Шу нарса доим эсингизда бўлсинки, риторика ҳеч қачон, ҳеч

бир инсонни нотиқ қилмаган. Риторика фақат нутққа ранглар киритиш, жило

бериш ва уни гуллар билан безашга ўргатади, холос,” деган фикрларни баён

қилган

99

. “Гиппократ” номли асарда чиройли ва ифодали сўзлаш санъати

бироз танқид остига олинади. Турли хил стилистик услублар, тасвирий

воситалар ва шунга ўхшаш тил бирликларидан тузилган ифодали, таъсирчан

нутқни бошқа бир тилга ўгиришда жуда катта лингвистик муаммолар юзага

келади. Бундай ҳолат эса “кучли нутқнинг нозик тарафлари” деб ҳам талқин

этилади

100

.

Риторикага қизиқиш XIX асрнинг 50-йилларига бориб анча пасайди. Бу

Европа умумтаълимининг таъсири эди. У даврда риториканинг энг оммавий

тури деб поэзия қабул қилинган, шу сабаб риторика четга чиқиб қолган

эди

101

. Қадимги Юнонистонда ва Римда нутқ маданиятининг назарий

асослари яратилган бўлса-да, бу назария кейинчалик Европада нутқ

маданиятига бағишланган фаннинг майдонга келишига асос бўлди.

Кейинчалик бу масалага қизиқиш кучайиб, Ғарб ва Шарқда кўплаб

тадқиқотлар яратилди. Қадимда Миср, Юнонистон ва Римда доимо нотиқлар,

ваъзхонларнинг мусобақалари ўтказиб турилган. Вақтлар ўтиб бу муҳим

соҳани ўргатадиган махсус мактаблар пайдо бўлди. Демосфен, Цицерон каби

нотиқларнинг сиёсий нутқлари бизгача етиб келди

102

.

XIX асрда руҳонийларнинг диний мавзудаги нутқлари кейинчалик

кўпгина сиёсатчиларнинг нотиқлик услубларига ўз таъсирини ўтказди.

Анъанавий риторика Буюк Британиядаги нотиқлик санъатига ўз

таъсирини ўтказмай қолмади. Ушбу мамлакатда ўрта асрлар диний

99

Габуниа З., Башиева С. Риторика как часть традиционной культуры. – Нальчик, ЭЛЬФА, 1993. – С.

41.

100

Карпов В.П. Гиппократ. – Ульяновск, Эксмо, 2008. – С. 130.

101

Рождественский Ю.В. Теория риторики. – М.: Добросовесть, 1999. – С. 3.

102

Омонов Б.А. Сиёсий етакчи нутқ маданиятининг жамиятни демократлаштириш жараёнларига

таъсири: Сиёсий фан. номз. ...дис. автореф. – Тошкент: ЎзР Президенти ҳузуридаги Давлат ва жамият
қурилиши академияси, 2004. – Б. 3-7.

31

нотиқлиги ривож топиб, сиёсий нотиқликка бўлган эътибор сусайган давр

бўлди. Англияда энг таниқли нотиқ Жон Генри Нюмен бўлиб, у динни кенг

тарғиб қилар экан, черковдаги маҳаллий диний стандартларнинг ривожига

катта таъсир кўрсатди

103

.

Паул, Жон Крисостом, Августин каби қадимги

даврнинг машҳур нотиқлари ҳам шулар жумласидан. XV аср охирларида

Савoнарола, XVI асрга келиб Мартин Лютер ва Жон Калвин каби буюк

нотиқлар фаолият олиб борганлар

104

. Жон Висли, Жорж Увайтфилд каби

нотиқларга ҳам диний, ҳам сиёсий нутқ сўзлашда тенг келадигани йўқ эди.

XVIII асрда лотин ва юнон адабиётининг таъсири остида Англияда нотиқлик

санъати янада ривож топди

105

. Ушбу даврда сиёсий нотиқлик яна муҳим деб

ҳисобланиб, унга бўлган эътибор кучайиб борди. Буюк Британиядан Эдмонд

Бурк, Бенжамин Дизраил, Уиллиам Гледстон каби сиёсий нотиқлар етишиб

чиқдилар

106

.

XIX асрда (1832 йил) қонунларнинг қайта ислоҳ қилиниши

нотиқлик санъатининг янада ривож топишига сабаб бўлди. Бу даврга келиб

Англияда машҳур нотиқ Девид Лойд Жорж ўзининг ажойиб нутқи билан

барчани лол қолдирди. Юқорида қайд этилган инглиз нотиқларидан ташқари

машҳур сиёсий нотиқлар (Виллиам Пит, Чарлз Фокс, Жон Вилкс, Жорж

Кеннинг, Ричард Кодбен ва бошқалар), Британиянинг таниқли суд нотиқлари

(Лорд Эрскин, Лорд Планкет, Патрик Хастингз ва бошқалар) ушбу

мамлакатда риториканинг ривожига ўз ҳиссаларини қўшдилар

107

. XX асрга

келиб оммавий ахборот воситаларининг ривож топиши бутун дунё нотиқлик

санъатида катта бурилишга олиб келди. Лекин қисқа вақт ичида у қуруқ

сиёсий нутққа, сафсатабозликка айланиб қолди

108

. 1920 йилларга келиб

анъанавий риторика ўзининг илмий қадрини йўқотиб борди ва у стилистика

фанининг ичига киритилди

109

.

103

The Columbia Encyclopedia.

–

USA: Columbia University Press, 1993.

–

P. 2091-2092.

104

World Book Encyclopedia. – USA: World Book, 1994. V.14. – Р. 819.

105

Britannica Concise Encyclopedia.

–

USA: Encyclopedia Britannica, 2003. – Р. 1034.

106

World Book Encyclopedia. – USA: World Book, 1994. V.14. – Р. 819.

107

Britannica Concise Encyclopedia.

–

USA: Encyclopedia Britannica, 2003. – Р. 1034.

108

Ўша манба.

–

Р. 2091-2092.

109

Гиро П. От риторике к стилистике// Новое в зарубежной лингвистике. – М.: Прогресс, 1980.

–

С. 35-40.

32

Ўрта Осиё маданияти тарихида ҳам нутқ маданияти билан шуғулланиш

ўзига хос мавқега эга бўлган. Ўрта Осиё халқлари, жумладан, ўзбек халқи

ҳам сўзга чечан, гапга уста кишиларни қадрлаб келган. Шарқ нотиқлигининг

вужудга келиш тарихи Ғарбдагидан фарқ қилади.

Юнонистонда

риторика

деб номланувчи нотиқлик санъати Шарқда

воизлик

деб аталган. Нотиқлар эса воиз, нутқ эса ваъз деб номланган

110

.

Воизлик санъати

– жамоат олдида нутқ сўзлаш, нотиқлик, илмий-

сиёсий маъруза, баҳс, мунозара, тарғибот ва ташвиқотнинг асосий воситаси

сифатида кенг ижтимоий мавқега эга санъат бўлган. Авваллари подшоҳлар

халқ олдида давлат тузуми, итоаткорлик, халқаро аҳвол, диний қоидалар, ўз

сиёсатлари ва бошқа мавзулар бўйича тайёр ёзиб берилган матнларни ўқиб

бериш орқали халқни ҳабардор қилиб турганлар. Матнларни сарой

идораларининг ходимлари, яъни

девонул иншо ходим

лари ёзиб берганлар. Эл

олдига чиқиш, айниқса, жума намози, ҳайит, наврўз байрамлари ва бошқа

кунларда, мамлакатлараро уруш бошлангандаги йиғинларда одат тусига

кирган

111

. Г.З. Апресян

112

, Ҳ. Жалилов

113

, C. Иномхўжаевларнинг

114

тадқиқотларида ҳам ушбу маълумотлар таъкидлаб ўтилган

.

Кейинчалик бу муҳим иш хушовоз, таъсирчан гапирадиган, ишонтира

оладиган махсус кишилар –

воизларга

топширилган. Воизларнинг ваъз

матнлари одатда жуда чиройли ва бадиий юксак савияда бўлган (

ваъз,

“Қомуси Усмоний” номли луғатда шарҳланишича, “кишиларнинг қалбини

юмшатадиган панд-насиҳатдир”

115

). Уларнинг аксарияти насрий шеър ва

ҳатто шеърий шаклларда ёзилган. Ваъзларнинг халқ томонидан севиб

110

Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 12 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”

Давлат илмий нашриёти, 2001. 2-ж. – Б. 6; Иномхўжаев С. Ўтмиш Шарқ нотиқлиги.

–

T.: Ўзбекистон, 1982.

– Б. 3;

Муҳаммаджонова Л.А. Нотиқлик санъати.

–

Т.: Мирзо Улуғбек номли ЎзМУ босмахонаси, 2007.

–

Б. 23.

111

Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 12 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”

Давлат илмий нашриёти, 2001. Ж. 2. – Б. 6.

112

Апресян Г.З. Ораторское искусство. – М.: МУ, 1978. – С. 30.

113

Жалилов Ҳ. Нотиқлик санъати.

–

T.: Ўзбекистон, 1976. – Б. 13.

114

Иномхўжаев С. Ўтмиш Шарқ нотиқлиги.

–

T.: Ўзбекистон, 1982. – Б. 3.

115

Али Сайдий. Қомуси Усмоний. Жилди соний, 1085-б. / Иномхўжаев С. Ўтмиш Шарқ нотиқлиги.

–

T.: Ўзбекистон, 1982. – Б. 9.

33

тингланишининг асосий сабаби ҳам ана шунда бўлган

116

. Уларнинг ривожи

жараёнида

дабирлик

(давлат аҳамиятидаги ёзишмаларни иншо этиш ва ўқиб

бериш),

хатиблик

(диний, сиёсий майлдаги нотиқлик),

музаккирлик

(диний-

ахлоқий масалаларни шарҳлаб бериш) каби тармоқлари вужудга келган. Ваъз

матнлари тингловчиларнинг билими, ижтимоий мавқеи ва бошқа

хусусиятларига кўра турли қисмларга бўлинган: султониёт (юқори табақа

учун), хутубу жиҳодия (жанговор нутқлар), ғарибона мақом (оддий халқ

учун) ва бошқа йўналишларда воизлик санъати ижтимоий-бадиий жиҳатдан

муҳимлиги туфайли асрлар давомида ривожлана борди. Ўрта асрларда

воизлик санъатининг назарияси ва талқини, услубларини ёритувчи илмий,

услубий ва хрестоматик асарлар яратилди. Воизлик санъатини ўргатувчи

махсус соҳа –

калом илми, балоға илми

юзага келди

117

.

Мовароуннаҳрда бадиий, илмий ижоднинг тараққиёти билан бир

вақтда ваъзхонлик, “Қуръон”ни тарғиб қилиш кучайган, нотиқликнинг

аҳамияти ва ундан мақсадга мувофиқ фойдаланиш борасида илғор фикрлар

пайдо бўлган. Ваъзхонлик,

балоғат

(чечанлик, нотиқлик)

санъати

нинг

ривожи билан нутқ олдига қўйилган талаблар мукаммаллашиб борди

118

.

Воизлар ҳукмрон табақанинг манфаатларини кўзлаб ваъз айтганлар.

Улар итоаткорликка чақирувчи ақидаларни қайта-қайта такрорлаш билан

чекланиб

қолмай,

нутқларига

ёлғон-яшиқларни

аралаштириб,

ўз

уйдирмаларини азиз авлиёлар, пайғамбарлар, ҳатто парвардигор номидан ҳам

сотганлар

119

. Натижада, тингловчилар оммасида воизлик санъатидан безиш,

ваъзхонликни

сафсатафурушлик

деб тушуниш кайфияти пайдо бўлган.

Лекин воизларни бутунлай қоралаш ноўрин эканлигини, уларнинг

фаолияти талайгина ижобий мақсадлар сари ҳам йўналтирилганлигини айтиб

116

Иномхўжаев С. Ўтмиш Шарқ нотиқлиги.

–

T.: Ўзбекистон, 1982. – Б. 3.

117

Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 12 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”

Давлат илмий нашриёти, 2001. 2-ж. – Б. 6.

118

Омонов Б.А. Сиёсий етакчи нутқ маданиятининг жамиятни демократлаштириш жараёнларига

таъсири: Сиёсий фан. номз. ...дис. автореф. – Тошкент: ЎзР Президенти ҳузуридаги Давлат ва жамият
қурилиши академияси, 2004. – Б. 3-7.

119

Иномхўжаев С. Ўтмиш Шарқ нотиқлиги.

–

T.: Ўзбекистон, 1982. – Б. 5.

34

ўтиш ўринли. Мусулмон дини ақидалари ўзаро ҳурматда бўлиш, тўғрилик ва

ҳалолликни тарғиб қилади.

Ўзбекистонда ҳам сўз санъати подшоҳ, хонлар саройида қадрлаб

келингани, юрт бошлиқларининг жума намози вақтида омма олдида ўзлари

нутқ сўзлагани, уларнинг нутқи ифодали ва таъсирчанлиги билан, диний

мавзуга оидлиги билан характерлангани, қолаверса, ислом дини ўзбек

риторикасининг ривожланишида ўз таъсирини ўтказганлигига гувоҳлик

берувчи манбалар мавжуд

120

. Ўзбекистонда риториканинг ривож топишида

ислом динининг инсонни руҳий ва ахлоқий жиҳатдан комиллик сари

йўлловчи

сўфийлик

таълимоти ҳам катта аҳамият касб этди. Г.З. Апресян

ушбу таълимотни тарғиб қилувчи суфийлар нутқини антириторика билан

тенглаштиради. Чунки улар сўзнинг кучига ишонмай, маълум бир тўртлик

ёки мисраларни мусиқа оҳангига солиб ижро этиш билан инсонларга таъсир

қилар эдилар. Бундай ҳолат эса риторикага мутлақ тескари ҳолат,

антириторика деб талқин этилади. Бу мамлакатда диний суфийлардан фарқли

ўлароқ Ибн Сино, Шерозий, Алишер Навоий каби буюк алломалар ўз

нутқлари билан жамиятнинг маънавий ва маърифий жиҳатдан ривож

топишига ўз ҳиссаларини қўшганлар. «Сўз калити» деб номланган асар

муаллифи, фарғоналик Қози Эшоний (XV-XVI) риторика ривожига катта

хисса қўшган. У кишиларни ишонтириш, ундаш ва ҳар қандай баҳс-

мунозараларда ютиб чиқа олиш каби қобилиятга эга эди

121

. Қози Эшоний

номи С. Иномхўжаевнинг “Ўтмиш Шарқ нотиқлиги” китобида Қози Ўший

деб келтирилган. Унинг кишиларни ишонтириш, ундаш ва ҳар қандай баҳс-

мунозарада ютиб чиқа олиш қобилиятига эгалиги ушбу манбада ҳам қайд

этиб ўтилади

122

. Мазкур манба маълумотига кўра, Султон Ҳусайн

Бойқаронинг сарой ходими, сўз устаси – Мавлоно Иршод, ўз замонасида

гўзал сўзли нотиқ

деб донг таратган сўз устаси Шақиқ Бинни Иброҳим

Балҳий ва унинг шогирди Ҳотам Асам, буюк давлат арбоби, ўзбек ҳарбий

120

Апресян Г.З. Ораторское искусство. – М.: МУ, 1978. – С. 30.

121

Ўша манба. – С. 31.

122

Иномхўжаев С. Ўтмиш Шарқ нотиқлиги.

–

T.: Ўзбекистон, 1982. – Б. 9-14.

35

нотиқларининг энг забардаст намояндаларидан бири Заҳриддин Муҳаммад

Бобур, Алишер Навоийлар ҳам тарихий даврларда сўз санъатига катта ҳисса

қўшган.

Воизлар орасида чинакам олим, донишманд, фозил кишилар жуда кўп

бўлган. Буюк алломалар Абу Райҳон Беруний, Муҳаммад Содиқ Қошғарий,

Абу Наср Форобий, Кайковус, Ҳусайн Воиз Кошифий, Алишер Навоийнинг

тилга, луғатга, грамматикага, мантиқшуносликка, сухандонликка, воизликка

бағишланган асарларида ушбу мавзуга алоқадор фикрлар билдирилган

123

.

Хожа Муайяд Меҳнагий, Мавлоно Риёзий, Мавлоно Муъин Воиз Ҳусравий,

Баҳоуддин Валад, Жалолиддин Румий, XX асрда муфти Зиёвуддинхон Эшон

Бобохон ўғли ва бошқалар сўз қудрати ҳамда жонли нутқ санъати билан ўз

замонасининг машҳур воизлари бўлганлар

124

.

Воизлик санъати ўтмишда

катта ижтимоий қудрат касб этган, ҳозирги нотиқлик санъати

ривожланишида муҳим ўрин тутган

.

Анъанавий риторика ўзининг илмий қадрини йўқотгандан сўнг у олий

таълим муассасаларида “Нутқ маданияти асослари” фани бўйича ўқитила

бошлади.

Ушбу фанда нутқнинг тўғрилиги, мантиқийлиги, ифодалилиги,

бойлиги, тозалиги, тўғрилиги каби хусусиятлар бўйича билим берила

бошлади.

Тарихий риторика ўзининг яшаш услубига эга эди. Янгича ҳаёт

унга янги услубларни олиб келди.

Риторика кўп тарихий босқичлардан ўтиб борар экан, турли хил

маданият ва ривожланишлар риторика қонун-қоидаларини ўзига хос

шакллантирди. Унга бўлган муносабат ҳар бир даврда турлича бўлган. Гоҳ у

эътибор марказида бўлса, гоҳ у қораланган. Айрим даврларда у суд

жараёнидаги нутқ деб тан олинса, баъзи бир даврларда у ўқитувчилар,

123

Муҳаммад Содиқ Қошғарий. Яхши кишилар одоби.

–

Т.: Янги аср авлоди, 2002. – Б. 8-13;

Кайковус. Қобуснома. – Т.: Истиқлол, 1994. – Б. 141; Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами.

–

Т.:

Фан, 2003. Ж. 20.

–

Б. 7-553; Хусайн Воиз Кошифий. Ахлоқи Муҳсин. – T.: Ўзбекистон миллий

энциклопедияси, 2010.

–

Б. 65; Абу Наср Фаробий. Рисолалар.

–

Т.: Фан, 1975.

–

Б. 4-139; Абу Райҳон

Беруний. 100 ҳикмат.

–

Т.: Фан, 1993.

–

Б. 5-20.

124

Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 12 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”

Давлат илмий нашриёти, 2004. 7-ж. – Б. 336; Иномхўжаев С. Ўтмиш Шарқ нотиқлиги.

–

T.: Ўзбекистон,

1982. – Б. 24-37.

36

сиёсатчилар, дин арбобларига хос бўлган нутқнинг кўриниши, деб

таърифланган.

Риторика кундалик хаётимизнинг ҳар бир жабҳасида мавжуд нутқий

ҳодисадир. Биз уни инсонларнинг ҳар кунги эҳтиёжига айланиб қолган, ҳаёт

учун курашиш, мақсад сари интилиш, эҳтиёжларни қондиришда энг асосий

лисоний қурол воситаси, деб ҳисоблаймиз. Антик даврнинг энг кучли нотиғи

Арасту ҳам риторикага фақатгина илм, фан деб эмас, балки куч, қудрат деб

ҳам қараш лозимлигини айтиб ўтган

125

. Ҳозирги кун риторикаси фақатгина

оммага қаратилган оғзаки нутқ эмас, балки нутқнинг барча турини тушуниш,

уларни қўллай олиш санъатидир

126

.

Тарихий босқичларда

риторика олий таълимнинг асоси ҳисобланган

127

.

Кейинги пайтларда риторикага бўлган қизиқиш ортиб бораётганлигини

кузатиш мумкин. Филология ва гуманитар соҳаларда ҳам мазкур мавзу

борасида ишлар кузатилмоқда. Ҳозирги куннинг талабларидан бири –

сиёсатчилар, ўқитувчилар, журналистлар ва бошқа соҳа эгаларининг нутқини

ривожлантириш умумий риторика анъаналарини, қонун ва қоидаларини

билишни талаб қилади.

Биз ҳам риторика фани ҳозирги кунда барча олий

таълим муассаларида асосий фанлар қаторига киритилиши лозим, нотиқлик

санъати назарияси борасидаги маълумотларга эга бўлиш барча бўлғуси

мутахассислар учун бирдек зарур, деган фикрларни олға сурамиз.

1.3. Нотиқлик санъати назарияси: тадқиқ ва талқин

Нотиқлик санъати илмий терминологияда риторика деб ҳам

юритилади. Ушбу тушунча қадимдан жонли сўз санъатининг расмий нутқ

кўринишини ифодалаб келган. Ҳозирги пайтда “риторика” сўзи нотиқлик

санъатининг назарий асослари ҳақидаги фан деган маънони ҳам англатади.

125

Десницкая А.В., Канцельсон С.Д. История лингвистических учений.

–

Ленинград: Наука, 1985.

–

С. 146.

126

Рождественский Ю.В. Введение в общую филологию. – М.: Добросовесть, 1979. – С. 3.

127

Десницкая А.В., Канцельсон С.Д. История лингвистических учений.

–

Ленинград: Наука, 1985.

–

С. 146.

37

Шунингдек, нотиқлик санъатининг назарий асосларини ёритувчи илмий

тадқиқот ва методик ишларда ҳам риторика атамаси қўлланилади

128

.

Демак, риторика дейганда, унинг икки маъноси назарда тутилади.

Биринчиси – нотиқлик санъатининг асосларини ўрганувчи фан, иккинчиси

эса – ҳар қандай ифодали ва таъсирчан нутқни илмий жиҳатдан ўрганувчи

соҳа.

Қуйида аввал риторикага оид айрим терминларнинг қисқача изоҳини

келтириб ўтишни жоиз деб биламиз.

Риторикада

этос, пафос, логос

каби терминлар мавжуд бўлиб

,

улар

риториканинг асослари ҳисобланади.

Булардан э

тос

– сўзловчи нутқ

сўзлаётгандаги шароитни англатади. Яъни бунда нутқий вазият, жой, нутқ

учун ажратилган вақт оралиғи назарда тутилади.

Пафос

дейилганда,

сўзловчининг мулоқот жараёнидаги мақсади тушунилади. Ҳар қандай суҳбат,

мулоқот ўз мақсадига эга бўлади.

Логос

эса

– сўзловчи ўз нутқида

қўллайдиган сўзлар, ибора ва гапларни ифодалайди

129

.

Демак, этос – бу нутқий вазият, пафос – нутқ мақсади ва маъноси,

логос – лексик бирликларнинг ифодаси

.

Ушбу терминлар

бир-бири билан

чамбарчас боғлиқ бўлиб, ҳар бири иккинчисини тўлдириб туради. Агар шу уч

тушунча мулоқот жараёнида бир-бирига мутаносибликда ўз ифодасини

топса, сўзловчи ва тингловчи орасида ўзаро мулоқот муваффақиятли

даражада амалга ошади. Ю. Рождественский юқорида қайд этилган

терминларни янада аниқроқ тушунтириш мақсадида ўз ишида мисоллар

келтириб ўтади. Масалан, ғаройиб жонзотлар мамлакатига тушиб қолган

Гулливер мамлакат эгаларининг тилларини билмаганлиги сабабли улар

билан мулоқот қила олмайди, ўз фикрларини уларга етказиб бера олмайди.

Бу вазиятда

логос

нинг қанчалик муҳим эканлиги муаллиф томонидан қайд

этилади. Эртак қаҳрамонларидан бири бўлган Тентаквой мотам маросимида

мутлақ вазиятга тўғри келмайдиган нутқ сўзлагани учун жазоланганлиги

128

Иномхўжаев С. Нотиқлик санъати асослари.

–

T.: Ўқитувчи, 1982.

–

Б.

122.

129

Рождественский Ю.В. Введение в общую филологию. – М.: Добросовесть, 1979. – С. 69-70.

38

ҳолатини юқорида номи тилга олинган олим

этос

га мисол тариқасида

келтириб ўтади. Мисолдан вазиятга кўра нутқ ноўрин сўзлангани

англашилади. Учинчи терминга эса, изоҳ тариқасида Ю. Рождественский

Франциск Асизкийнинг қушларга ваъз ўқиш ҳолатини келтириб ўтади.

Францискнинг ваъз мавзуси қийин бўлмаса-да, қушлар унинг ваъзини

эшитишга мойиллик билдирмайдилар. Натижада, нутқ мақсадини амалга

оширишга ҳожат ҳам қолмайди. Бу эса автор томонидан пафосга ёрқин

мисол тариқасида келтирилади

130

.

Юқоридаги мисоллардан маълум бўладики, “этос”, “пафос” ва “логос”

тушунчалари орасида узвийлик, мувозанат сақлангандагина мулоқот

самарали бўлади.

Риторикада

диалектика, эристика, софистика, хрия

каби терминлар

ҳам мавжуд.

Диалектика

дейилганда, ҳақиқатга ойдинлик киритиш

мақсадида баҳс олиб бориш жараёни назарда тутилади.

Эристика –

ҳар

қандай шароитда ҳам баҳсларда ҳақ бўлиб чиқиш назариясидир.

Софистика

эса

–

баҳсда ютиб чиқиш мақсадида олдиндан ўйлаб қўйилган ёлғон

фикрларни қўллаш ва ифодалаш деб изоҳланади

131

.

Хрия

термини эса маълум бир мавзуда ифода этиладиган кичик бир

нутқнинг кўриниши бўлиб, у: гап, сабаб, қарама-қарши фикр, солиштириш,

мисол, исбот, хулоса каби етти қисмни ўз ичига олади. О.В. Петров “

Бирор-

бир ишни бошлашдан аввал яхшилаб ўйлаш керак”

, деган фикрга

тингловчини ишонтириш мақсадида юқоридаги етти қисмни қамраб олган

қуйидаги нутқий парчани мисол тариқасида келтиради

132

:

“Бирор-бир ишни бошлашдан аввал яхшилаб ўйлаш керак

(гап).

Натижада, вақт тежалади, бекорга вақт сарфланмайди (сабаб). Албатта,

ҳамма ҳам тез ва оқил фикр юрита олмайди, лекин қилаётган ишингдаги

тушунмаган нарсалар борасида чуқур ўйлаб олиш даркор (қарама-қарши

фикр).

Ўйламай

иш

бошлаган

одам

биринчи

уринишдаёқ

130

Ўша манба. – С. 69-70.

131

Алексеев. Н.С., Макарова З.В. Ораторское искусство в суде. М.: Ленинград, 1989. – С. 11.

132

Петров О.В. Риторика . – М.: Проспект, 2006. – C. 64-67.

39

муваффақиятсизликка учрайди, аксинча, ўйлаб иш тутган киши худди

тажрибали

саёҳатчига

ўхшайди

(солиштириш).

Дунёдаги

барча

кашфиётлар мавжуд муаммо чуқур ўйлаб чиқилгандан кейин амалга

оширилган (мисол). Қадимда ота-боболаримиз шундай деган: “Ҳар қандай

ўйланмасдан бошланган буюк иш тез орада барбод бўлади”(исбот). Бирор-

бир ишни бошлашдан аввал яхшилаб ўйлаш керак. “Аввал ўйла, кейин сўйла”

деб бекорга айтмайдилар (хулоса).

Хриядаги мақсадни амалга оширишда талаффуз ва овоз тони нутқ

таъсирчанлигининг янада ортишига олиб келади, деб ҳисоблаймиз.

Лекин машҳур нотиқ Марк Туллий Цицерон эса, “Ҳар қандай нутқни

тўрт, беш, олти, ҳатто, етти қисмга бўлиш мумкин, бу ҳар бир сўзловчининг

ўзига боғлиқ бўлади”, деган қарашларни илгари суради

133

.

Ю. Рождественский, Н.Ф. Кошанскийлар риторика 2га:

умумий

ва

хусусий риторикага

бўлинишини ўз тадқиқотларида қайд этиб ўтадилар.

Умумий риторика

ушбу соҳанинг бошланғич, асосий,

умумий

қонуниятларини, нотиқлик санъати назариясини ўрганишни

ўзининг мақсади

деб билади.

Хусусий риторика

эса, умумий риториканинг асосий

қонуниятларига таянган ҳолда ҳар бир нутқ турини алоҳида ўрганади

(масалан, маълум бир нутқ турининг мақсади, вазифаси, ютуқлари,

камчиликлари ва бошқа жиҳатларига кўра ўрганади). Риториканинг ушбу

қисми аниқ бир нутқий фаолиятнинг ушбу нутқ шароити ва амалиётидаги

вазифасига кўра ўрганади. Масалан, ижтимоий ҳаётда зарур бўлган касбий

соҳалардан – педагогика, тиббиёт, суд, бошқарув, тадбиркорлик,

журналистика, сиёсат каби соҳалардаги нутқий фаолиятни ўрганади

134

.

Юқоридаги фикрлардан маълум бўладики, риторика нотиқ нутқининг

тузилишини назарий жиҳатдан талқин қилиш ва нутқ турларини алоҳида

ўрганиш билан шуғулланувчи соҳа ҳисобланади. Қуйида аввал умумий

133

Цицерон. Три трактата об ораторском искусстве. – М.: Наука, 1972. – C. 158.

134

Рождественский Ю.В. Теория риторики. – М.: Добросовесть, 1999. – С. 345; Кошанский Н.Ф.

Риторика. – М.: Панорама, 2013. – С. 40; Дюбуа Ж., Мэнге Ф., Эделин Ф., Пир Ф., Клинкенберг Ж.М.,
Тринон А. Общая риторика.

–

М.: Прогресс, 1986. – C. 11;

www.com/forum/suboxone

.

40

риторика ўрганувчи

қонуниятлар

борасида, сўнг хусусий риториканинг

ўрганиш объекти бўлмиш

нутқ турлари

ҳақида сўз юритамиз.

Тадқиқотларда нутқ матни устида ишлаш жараёни турлича талқин

этилган. Баъзи манбаларда ушбу жараён уч қисмдан, айрим манбаларда эса у

беш қисмдан иборат деб талқин қилинади

135

. Ушбу жараёнлар

риторика

қонуниятлари

деб ҳам юритилган. Матнлар устида ишлаш жараёнлари бир

неча босқичдан иборат бўлиб, ҳар бир босқич риториканинг маълум

қонуниятлари билан боғлиқ ҳисобланади. Бу босқичлар қуйидагиларни ўз

ичига олади: 1) инвенция (inventio) – материални топиш ёки ихтиро этиш;

2) диспозиция (dispositio) – жойлаштириш; 3) элокуция (elocutio) – cўз билан

ифодалаш, баён этиш ёки безаш; 4) меморио (memoria) – ёдлаш; 5) талаффуз

қилиш (pronuntiatio) ёки талқин этиш (actio). Мазкур назария қадимги даврда

Цицерон, Квинтилианлар ижодида ишлаб чиқилган, ўрта асрлар ва янги

даврда (Россияда Ломоносов ижодида) ривожлантирилиб, XIX асрда адабиёт

назариясига қўшилиб кетган

136

.

Материални топиш

дейганда, нутқ сўзлаш учун керакли бўлган

маълумотларни тўплаш, аниқ бир мавзу бўйича турли манбалардан ахборот

йиғиш назарда тутилади

137

. Мавзу аниқлангач, мавзуга тегишли бўлган ва

уни ёритувчи факт ҳамда рақамларни ўрганиш, тўплаш жараёни амалга

оширилади. Н.Ф. Кошанский

138

: “Материални топиш жараёни кишининг ақл

ва диди билан боғлиқ бўлади. Бир маънога, лекин турли шаклга эга бўлган

гаплардан қай бирини қўллашни топиш ҳам маҳорат,” деб таъкидлайди.

Нутқ сўзлаш учун тўпланган маълумотларни маълум бир режа бўйича,

мантиқий кетма-кетликда қўйиш, нутқнинг кириш қисмидан хулосасигача

бўлган қисмларини тўғри тақсимлаб чиқиш жараёни

жойлаштириш

135

Иномхўжаев С. Нотиқлик санъати асослари.

–

T.: Ўқитувчи, 1982.

–

Б. 131-133; Петров О.В.

Риторика. – М.: Проспект, 2006. – C. 92-412; Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 12 жилдли. – Т.:
“Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2004. Ж. 7. – Б. 336; Габуниа З.,
Башиева С. Риторика как часть традиционной культуры. – ЭЛЬ-ФА, 1993. – С. 26.

136

Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 12 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”

Давлат илмий нашриёти, 2004. Ж. 7. – Б. 336.

137

Дюбуа Ж., Мэнге Ф., Эделин Ф., Пир Ф., Клинкенберг Ж.М., Тринон А. Общая риторика.

–

М.:

Прогресс, 1986. – C. 11

138

Кошанский Н. Ф. Риторика.

–

М.: Кафедра, 2013.

–

С.

39-42.

41

дейилади

139

. Бошқача қилиб айтганда, ушбу жараён нутқ композицияси

масалаларини

қамраб

олади.

Жойлаштиришга

оид

фикрлар

С. Иномхўжаевнинг тадқиқотида батафсил ёритиб берилади

140

.

Нутқни чиройли ифодалаш учун керакли сўзларни танлаш, уларни

грамматик жиҳатдан бир-бирига тўғри бириктириш, услубий фигуралар,

мақол ва маталлар, цитаталардан ўринли фойдаланиш эса,

баён этиш

ёки

сўз

билан ифодалаш

(безаш) жараёни деб номланади

141

. Баён қилиш воқеани,

мавзуни батафсил айтиб, талқин қилишдан иборат. Баён қилишда аниқлик,

ихчамлик ва ҳақиқатга яқинлик каби талаблар қўйилади. Сўз билан

ифодалаш бу

–

фикрни ёзма шаклда баён этиш бўлиб, бунда нутқда тўғрилик,

ёрқинлик, ўринлилик каби бир қатор хусусиятлар мужассам этилиши талаб

қилинади

142

. Н.Ф. Кошанскийнинг ишларида ҳам юқорида қайд этилган

фикрларни кузатиш мумкин

143

.

Тайёр бўлган матнни хотирага жойлаш, уни такрор ва такрор ўқиш,

маълумотларни тўлиқ ўзлаштириб олиш жараёни эса

ёдлаш, эслаб қолиш

деб

аталади. Бу жараён ўзига хос эсда сақлаб қолишни ўргатувчи услублар

ёрдамида амалга оширилади. Олимлар

144

ушбу жараённи тайёр нутқни

репетиция қилиш ва талқин этиш жараёни деб номлайдилар.

Ва ниҳоят,

талаффуз қилиш

ёки

талқин қилиш

юқоридаги жараёнлар

натижасининг амалиётда ифода этиб берилиши билан боғлиқ фаолият

ҳисобланади. Бунда тайёр бўлган нутқни оммага, тингловчига етказиб бериш

назарда тутилади. Ушбу жараёнда сўзловчига аниқ талаффуз, овоз ва қадди-

қоматни ишлата олиш каби асосий талаблар қўйилади.

Юқорида келтирилган маълумотлардан аён бўладики, нутқ сўзлашга

тайёргарлик кўриш жараёни ўзига хос, осон бўлмаган кетма-кет босқичларни

139

Ўша манба.

–

C.

69; Дюбуа Ж., Мэнге Ф., Эделин Ф., Пир Ф., Клинкенберг Ж.М., Тринон А.

Общая риторика.

–

М.: Прогресс, 1986. – C. 11.

140

Иномхўжаев С. Нотиқлик санъати асослари.

–

T.: Ўқитувчи, 1982.

–

Б. 134-135.

141

Дюбуа Ж., Мэнге Ф., Эделин Ф., Пир Ф., Клинкенберг Ж.М., Тринон А. Общая риторика.

–

М.:

Прогресс, 1986. – C. 11

142

Иномхўжаев С. Нотиқлик санъати асослари.

–

T.: Ўқитувчи, 1982.

–

Б. 136-137.

143

Кошанский Н.Ф. Риторика.

–

М.: Кафедра, 2013.

– С.

98-127.

144

Иномхўжаев С. Нотиқлик санъати асослари.

–

T.: Ўқитувчи, 1982.

–

Б. 132.

42

босиб ўтишни талаб қилади. Бу босқичлар, асосан, расмий нутқ сўзлаш

жараёнига тайёргарлик кўриш фаолияти билан узвий боғлиқ бўлади.

И. Шведов эса юқорида қайд этиб ўтилган тайёргарлик кўриш

жараёнини “эффект айсберга” деб номлаб, уларни худди сувда сузиб юрувчи

катта муз бўлагига қиёслайди. Унинг айтишича, музнинг 7/8 қисми сувнинг

тагида, фақат 1 қисмигина сувнинг юзида қалқиб туради. Материални

топиш,

жойлаштириш, сўзлар билан ифодалаш, ёдлаш бу – риториканинг

тингловчиларга кўринмайдиган, “сув тагидаги” энг қийин ва машаққатли,

меҳнат талаб қилувчи қисмлари бўлса, таъсирчан ифодалаш эса сувнинг

устидаги музнинг кўриниб турадиган қисмидир

145

.

Юқоридаги фикрлардан маълум бўладики, матн устида ишлаш жараёни

нисбий тушунча бўлиб, у сўзловчининг маҳорати, билими ва меҳнати билан

чамбарчас боғлиқ фаолиятдир.

Матнлар устида ишлаш жараёнида фикрларни таъсирчан ифода

этишни энг асосий босқич деб ҳисоблаймиз. Нутқ ўзига хос таъсирчанликка

эга бўлмаса, у тингловчига осонгина етиб бормаслиги табиий. Кашф этилган,

жойлаштирилган, безалган нутқни, ҳаттоки, ўқиб бера олмаслик, уни ёд олиб

ҳам ифода этиб бера олмаслик ҳолатлари учраб туради.

Риторика бўйича билимга эга бўлишда икки вазифани мукаммал англаб

етиш талаб қилинади. Биринчиси, нутқдаги энг керакли маънони англаб

етиш, ўзига ва оммага зарарли фикрлар, ғоялардан қочган ҳолда тез қарор

қабул қилишдир. Иккинчи вазифа

эса, фикрларни ихтиро қилиб, уларни

шароитга мос ҳолда ифода этишдир. Икки вазифа ҳам маълум бир

жамиятнинг нутқ маданияти доирасида амалга оширилиши даркор

146

.

Риторикада тезкор қарор қабул қилиш жуда муҳим ҳисобланади. Чунки нутқ

турли ва кутилмаган шароитларда ифода этилиши, кутилмаган

тингловчиларга қаратилган бўлиши ҳам мумкин. Шу нуқтаи назардан тезлик

билан, аниқроғи,

оқилона тезкор фикр юритиш, зийраклик, зеҳнлилик

каби

145

Шведов И. Искусство убеждать. – Киев: Молодь, 1986. – С. 105.

146

Рождественский Ю.В. Введение в общую филологию. – М.: Добросовесть, 1979. – С. 3.

43

сифатлар риторикада жуда муҳим. Абу Наср Форобий таъбири

147

билан

айтганда: “Зийраклик бу инсондаги тез фикрлилик, ўйлаган нарсани дарров

топа олиш қобилияти бўлса, зеҳнлилик – бу бир-бирига зид келиб қолган

турли фикрлар орасидан энг тўғрисини топа олиш, бирининг хатолигини

кўрсатиб бера олиш, ноҳақини тўғрилаб мунозараларда энг ҳақ фикрни

кўрсата олиш қувватидир”

.

Маълумки, риторика ўзининг ривожланиш тарихи аввалида нутқнинг

уч турида (сиёсат, суд ва дин тизимида) мавжуд деб тан олинган эди. Лекин

бу қарашлар вақт ўтиши билан нотиқлик борасида маълумот берувчи айрим

манбаларда инкор этилади. Масалан, Г.З. Апресян, С. Иномхўжаевлар

риторика ижтимоий-сиёсий, академик, суд нутқлари, социал-маиший, диний,

оммавий ахборот воситаларида янграйдиган нутқ турларида ҳам мавжуд деб

ҳисоблаб, антик даврдаги қарашларни ўзгача фикрлар билан тўлдирадилар

148

.

Қуйида риторикага оид нутқ турлари борасидаги маълумотларни келтиришда

юқорида номлари қайд этилган олимларнинг ишлари асос қилиб олинди.

Сиёсий-ижтимоий нутқ

конференциядаги ҳисобот маърузаларини,

сиёсий, дипломатик, митинг, ҳарбий ватанпарварлик, тарғибот, ташвиқот,

илмий-оммабоп, сиёсий-ижтимоий, сиёсий-иқтисодий нутқларни ўз ичига

қамраб олади.

Академик нутқ

дейилганда, ўқув юртларидаги маърузалар, илмий

доклад, ахборот ва маълумотлар тушунилади. Академик нотиқлик ўзининг

илмийлиги, юксак талабчанлиги билан характерланади. Ушбу нотиқликнинг

муҳим ҳусусиятларидан бири – илмий аргументацияларнинг кучлилиги ва

уларнинг фан ё илм тармоғининг моҳиятини очиб беришга бағишланганидир.

Суд нотиқлиги

– қораловчи, жамоатчи-қораловчи, оқловчи ва

жамоатчи-оқловчи ҳамда ўз-ўзини ҳимоя қилиш нутқларидан ташкил топади.

Бу нутқ тури нотиқлик санъатининг қадимий турларидан ҳисобланади.

147

Абу Наср Форобий. Рисолалар.

–

Т.: Фан, 1975.

–

Б. 110-111.

148

Апресян Г.З. Ораторское искусство. – М.: МГУ, 1972. – С. 62-63; Иномхўжаев С. Нотиқлик

санъати асослари.

–

T.: Ўқитувчи, 1982.

–

Б.

6.

44

Мақтов, табрик (тост), юбилей, таъзия ёки мотам нутқлари

ижтимоий-

маиший нутқ

ҳисобланади. Бу нутқ турлари ҳар хил маросим ва йиғинлар

билан узвий боғлиқ бўлади. Мажлис, анжуманларда табрик, мақтов нутқлари

сўзланса, таъзия ва мотам нутқи кишилар ғамига ҳамдардлик билдириш учун

сўзланади. Юбилей, туғилган кунлар, тўй-ҳашамлар, зиёфатларда эса табрик

(тост) нутқлари сўзланади.

Диний нотиқлик

эса хутба ва ваъз нутқларини ўз ичига олади. Хутба

нутқи жума ва ҳайит намозларида, шунингдек, катта диний маросимларда

дин арбоблари томонидан сўзланадиган нутқдир. Ваъз нутқлари ҳам, асосан,

масжидларда ва диний айёмлардаги анжуманларда сўзланиб, бу нутқ анча

катта оммага мўлжаллангани сабаб динийлиги жиҳатдан хутбага кўра анча

эркин.

Оммавий ахборот воситалари нутқи

дейганда,

газета, журнал, радио,

ойнаижаҳонда янграйдиган оғзаки ва ёзма матбуот нутқи назарда тутилади.

А.Е. Михневич юқоридаги нутқ турларига

мунозара нутқини

ҳам

киритади. Мунозара нутқи кенгаш, суҳбат, баҳс-мунозара, тортишув,

симпозиум, савол-жавоб кечалари, матбуот анжуманларидаги нутқларни ўз

ичига олади

149

.

Фалсафа бўйича жаҳон энциклопедиясида юқоридаги нутқ турлари

бироз ўзгача тавсифланади

.

Биргина инсоннинг кўпчиликка қаратилган

нутқи (илмий, сиёсий нутқлар), мажлис ва йиғилишлардаги, суд жараёнидаги

нутқлар

ораторика

деб номланади. Биргина сўзловчининг маълум бир гуруҳ

тингловчилари билан бир неча бор учрашиши чоғидаги нутқи (ваъзхонлик

ҳамда ўқув семинарларидаги нутқлар)

гомилетика

деб аталади.

Ушбу

энциклопедия риторика

оддий сўзлашув нутқи

, яъни луқмалар ёки фикр

алмашиш (икки киши ёки бир неча киши орасидаги оғзаки диалоглар), бир

нечтагина кишига муайян маълумотни кетма-кетликда етказиш (миш-

мишлар), халқ оғзаки ижодини ифодалайдиган нутқларда (чўпчаклар,

149

Михневич А.Е. Лекторнинг нотиқлик санъати.

–

Т.: Ўзбекистон, 1979.

–

Б. 13.

45

латифалар, афсоналарни айтишда) ҳам ўз ифодасини топиши борасида

гувоҳлик беради

150

.

Юқорида қайд этилган нутқлар ичидан икки киши ёки бир неча киши

орасидаги оғзаки диалогларни тадқиқ қилишга эътибор қаратамиз. Қуйида

диалоглар бўйича назарий таҳлилни амалга оширишни, у риториканинг

ўрганиш объекти сифатида талқин этилишини илмий асослаб беришни жоиз

деб биламиз.

1.4. Диалогик риторикага назарий ёндашув

Риториканинг ўрганиш объектига нафақат монологлар, балки диалоглар

ҳам кириши кўпчилик тадқиқот ишларида таъкидлаб ўтилган (Платон,

Ю. Рождественский, И.А. Мартьянова, Н.Н. Ивакина, Е.Н. Зарецкая,

Н.А. Ипполитова, И.А Кривелев ва бошқалар).

Маълумки, сўзлашув жараёни монолог ва диалоглар асосида амалга

ошади. Монолог – бир кишига тегишли нутқнинг кўриниши бўлса, диалог –

икки ёки бир неча киши ўртасидаги суҳбатдир. Монологик нутқда луқма

(

луқма

– бу биров гапираётганда, унинг гапига жавоб, изоҳ, сўроқ тариқасида

бошқа киши томонидан қўшиладиган гап, сўз

151

) иштирок этмайди, фикрни

олдиндан ўйлаш ва тайёрлаш шароити мавжуд бўлади, унинг ҳажми кенг,

нутқий қаторлар тугалланган, улар орасида шартли боғлиқлик мавжуд бўлади.

Диалоглар эса, тил категорияси сифатида табиий ҳолда сўзлашув жараёнида

туғилади. Диалоглар луқмалар алмашишидаги тезликка эгалиги, ўйлаш

моментининг йўқлиги, луқмалар қурилишидаги ўйланган боғлиқликнинг

мавжуд бўлмаслиги билан характерланади. Диалог оддий, монолог эса,

мураккаб нутқий акт ҳисобланади

152

. Диалогларнинг турли шароитдаги ўзига

хос хусусиятлари анча аввал белгиланган ва аниқланган. Нутқ вазияти ва

шароитига кўра, диалоглар илмий, расмий, иш ҳамда тадбиркорлик юзасидан,

150

Грицанов А.А. Всемирная энциклопедия. Философия. – М.: Cовременный литератор, 2001.

–

С. 865.

151

Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат

илмий нашриёти, 2006. 2-ж. – Б. 512.

152

Ҳазратқулов А. Ўзбек тили диалогик нутқ синтаксиси. – T.: Фан, 1991. – Б. 10, 24, 114.

46

кундалик турмушга тегишли ва бошқа турларга эгалиги билан

характерланади.

Д. Франкнинг эътироф этишича, риторик аспектда шу вақтга қадар

монологлар унинг предмети сифатида ўрганиб келинган. Олим бу каби

кўринишни риторик аспектда йўл қўйилган катта хато эканлигини эътироф

этади

153

. Риторика бўйича чуқур тадқиқотлар олиб борган олимлар ҳам

риторикада сўзловчи ва тингловчи ўртасида ўзаро мулоқот алмашинишда

диалогнинг бўлмасдан иложи ҳам йўқ, деган қарашларни илгари сурадилар

154

.

И.А. Кривелев нотиқ нутқини аслида диалогик нутқ деб ҳисоблайди.

Унинг фикрича, нотиқнинг нутқи маълумот беришдан ташқари, тингловчида

реакция уйғотади, тингловчи ва нотиқ ўртасида алоқа боғлайди. У нотиқ

нутқи шакл жиҳатдан монолог бўлса-да, уни айрим маънода тингловчига

қаратилган диалог деб аташ мумкинлигини, бу тингловчиларнинг

луқмаларида ўз ифодасини топишини, тингловчи билан нотиқнинг ўртасида

юзага келувчи сўзлашув нутқи ўз табиатига кўра диалог эканлигини эътироф

этади

155

.

В.Д. Кудрявцев ҳар қандай оғзаки нутқни нотиқлик нутқи деб

ҳисоблайди. У нутқ ниманидир тушунтириш ва исботлашнигина эмас, балки

тингловчилар тушунчасига таъсир этишни ҳам мақсад қилиб олади, деган

қарашларни илгари суради

156

.

Файласуф Афлотуннинг “Диалоглар” деб номланган китобида

таъсирчанлик ва ундаш санъати нафақат монологларда, балки диалогларда

ҳам қўлланиши борасидаги фикрлар, қарашлар олға сурилади

157

.

Л.А. Введенская ва Л.Г. Павловаларнинг: “Риториканинг объекти

нутқнинг ҳар қандай кўриниши бўлиши мумкин”, деган фикрлари, рус тили

153

Франк Д. Семь грехов прагматики: тезисы о теории речевых актов, анализе речевого общения,

лингвистике и риторике// Новое в зарубежной лингвистике.

–

М.: Прогресс, 1986.

–

№ 17.

–

С. 370.

154

Рождественский Ю.В. Лекции по общему языкознанию. М. Высшая школа 1990. – С. 70-74;

Маркичева Т.Б., Ножин Е.А. Мастерство публичного выступления. – М.: Знание, 1989. – C. 146; Ножин Е.А.
Мастерство устного выступления. – М.: Издательство политической литературы, 1989. – С. 237-252.

155

Кривелев И.А. Лекторнинг нотиқлик санъати.

–

Т.: Ўзбекистон, 1980. – Б. 5.

156

Кудрявцев В.Д. Основы ораторского искусства.

–

Иркутск, 1961. – С. 3. / Қўнғуров Р.,

Бегматов Э., Тожиев Ё. Нутқ маданияти ва услубият асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1992. – Б. 143.

157

Платон. Диалоги. – М.: Эксмо, 2007. Т. 1. – C. 5-1220.

47

энциклопедиясидаги келтирилган: “Замонавий риториканинг предмети

нафақат омма олдидаги нутқни, балки нутқий мулоқот жараёнидаги барча

нутқ турларини ўз ичига олади” каби таърифлар, фалсафа бўйича жаҳон

энциклопедиясида: “Риторика оддий сўзлашув нутқида диалогларда ўз

ифодасини топади”, деган фикрлар

158

ҳам диалогик нутқ риториканинг

ўрганиш объекти эканлигини яна бир бор тасдиқлайди. Машҳур софист

Горгий билан Суқротнинг суҳбати чоғида Горгий риторикани оқлаб гапирар

экан: “Ҳаётимизнинг оддий бир кунида берилган кичик бир маслаҳат ҳам

инсонлар ҳаётида муҳим аҳамиятга эга бўлиши мумкин”, дея эътироф

этади

159

.

Олимлар монологик нутқ диалогга айланиб кетишини тасдиқлаб, шу

ўринда фикрнинг тўғрилиги ва ишонарлилигини исботлаш йўллари хусусида

ҳам тўхталиб ўтадилар. Масалан, суд нутқида ҳар қандай ҳолатда адвокат

судья билан савол-жавоб орқали ўз фикрининг тўғрилигини исботлашга

ҳаракат қилса, нотиқ ҳам омма олдида сўзлаётиб, қизиқувчи

тингловчиларнинг саволларига жавоб беришга, уларнинг ишончларини

қозонишга ҳаракат қилади

160

.

А.Е. Михневич эса, мунозара нутқлари номонологик ҳисобланиши,

улар диалогга асосланиши борасидаги қарашларни олға суради

161

.

Рус

тилида

риторика

бўйича

изланишлар

олиб

борган

Г.М. Ярмаркина диалогик риторикани ушбу тилда “

обыденная риторика”

(кундалик риторика) деб номлар экан, у ҳам риторика оддий сўзлашув

нутқида (масалан, оила даврасида, дўстлик муносабатларида) мавжуд бўлади,

деган фикрларни қўллаб-қувватлайди

162

.

158

Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика для юристов. – Ростов – на Дону: Феникс, 2006. –

С. 194; Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика и культура речи. – Ростов – на Дону: Феникс, 2005. –
С. 142; Русский язык. Энциклопедия. – М.: Энциклопедия, 1997. – С. 420; Грицанов А.А. Всемирная
энциклопедия. Философия. – М.: Cовременный литератор, 2001.

–

С. 865.

159

Платон. Диалоги. – М.: Эксмо, 2007. Т. 1. – C. 554.

160

Ивакина Н.Н. Основы судебного красноречия. – М.: Юрист, 2000. – С. 65; Введенская Л.А.,

Павлова Л.Г. Риторика для юристов. – Ростов – на Дону: Феникс, 2006. – С. 142.

161

Михневич А.Е. Лекторнинг нотиқлик санъати.

–

Т.: Ўзбекистон, 1979.

–

Б. 13.

162

Ярмаркина Г.М. Обыденная риторика: просьба, приказ, предложение, убеждение, уговоры и

способы их выражения в русской разговорной речи: Дис. …канд. филол. наук.

–

Саратов: СГУ имени

Н.Г. Чернышевского, 2001.

–

С. 3-150.

48

Н.Ю. Григорьеванинг диссертацион тадқиқот иши ҳам инглиз тили

диалогик нутқида ишонтириш йўллари мавзусини ёритишга қаратилган

163

.

Сўзга чечанлик кишилик жамиятининг барча жабҳаларида ифода

этилишини қўллаб-қувватловчи фикрларни А.Ҳ. Арипованинг диссертацион

ишида ҳам кузатиш мумкин

164

.

Ҳаттоки, буюк нотиқлар ҳам ҳар кунги оддий

сўзлашув жараёнида, турли суҳбатларда учраб турувчи таъсирчан фикр ва

гапларни сезиб, топиб, уларни эслаб қолишга ҳаракат қилганлар

165

.

Н.К. Тяпкиннинг: “Ишонтириш ва ундашдан умуммиқёсдаги муҳим

муаммоларга жавоб топишда ёки ҳар кунги оддий вазифаларни ечишда

фойдаланилади. Биринчисида кенг омма ва иккинчисида бор йўғи бир неча

киши қатнашиши мумкин

”

166

,

деган фикри ундаш ва ишонтириш санъати

ҳаётимизнинг ҳар бир жабҳасида учрайди, деган фикрларни қўллаб-

қувватлайди.

Шу ўринда Хитой умуммаданиятини ривожлантиришга катта хисса

қўшган Конфуцийнинг қарашлари, маъноли, ифодали, доно, таъсирчан,

ибратли нутқлари айнан диалоглар асосида тузилганлигини ҳам эътироф этиш

лозим

167

. Антик ёки классик риторика фақат расмий нотиқлик санъатини

ўрганган бўлса, замонавий риторика нутқнинг барча кўринишларини ўз

объекти сифатида ўрганади

168

.

Ҳар кунги оддий сўзлашув нутқидаги риторика классик риторикага

таянган ҳолда энди дунё юзини кўрмоқда. Ушбу нутқ турида ҳам

таъсирчанликнинг ортиши билан алоқадор масалаларни тадқиқ этиш муҳим

муаммолардан ҳисобланади.

163

Гeopгiϵва Н.Ю. Просодiя переконування в англiйському дiалогiчному мовленнi: Автореф. дис.

…канд. фiлол. наук.

–

Одеса: ОНУ, 2005.

–

С. 1-19.

164

Арипова А.Ҳ. Нотиқлик нутқининг лисоний-услубий воситалари: Филол. фан. номз. ...дис.

–

Тошкент: ЎзР ФА, Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти,

2002.

–

Б. 53.

165

Шведов И. Искусство убеждать. – Киев: Молодь, 1986. – С. 154.

166

Тяпкин Н.К. Заинтерисовать, разъяснить, убедить. – М.: Знание, 1970. – С. 24.

167

Гришенькова Р.В. Конфуций. Беседы и суждения. – Санкт Петербург: Кристалл, 1999. – 1056 с.;

Семененко И.И. Конфуций. Изречения.

–

М.: Хранитель, 2008.

–

506 с.; Семененко И.И. Конфуций. Из

истоков мудрости.

–

М.: Эксмо, 2008.

–

540 с.; Семененко И.И. Конфуций. Луньюй. Изречения.

–

М.:

Эксмо, 2008.

–

462 с.

168

www.ahmerov.com/book

;

http://stylistics.academic.ru

49

Юқорида келтирилган фикрлардан маълум бўладики, диалогик нутқ

риториканинг ўрганиш объекти ҳисобланади.

Диалоглар турли нуқтаи назардан талқин этилганлиги кузатилади.

Масалан, Ю. Рождественский уларни суҳбатдошлар иштирок этиши нуқтаи

назаридан актив ва пассив диалогларга бўлади. Л.Р. Раупова эса уларни

жонли, хаёлий ва ички диалогларга бўлиб ўрганади

169

.

Л.А. Введенская ва Л.Г. Павловалар диалог асосида вужудга келувчи

нутқни икки: расмий ва норасмий турларга бўладилар

170

. Расмий диалогик

нутқ маълум бир иш юзасидан, ҳужжатлар билан боғлиқ, корхоналардаги

йиғилишлар, музокаралар олиб бориш каби ҳолатлардаги нутқ бўлса,

норасмий диалогик нутқ энг кўп қўлланувчи нутқ ҳисобланади. У оила

даврасида, кўчада, транспорт воситаларида, дўстлар, яқин инсонлар билан

самимий суҳбат қуришда қўлланилади.

Биз юқоридаги диалогик нутқнинг иккинчи, яъни норасмий

вазиятларда аҳолининг аксарият қисми томонидан қўлланувчи турига

мурожаат қиламиз.

Диалоглар семантик жиҳатдан: маълумот берувчи ва мазкур маълумотга

нутқий жавоб олувчи; маълумот сўровчи ва саволга нутқий жавоб олувчи;

фаолиятга ундовчи ва унга нутқий жавоб олувчи диалогларга бўлинади

171

.

Фаолиятга ундовчи диалоглар,

ўз навбатида, таклиф қилиш, илтимос қилиш

ҳамда бирор-бир нарсанинг муҳимлигини қайд этиш орқали нутқда намоён

бўлади, тингловчи мазкур ундовчи фикрга қўшилади, ё уни рад этиш орқали

жавоб қайтаради.

Биз юқорида қайд этиб ўтилган диалогларнинг учинчи, яъни фаолиятга

ундовчи ва унга жавоб қайтарувчи турига эътибор қаратамиз.

Маълумки, нутқ тайёрланган ва спонтан нутқ бўлиши мумкин, тайёр

нутқда олдиндан танлаб олинган лексик ва фразеологик воситалардан

169

Рождественский Ю.В. Теория риторики. – М.: Добросовесть, 1999. – С. 233; Раупова Л.Р.

Диалогик нутқнинг дискурсив талқини. – Т.: Фан, 2011. – Б. 27.

170

Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика и культура речи. – Ростов – на Дону: Феникс, 2005.

–

С. 6-52.

171

Набиева Р. Обучение ситуативному диалогу в речевом общении на занятиях по русскому языку в

5-9 классах таджикской школы: Дис. ...канд. пед. наук. – Ташкент: УзГУМЯ, 1998. – С. 34-69.

50

фойдаланилади. Бу норматив грамматиканинг барча талабларига мувофиқ

равишда амалга оширилади. Tайёр нутқда фонетик меъёрнинг бузилиш

ҳоллари камдан-кам кузатилиши мумкин. Тасодифий нутқнинг маълумот

бериш пайтида шаклланадиган хусусияти биз “спонтан нутқ” деб биладиган

тушунчага тўғри келади. Тасодифий нутқ коммуникация жараёнида юзага

келади, у олдиндан тайёрлаб қўйилмайди, бунда нутқий хатоликларга йўл

қўйилиши, тавтология ва бошқалар кузатилади

172

.

Оғзаки диалог ҳам кўп ҳолларда тасодифий нутқ – коммуникация

жараёнида юзага келувчи нутқ ҳисобланади. Мазкур ҳолларда нутқ тўсатдан,

бирданига юзага келади. Бирор кимсани маълум бир фаолият сари

эргаштириш, ишонтириш, ундаш олдиндан тайёрланмаган нутқ орқали

амалга оширилиши ҳам мумкин.

Риторик аспектда диалогик нутқнинг ўзига хос жиҳатларини тадқиқ

этишга асосий эътибор қаратилар экан, мазкур тадқиқотда

диалогик

риторика

терминини қўллашни ўринли деб билдик. Ушбу

термин Хайнц

Леммерман, Петра Акзел, Жон Дю Боис, Кеннес Н. Сисна, Роб Андерсон ва

шу каби бошқа олимлар томонидан ҳамда бир қатор Интернет манбаларда

тилга олинади. Диалогик риторика суҳбат, мунозара, расмий учрашувлар,

матбуот анжумани, интервью, давра суҳбатлари чоғида юзага келувчи

нутларни назарий жиҳатдан ўрганади

173

. Жон Дю Боис

174

диалогик риторика

терминини ўз ишида қўллар экан, у инсоннинг ўз ички олами билан

гаплашиши, ўзини-ўзи тўғри йўлга бошлаши билан боғлиқ бўлган жараённи

таҳлилга тортади. Петра Акзел

175

эса уни оммага қаратилган нутқ билан

алоқадор бўлган қирраларини ёритиб беради. Хайнц Леммерман

176

ўз ишида

диалогик риториканинг ўрганиш объекти бўлган муҳокама, мунозара ва

бахсларда ғолиб бўлиш йўлларини излаб топишга диққат қаратади. Унинг

172

Тешабоева Д.М. Оммавий ахборот воситалари тилининг нутқ маданияти аспектида тадқиқи

(ЎзР ОАВ мисолида): Филол. фан. док. ...дис. автореф.

–

Тошкент: ЎзДЖТУ, 2012.

–

Б. 20.

173

http://webkonspect.com/?id=2419&labelid=24595&room=profile

174

John W. Du Bois. Сo-opting Intersubjectivity: Dialogic Rhetoric of the Self// Rithoricul Emergence of

Culture. – Oxford, Berghahn. – P. 52-83.

175

Petra Aczel Eager Dialogue as Rhetoric of Delibiration in the Public Sphere// Journal of English

Studies. 2008. – № 8 – P. 147.

176

Леммерман Хайнц. Уроки риторики и дебатов. – М.: Уникум Пресс, 2002. – 160 б.

51

эътироф этишича, ўз асарини яратишда у М. Бахтиннинг диалогик

риторикага оид ишини асос қилиб олади.

Н. Сисна, Роб Андерсонлар икки

нотиқ орасида юзага келувчи диалогларни назарий жиҳатдан тадқиқ этади

177

.

Мазкур тадқиқотларда диалогик риторика қиёсий жиҳатдан турли тиллар

тизимида ўрганилмаганлиги кузатилади.

Биз юқорида қайд этилган нутқ турлари ичида диалог асосида юзага

келувчи норасмий вазиятлардаги суҳбатларни риторик аспектда таҳлил

қиламиз.

Риторикада сўзловчи образи.

Нотиқлик санъатининг назарий

асосларини ишлаб чиқувчи ва шу соҳадан дарс берувчи ўқитувчилар аввал

софистлар

, кейинчалик

риторлар

деб ҳам аталган. Иккала сўз ёнма-ён

қўйилиб,

софист-риторлар

дейила бошланганда эса худди “файласуф-

ўқитувчи” каби маънони англата бошлаган. Кейинчалик

софист

сўзи

ўзининг аввалги, яъни илм аҳлини ифода этувчи маъносини,

ритор

эса

ўқитувчи маъносини англата бошлади. Албатта,

ритор

деганда бошқа бир

тоифадаги ўқитувчи эмас, балки нотиқлик санъати асосларини ўргатувчи

ўқитувчилар тушунилган.

Кейинчалик

ритор

сўзи

софист

терминининг

бутун маъносини қамраб олиб, бу сўзни истеъмолдан чиқариб юборганлиги

учун риторларнинг вазифаси ҳам ўз шогирдларини замонанинг энг илғор

билимлари билан қуроллантириш ва шу йўл билангина уларни кенг билимли

нотиқ қилиб етиштиришдан иборат бўлиб қолди

. Р

иторлар фақат нотиқлик

санъати асослари билан шуғулланганлар. Шунинг учун ҳам бу санъат

асосларини эгаллашга бел боғлаган кишилар учун риторлар таълимотидан

хабардор бўлиш касбий зарурият ҳисобланади

178

.

Айрим луғатларда “

ритор”

сўзига

– Юнонистон ва Қадимги Римда

чиройли сўзлайдиган киши, нотиқ

,

риторика устози ёки профессори, сўзга

чечанлик ёки адабий тил бўйича уста киши, моҳир нотиқ

, деган изоҳлар

177

Kenneth N. Cissna, R. Anderson Dialogic Rhetoric, Coauthorship, and Moments of Meeting.// Dialogue

and rhetoric. – University of Munster, John Benjamin publishing Company, 1984. – P.39-47.

178

Иномхўжаев С. Нотиқлик санъати асослари.

–

T.: Ўқитувчи, 1982.

–

Б.

122-124.

52

келтирилган

179

. Яна бир гуруҳ луғатларда эса мазкур сўзга

– риторика

устаси, сўзга чечан, риторик ёзувчи ёки сўзловчи,

риторикада юқори

маҳоратга эга бўлган шахс

,

риторика фани бўйича устоз, чуқур ўйлаб,

мураккаб жумлалар тузадиган сўзловчи ёки ёзувчи,

риторик тилни севувчи

шахс

,

омма олдида сўзлашга уста киши ёки риторика санъати бўйича пухта

тайёргарлик кўрган шахс,

дея таъриф берилади

180

. Ў

збекистон Миллий

энциклопедиясида келтирилган маълумотга кўра, риторлар қадимда

воиз

деб

аталиб, улар жамоат олдида нутқ сўзловчи, воизлик билан шуғулланувчи

киши, профессионал нотиқ ҳисобланган. Воизлар чуқур билим, юксак

маданият ва махсус ижрочилик салоҳиятига (чиройли ва таъсирчан овозга,

аниқ ва равшан талаффузга эга, ўз замонаси учун етакчи тилларни мукаммал

эгаллаган) эга бўлган шахслардир

181

.

Кўпгина адабиётлардан олинган маълумотларга кўра, “

ритор”

сўзининг изоҳи таркибида

нотиқ

сўзи ҳам келтириб ўтилади. Ўзбек тилининг

изоҳли луғатида: “

Нотиқ

–

сўзловчи, гапирувчи, фикрловчи, диктор, нутқ

сўзловчи, гапга чечан, гапга уста, сўзамол”,

деб

таъриф берилган

182

.

Инглиз

тилидаги луғатларда

183

эса у

: “Нутқ сўзловчи, сўзамол, оммага қарата

сўзловчи, лекция ўқувчи, ритор, декламатор, сўзга чечан сўзловчи, оммага

қарата нутқ сўзлаш санъати эгаси, расмий нутқ сўзлашда маҳоратли киши,

179

The Compact Edition of the Oxford English Dictionary.

–

USA: Oxford University Press, 1971. V 2.

–

P. 2535; Webster’s New World Dictionary. Third College Edition. – New York: Oxford University Press, 1988. –
P. 1151; Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 12 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”
Давлат илмий нашриёти, 2004. Ж. 7. – Б. 387;

180

Webster’s Third New International Dictionary of English Language Unabridged. – USA: Merriam

Webster Publishers, 1989. – Р. 1946; The Concise Oxford Dictionary of Сurrent English.

–

London: Oxford

University Press, 1976.

–

P.1051; Webster’s New World Dictionary of American English. Third College Edition. –

New York: Oxford University Press. – P. 1151; Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English.

–

Oxford: Oxford University Press, 1974.

–

P. 727; Collins Cobuild English Language Dictionary.

–

Glasgow: Harper

Collins, 1998.

–

P. 1245.

181

Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 12 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”

Давлат илмий нашриёти, 2001. Ж. 2. – Б. 489.

182

Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат

илмий нашриёти, 2006. Ж. 2. – Б. 512; Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. – Т.: “Ўзбекистон миллий
энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2007. Ж. 3 – Б. 63.

183

The Concise Oxford Dictionary of Сurrent English.

–

London: Oxford University Press, 1956.

–

Р. 835;

Webster’s New World Dictionary of American English. Third College Edition. – New York: Oxford University
Press. – P. 952; Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English.

–

Oxford: Oxford University Press,

1974.

–

P. 590; Oxford Thesaurus of English.

–

Oxford: Oxford University Press, 2004.

–

P. 684; Webster’s II New

Reverside Desk Dictionary for Home, School, Office. – Boston, New York: Muffin Company, 1988. – Р. 1012; The
Compact Edition of the Oxford English Dictionary.

–

USA: Oxford University Press, 1971. V 2.

–

P

.

2002

–

2003.

53

бирор-бир иш ёки кишини оқлаб гапирувчи, сўзга чечан ёзувчи, элчи

” деб

таърифланади

.

Юқорида келтирилган таърифлардан келиб чиқиб айтиш мумкинки,

нотиқ ва ритор бир маънони англатувчи сўзлар ҳисобланади.

Айрим манбаларда сўзга чечан инсонларни ноанъанавий тарзда ҳам

номлаш ҳолатлари кузатилади. Масалан, И. Рижский риторларни

–

“

витий

”лар деб номласа

184

,

риторика асосчиларидан бири Цицерон эса

риторларни

–

“

безбетлар

” деб атайди

185

.

Унинг фикрича, нутқ сўзлайверган

киши вақт ўтиши билан аудиториядан уялмайдиган, ўз ички ҳаяжонини енга

оладиган бўлиб, қўрқув, ҳаяжон, ўз нутқида иккиланиш сезмайдиган нотиққа

айланиб боради.

Л. Введенская ва

Л. Павловаларнинг тадқиқотларида эса,

қадимда софист номини олган кишилар

сохта донишманд, ёлғончи,

муттаҳам, найрангбоз ва фирибгар

деб номланади

186

. Ушбу манбада талқин

қилинишича, қадимда софистлар кишиларни тўғри ва мантиқан фикрлаш,

сўзлашга ўргатган бўлсалар, кейинчалик уларнинг мақсадлари керакли ва

ўринли сўзларни танлаб, рақибни мағлуб қилишга қаратилган. Ҳар қандай

ҳолатда ҳам ютиб чиқишни ўргатишни энг асосий мақсад қилиб олганлар.

Муаллифлар мисол тариқасида олий маълумоти йўқ инсонни олий

маълумотли деб баҳсда ютиб чиқишни, йўқ нарсани бор деб туришни эса

ёлғончилик,

муттаҳамлик,

найрангбозлик

ва

фирибгарликка

тенглаштирадилар. Г.З. Апресяннинг тадқиқотида ҳам софистлар ифодали ва

таъсирчан сўзлаш санъатини

оқни қора

ва

қорани оқ

деб ўргатувчи бир

“ўйинга” айлантириб қўйганликлари ҳақида маълумотлар келтирилади

187

.

Лекин биз юқорида ноанъанавий тарзда келтирилган изоҳларни сўзга

чечан инсонлар борасида айтилган ноўрин изоҳ деб биламиз. Чунки

баҳсларда ютиб чиқиш, тингловчиларнинг эътиборини маълум бир мавзуга

қарата олиш, уларни нутқ мақсади сари чорлаш, бирлаштириш осон иш

184

Габуниа З., Башиева С. Риторика как часть традиционной культуры. – Нальчик, ЭЛЬФА, 1993. –

С. 33.

185

Мартьянова И.А. Основы риторики. – Санкт Петербург: Сова, 2002. – C. 148.

186

Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика и культура речи. – Ростов – на Дону: Феникс, 1998. –

С. 223.

187

Апресян Г.З. Ораторское искусство. – М.: МГУ, 1978. – С. 9.

54

эмаслигини, бунинг уддасидан чиққан инсонларни эса,

маҳоратли сўз устаси

деб биламиз, ушбу ҳолатни

оқиллик

ва

доноликка

тенглаштирамиз. Бундай

инсонлар ўзларининг ақли, заковати, билими, донолиги, зукколиги билан ўз

суҳбатдошларидан бир поғона устун турадиларки, уларни ўз мақсадлари сари

йўналтира оладилар, уларга таъсир қила оладилар.

Тадқиқотимиз норасмий вазиятдаги оғзаки диалогларни тадқиқ этишга

қаратилганлиги сабабли биз мазкур кишиларни

сўзга чечан

кишилар

ёки

оддий

сўзловчилар

деб номлаймиз. Чунки сўзлашув нутқида чиройли

сўзловчи кишиларга нисбатан

сўзга чечан, сўз устаси

деган номлар кенг

қўлланади.

Нутқнинг омадли ва муваффақиятли бўлишида сўзловчининг ташқи

кўриниши 60%, қандай сўзлаш 30% ва нимани сўзлаши 10% аҳамият касб

этади

188

. Бу фикрлардан аён бўладики, сўзловчининг ташқи кўриниши

мулоқот жараёнига, тингловчининг маълумотни қай даражада қабул

қилишига катта таъсир кўрсатади.

Норасмий вазиятларда тинглочилар суҳбатдош деб ҳам аталади.

Тингловчилар нутқ мақсадига қизиқиш ва интилишларида улардан кетадиган

вақт, уларга келадиган маънавий ва молиявий фойда борасида бироз фикр

юритиб оладилар. Агар тингловчи сўзловчининг ундаётган хатти-

ҳаракатлари томон интилмас, қизиқмас экан, демак, мазкур ҳолат

сўзловчининг яхши сўз устаси ва сўзга чечанлик борасида маҳоратли

эмаслигидан далолат беради.

Оғзаки диалогларда юқорида қайд этиб ўтилган матн устида ишлаш

жараёни бироз ўзгача талқин қилинади. Тайёр матнлар устида ишлаш,

маълумотларни жойлаштириш ҳолати кузатилмайди. Бунда, асосан, кишида

мавжуд билимга ва маълумотларга таянилади. Фикрларни cўз билан

ифодалаш, баён этиш, талаффуз қилиш энг асосий босқичлар ҳисобланади.

Оғзаки нутқ риторикасида

этос, пафос, логос

каби терминлар монологлар

каби муҳим аҳамият касб этади.

188

Гандапас Р. Камасутра для оратора. – М.: Прогресс, 1980.

–

С. 14.

55

Норасмий вазиятларда аҳолининг аксарият қисми томонидан

қўлланувчи, фаолиятга ундовчи ва унга жавоб қайтарувчи оғзаки диалогларни

тадқиқ этишимиздан мақсад, ҳозирги кунда етишиб чиқаётган бўлғуси

мутахассисларни ҳар қандай вазиятда ифодали ва таъсирчан сўзлашга оид

билимларини янада такомиллаштириш, турли норасмий ҳолатларда юзага

келувчи мулоқот жараёнида нутқий таъсирчанликка эришиш йўлларидан

уларни бохабар қилишдан иборат.

Диалогик риторикада сўзловчининг асосий мақсади суҳбатдошга

ўзининг ифодали нутқи орқали таъсир қилиш, уларни нутқ мақсади сари

чорлашдан иборат. Нутқий таъсирчанликни ошириш мақсадида сўзловчи ўз

нутқида турли лисоний воситалардан фойдаланади. Бу эса диалогларда нутқ

таъсирчанлигининг ошишига хизмат қилувчи лисоний воситаларни тадқиқ

этилаётган тилларнинг турли сатҳларида таҳлил қилишимизни тақозо этади.

56

Биринчи боб бўйича хулосалар

Тадқиқотимизнинг мазкур бобида ўтказилган таҳлилларга кўра

қуйидаги хулосаларни

келтирамиз:

1.

Нутқ маданияти

меъёрий,

коммуникатив, этик ва риторик

аспектларга эга бўлиб, уларнинг ҳар бири маданий нутқнинг юзага келишида

асосий омил бўлиб хизмат қилади.

2.

Тил меъёрларига амал қилиш нутқ маданиятининг таъминланишига

асос бўлади. Бунда амалдаги адабий тил меъёрларини билиш ва уларга риоя

қилиш назарда тутилади. Тил меъёрлари замон ўтиши билан ўзгариб боради.

Ҳар бир халқ тилининг хусусиятлари ўзига хос тил меъёрларининг

шаклланишига асос бўлади.

3.

Нутқнинг коммуникатив сифатини таъминловчи, адабий тил

меъёрининг асосини ташкил қилувчи нутқнинг тўғрилиги, тозалиги,

аниқлиги, мантиқийлиги, жўялилиги каби хусусиятлари мулоқот жараёнида

зарур даражада таъминланган ҳолдагина маданий нутқ мавжуд бўлади.

4.

Нутқ одоби қонун-қоидалари ҳар бир халқнинг ҳаёт тарзи, урф-

одатлари, ижтимоий-иқтисодий тараққиёт даражаси, дини ва бошқа

омилларга боғлиқ бўлиб, уларга риоя қилиш асосида тегишли халқнинг нутқ

маданияти шаклланиб, ривожланиб боради.

5.

Риторика икки маънода талқин этилади: у

–

нотиқлик санъати

назариясининг асосларини ўрганувчи ҳамда ҳар қандай таъсирчан ва

ифодали нутқни назарий жиҳатдан ўрганувчи соҳа. Риториканинг асосий

вазифаси фикрни ифодали, маъноли, таъсирчан баён этиш, тингловчиларга

таъсир этиш, уларни маълум бир мавзуга жалб қилиш ҳамда қизиқтира олиш

йўлларини ўрганишдир.

6.

Ғарб ва Шарқ мамлакатларида риториканинг ривожланиш жараёни

ўзига хос фарқли ва ўхшаш жиҳатларга эгалиги билан характерланади.

Риторика тарихий даврлардан то ҳанузгача ўзининг ўрганиш, ўргатиш,

амалда қўллаш, фойдаланиш ва бу соҳада тадқиқот олиб бориш бўйича ўзига

57

хос ривожланиш босқичларига эга. Риторикага бўлган муносабат турли

даврлардаги ижтимоий эҳтиёжларга мувофиқ турлича бўлган.

7.

Риторикадан илк даврларда диний, сиёсий ва суд нутқларида

фойдаланилган, даврлар ўтиши билан эса, бошқа нутқ турлари ҳам унинг

ўрганиш объектига айланиб борган. Риториканинг тарихий ривожланиш

босқичлари унинг жамият тараққиётига мувофиқ равишда ўзгариб боришини

кўрсатади. Риторика тарихий категориядир, давр ўзгарса, у ҳам ўзгаради.

8.

Риториканинг ўрганиш объектига кирувчи нутқ турлари тарихий

даврларда турлича талқин қилинган ва маълум даражада чегараланган.

Лекин, замонавий риторика барча нутқ турларини ўзининг ўрганиш объекти

деб ҳисоблайди. Ҳаётнинг барча жабҳалари учун хос бўлган нутқ турлари

риториканинг ўрганиш объектига киради. У барча соҳаларга тегишли

монологик ва диалогик нутқларни ҳар бир тилнинг ўзига хос имкониятлари

(грамматик қурилиши, фонетик, морфологик, синтактик хусусиятлари, луғат

таркиби, новербал мулоқот шакл ва усуллари)га мувофиқ равишда назарий

жиҳатдан тадқиқ этади.

9.

Риторикада сўзловчининг мақсади

(пафос), сўзловчи сўзлаётган

сўзлар, ибора ва жумлалар

(логос) мулоқот вазияти (этос)га мос равишда

ифода этилиши мулоқот натижасининг самарали бўлишини таъминлайди.

10.

Диалогларнинг норасмий ва маълум бир фаолиятга ундовчи турида

таъсирчанликнинг ортиши ўзига хос хусусиятларга эгалиги билан

характерланади. Сўзлашув услубида юзага келувчи норасмий вазиятлардаги

диалогик нутқ аксарият ҳолларда спонтан равишда ифода этилади ва у

адабий тил меъёрларига маълум бир даражада бўйсунмаслиги ҳам мумкин.

Ушбу нутқ тури олдиндан ўйлаш имкониятига эга бўлмаслик ва мулоқот

жараёнининг расмийликдан холи бўлиши, эмоционалликни ифода этишда

хизмат қилувчи барча лисоний ва нолисоний воситалардан кенг фойдаланиш

каби хусусиятларга эгалиги билан характерланади.

58

II БОБ.

ГЕНДЕР АСПЕКТДА ДИАЛОГИК

РИТОРИКАГА ХОС

ЖИҲАТЛАР (ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИ МИСОЛИДА)

2.1. Аёллар нутқига хос хусусиятлар

Тилшуносликда гендер мавзуси бўйича тадқиқотлар кўпгина олимлар

томонидан олиб борилганлиги диққатга сазовор (Р. Лакофф, В. Потапов,

И.С Клецина, Д.У. Ашурова, С. Акбарова ва бошқалар).

Гендер бу

–

“эркакларга хос” ва “аёлларга хос” каби тушунчаларга мос

келувчи хулқ-атвор моделлари ва характер хусусиятлари тўғрисидаги

андозалаштирилган тасаввурлар”

189

, деб талқин қилинади. Тилшуносликда

“гендер” термини қуйидагича изоҳланади: “Тилнинг эркак ва аёлларга хос

бўлган жиҳатларини улар яшаб турган жамиятнинг ижтимоий-маданий

хусусиятлари билан боғлаб ўрганишдир

190

. Гендер фарқланишнинг асосий

сабаблари борасидаги маълумотлар Р. Лакоффнинг тадқиқотида батафсил

ёритиб берилади

191

. Ушбу йўналишда ўзбек тилида ҳам гендер мавзуси

олимлар томонидан тадқиқ этилган

192

. Уларнинг фикрича, аёллар нутқида

эркаклар нутқидан фарқли ўлароқ, нозиклик, нафосат, майинлик каби

сифатлар мавжуд. Эркаклар нутқига хос хусусиятлар (масалан, қўпол ва қўрс

гапириш, сўкиш, жаргон, лақаблар ишлатиш) нозик жинс вакиллари нутқида

кам ҳолларда учрайди

193

.

Риториканинг гендер хусусиятлари бўйича тадқиқот олиб борган

олимларнинг эътироф этишларича, сиёсатчи аёллар нутқида

она, аёллар,

бола, фарзанд, ғамхўрлик, соғлик

каби сўзлар тез-тез учраса-да, лекин

189

Клецина И.С. Гендерная социализация.

–

Санкт Петербург: издательство РГПУ им. А.И. Герцена,

1998.

–

С. 19.

190

Ашурова Д.У. Гендерный фактор в стилистике// Замонавий тилшунослик ва хорижий тиллар

ўқитишнинг долзарб масалалари: Илмий-амалий анжуман материаллари.

–

Тошкент, ЎзДЖТУ, 2008.

–

С. 336.

191

Lakoff R. Language and Womеn’s Place.

–

New York: Harper Colophon Books, 1975.

–

Р. 6-64.

192

Гулямова З. Гендерная ассиметрия антитезы в английском языке// Замонавий тилшунослик ва

хорижий тиллар ўқитишнинг долзарб масалалари: Илмий-амалий анжуман материали.

–

Тошкент, ЎзДЖТУ,

2008. — С. 195.

193

Багшиева С.Д., Холбеков М.Н. Жещины и мужчины говорят на разных языках // Замонавий

тилшунослик ва хорижий тиллар ўқитишнинг долзарб масалалари: Илмий-амалий анжуман материаллари.

–

Тошкент, ЎзДЖТУ, 2008.

–

С. 409; Йўлдошева М. Муваффақият калити. Расмий муомала маданияти, яхши

таассурот уйғотиш йўллари, раҳбарлик санъати. –Т.: Yangi asr avlodi, 2004.

– Б. 30.

59

сиёсатчи эркаклар нутқида эса оила билан боғлиқ сўзларнинг камдан-кам

учраши кузатилади

194

. Аёллар ёлғон сўзлашга эркакларга нисбатан уста

ҳисобланадилар, чунки улар ёшликдан юз ва мушаклар ифодасига

эътиборлироқ бўлиб, кўзгуга эркакларга нисбатан кўпроқ мурожаат

қиладилар. Шу сабабли суҳбатдошнинг кўзига тик қараб осонгина алдай

оладилар

195

.

Биз тилшуносликдаги “гендер” терминини – эркак ва аёлларга хос

бўлган дунёқараш, маданият ва одобнинг уларнинг нутқи ва тилидаги акси

ҳамда ифодасидир, деб талқин қиламиз.

Диалогик риторикада эркак ҳамда аёллар нутқи ўзига хос

хусусиятларга эгалиги билан характерланади. Қуйида аввал диалогик

риторикада икки халқ аёллари нутқига хос бўлган хусусиятларга оид

маълумотларни келтириб ўтишни ўринли деб биламиз.

Шарқ ва Ғарб азал-азалдан таққосланади. Шарқ ва Ғарб аёли орасидаги

ўхшашлик нимадан иборат? деган саволга Ҳ.Ю. Саломова: “Энг аввало, Она

заминимизнинг ҳар бир нуқтасидаги аёл севимли ёр, мунис она, меҳрибон

сингил, жонкуяр опа, бағри олов буви бўлиб қолаверади. Уларнинг

ўхшашлиги шундаки, аёл деганда, энг аввало, Она тушунилади”

196

, деб жавоб

беради.

Умуман олганда, аёллар нутқи табиатан ҳис-ҳаяжонга мойиллиги

билан характерланади. Инглиз ва ўзбек аёллари нутқида таъсирчанликнинг

ортиши нафақат ҳис-ҳаяжонга, балки бир қатор бошқа омилларга ҳам боғлиқ.

Қуйида инглиззабон

аёллар нутқига

хос мисолларни келтириб, уларни

таҳлил қиламиз:

Geordie: “The minister wants me to enter the Games at Drumfechan.”

Jean:

“

Will you enter?

” Geordie: “I don’t think so. I am not keen on

Games.”

Jean:

“

Why not? Competitions make more sense than just throwing by

194

Джорджикиа М.В. Гендерный аспект современных публичных политических коммуникаций:

Автореф. дис. …канд. филол. наук.

–

Москва: РГУ дружба народов, 2013.

–

С. 16.

195

Бекмирзаев Н. Нотиқ ва нутқ.

–

T.: Наврўз, 2015. – Б. 38-39.

196

Саломова Ҳ.Ю. Шарқ ва Ғарб аёли: Кеча ва бугун// Шарқ ва Ғарб аёли: Кеча ва бугун: Илмий-

амалий анжуман материали.

–

Тошкент, ТДШИ, 2013.

–

Б. 131.

60

yourself.

” Geordie: “I am not keen on it. Why should I compete with others? I

don’t care how other folks do it.”

Jean: “Go on, Geordie. You do it. Please,

Geordie

!” She came a little closer.

“

Just for me

,

Geordie.

” Geordie: “How could

I refuse?” He never did understand the way Jean thought, but he loved her.

Jean:

“Will you be there, Geordie

?”

she smiled then. It was the soft smile he

remembered from the time dad died. The smile she had given him a few times

since... He agreed

197

.

Ушбу мисолда аёллар табиатига хос бўлган кулиш, жилмайиш каби

паралингвистик воситалар (

she smiled; It was the soft smile –

у кулди; бу

ёқимли табассум

эди), ялиниш, илтимос маъносига эга тил бирликлари

(

please, Geordie; just for me, Geordie –

илтимос, Жорди; фақат мен учун,

Жорди) ҳамда такрорий жумлалар (

will you enter; will you be there, Geordie;

please, Geordie –

борасанми; у ерда бўласанми, Жорди; илтимос, Жорди),

сўроқ

(

will you be there, Geordie?

–

у ерда бўласанми, Жорди?)

ва ҳис-ҳаяжон

гаплар (

please, Geordie!

–

илтимос, Жорди!)

нутқ таъсирчанлигининг

ортишида ҳизмат қилган. Қуйида ўз тингловчисини ўйинда ютишга

ундаётган аёлнинг нутқини келтирамиз:

“Ay, I am nervous.” “

You shouldn’t be Geordie. You will win. I know you

will win.

” “I don’t think so.” “

You must win. You must beat that Weber. I shall

wish it with all my heart… I want you to win, Geordie

.”

She raised her big blue

eyes and looked sadly at him... She smiled. “You

are like the Highlanders

.”… She

was so friendly and natural that Geordie felt less shy. She told him in a low voice

about the other shot-putters. “

That is a Weber from Germany, he is very good,

but he is not a nice man. And that is Van Roon, champion of Holland; but he is

not quite big enough to

win. They are all good, but you I think you are better. I

think you will win.

” Geordie was pleased at that. After seeing the others he felt

pretty confident too

198

.

197

Walker D.

Geordie.

–

UK: Nelson, 1992. – Р. 42.

198

Ўша манба.

–

Р. 69-76.

61

Мисолларда ҳис-ҳаяжоннинг ортиб бориши градация

(

You must win.

You must beat that Weber. I shall wish it with all my heart… I want you to win,

Geordie –

Сен ғолиб бўлишинг шарт. Сен Вейберни ютишинг шарт. Мен

буни чин юрагимдан истайман... Мен сенинг ғолиб бўлишингни истайман,

Жорди) ва такрорлаш (

You will win; I know you will win –

сен ғолиб бўласан,

мен биламан, сен ютасан) каби стилистик воситалар орқали намоён

бўлмоқда. Суҳбатдошни мақташ ҳолати (

but I think you are better –

лекин сен

улардан кучлироқсан, деб ўйлайман) кузатилади. Жумлалар мулойимлик

билан талаффуз қилинмоқда (

She was so friendly and natural; she told him in a

low voice –

у дўстона ва табиий гапирарди).

Қолаверса, эркаклар аёллар томонидан маънавий жиҳатдан қўллаб-

қувватловчи,

маслаҳатга

бой

фикрларни

эшитишлари

кузатилди.

Фикримизни қуйидаги мисол орқали изоҳлаймиз:

Mother:

“

What will you wear

,

Geordie

?”

Geordie: “I don’t know, Mum.

What should I wear?” Mother: “

You could wear your dad’s Black Watch kilt.

The kilt is the right thing for shot-putting.

” Geordie: “But, Mum, I have never

worn a kilt. And it is a soldier’s kilt.” Mother: “

It was your dad’s. He wanted you

to wear it.

” Geordie:

“Och, Mum! It will be too small.”Mother:

“

I can make it

longer; now take off your trousers, laddie.

” Geordie tried to argue but mum had

made up her mind. She put the kilt round him: “

It’s what your dad would have

liked. Now take it off, I will sew it.

” So that was it Poor Geordie! He was like

butter in women’s hands

199

.

Мисолда сўзловчи эркалаш ва кичрайтириш сўзларини қўллаш (

laddie

–

йигитча), маслаҳат бериш (

You could wear your dad’s Black Watch kilt. The

kilt is right thing for shot-putting –

Сен даданг қолдирган ушбу кийимни

кийишинг мумкин; у сенга энг тўғри ва мос келадиган кийим), дунёдан ўтиб

кетган инсонларнинг хоҳиш-истакларини ёдга олиш

(

It was your dad’s. He

wanted you to wear it –

Бу дадангники эди. У килтни (Шотланд юбкаси)

199

Ўша манба.

–

Р. 44.

62

кийишингни роса истарди) орқали ҳам ўз суҳбатдошини нутқ мақсади томон

чорлайди.

Инглиззабон аёллар жаҳл қилиш, инжиқлик қилиш орқали ҳам

эркакларга ўз сўзларини ўтказишлари кузатилди. Масалан:

”Well,” he said, taking offence at her manner, “you needn’t get mad about

it. I am just asking you.”

“I am not mad

,”

she snapped.

“I am merely asking you

for a season ticket.” “And I am telling you,” he returned, fixing a clear, steady eye

on her, “that it is no easy thing to get. I am not sure whether the manager will give

it to me.”

“Well we can buy it then,”

she exclaimed sharply.

“You talk easy. A

season family ticket costs $155 dollars.”

“I will not argue with you. I want the

ticket and that is all there is to it.

”

She had risen, and now walked angrily out of

the room.

“Well, you get it then,” he said grimly in a modified tone of voice

200

.

Юқоридаги мисолда

сўзловчи аёл эркак суҳбатдошига жаҳл қилиш

орқали ўз сўзларини ўтказишга ҳаракат қилади

(“I am not mad,” she snapped...

“Well we can buy it then,” she exclaimed sharply... “I will not argue with you. I

want the ticket and that is all there is to it.” She had risen, and now walked angrily

out of the room).

Қуйидаги мисол ҳам шулар жумласидан:

“I guess. Don’t you think you should go and live with your mother, Ruth?”

asked Mrs. Pommeroy.

“No.”

“There is nothing out here for you.”

“That is not

true… I don’t need to marry one of your sons to stay here with you, you know,”

Ruth said… “I wish you wouldn’t tell me I should go. I get that enough from my

mom and Landford Ellis. I belong to this island as much as anyone. Forget

about my mother.”

“Oh, Ruth. Don’t say that.”

“…I will stay with you; I will go

where you go.”

“But I am not going anywhere,” Mrs. Pommeroy said.

“Fine. Me

neither. It is decided. I am not budging... No more trips to Concord. No more

bullshit about college.”

“You can’t make a promise like that.”

“I can do whatever

I want. I can make even bigger promises.”

“Lanford Ellis would kill you if he

heard you talking like that.”

“The Hell with it. The hell with them. From now on,

whatever Landford Ellis says to do, I do the opposite. Watch me world! Look out,

200

Dreiser Th. Sister Carrie.

–

Моscow: Higher School Publishing House, 1968.

–

P. 170.

63

baby!” “Listen to you!” “I am feeling pretty grand today. I can make big

promises today.”

“I guess so!

201

”

Ушбу мисолда сўзловчининг (қиз бола) нутқида бир сўзлилик,

қайсарлик каби хислатлар намоён бўлмоқда. Жумлаларда қатъий рад

жавобини бериш (

I don’t need to marry one of your sons; no more trips to

Concord –

Мен сизнинг ҳеч қайси ўғлингизга турмушга чиқмайман;

Конкордга ҳеч қандай саёҳат ҳам йўқ),

салбий маънога эга сўзларни

(Hell

with it. The hell with them –

ҳаммасига тупурдим)

қўллаш кузатилмоқда.

Қуйида

ўзбек

аёллари нутқида

таъсирчанликнинг ортишига оид

мисолларни келтирамиз:

– Сен бўлмасанг, бошимизга шундай кунлар тушмас эди!

Фотима

бунақа таъна-дашномларни кўп эшитди, ниҳоят, жон-

жонидан ўтиб кетдию,

йиғлаб деди

:

–

Аяжон, ҳамма айбни менга тўнкайверманг, ахир Зуҳрага менинг

сўзим эмас, ўзингизнинг сўзингиз ҳам ўтмас эди-ку! ...Мен эсимни

таниганимдан бери сизга қарашаман, рўзғор ишини буткул қўлимга

олсаму сизни етти қават кўрпачага ўтқазиб қўйсам дейман! Наҳот, ота-

онанинг иззатини, хизматини қилган киши малай бўлса! Ҳамма айб

ўзингизда, яхши ўқисин, деб Зуҳрани жуда эркалатиб юборган эдингиз!

Қизимнинг қўли қаваради, деб ўсмасини ҳам ўзингиз сиқиб берар эдингиз!

Кампир Фотиманинг сўзларига қарши лом-мим деёлмай қолди

202

.

Ушбу мисолда сўзловчининг хатти-ҳаракатларида йиғлаш кузатилади

(

Фотима... йиғлаб деди)

. Нутқда

ҳис-ҳаяжон юқори даражага кўтарилади. Бу

эса нутқ таъсирчанликнинг янада кучайишига ва суҳбатдошни нутқ мақсади

сари чорлашга имконият яратади.

Қуйида А. Қаҳҳорнинг “Ўғригина болам” ҳикоясидан ҳам парча

келтирамиз:

201

Gilbert E. Stern Men. – Boston, New York: Houghton Mifflin Company, 2000. – Р. 178.

202

http://giyos.ucoz.org/forum/18-245-1

64

– Вой ўлай, қутлуғ уйдан қуруқ кетасанми, болам? Бир нима олиб

кет. Тўхта, нима олиб кетсанг экан, ҳа, дарвоқе, ошхонада битта ярим

пудлик қозон бор. Аллазамонлар уйимизда одамлар кўп эди, катта

қозонда ош ичардик. Худонинг ғашига тегдик шекилли, шундоқ катта,

гуркираган хонадондан мана шу тўрттагина етим қолиб турибди. Эҳ-ҳа,

булар қачон катта қозонни қайнатар эди-ю... Шуни олиб кета қол.

Сотиб бир кунингга яратарсан, ўғригина болам.

– Йўқ, йўғ-э, буви, ёмон ният қилманг. Ҳа-ҳув дегунча бу кунлар ҳам

унут бўлиб кетади. Яна катта оилалар жам бўлади. Ҳатто бу қозон ҳам

кичиклик қилиб қолади. Ўша етимларнинг ўзига буюрсин. Тўйларида ўйнаб-

кулиб хизмат қилайлик. Хайр энди, буви, мен кетаман, тоғ томон ҳам

ёришиб қолди.

– Ҳайр, ўғригина болам, келиб тур.

– Хўп, она, хўп...

203

Ушбу мисолда кампир уйига тушган ўғрини ўзининг оқил ва донолиги

билан вазиятдан тўғри хулоса чиқаришга, тўғри йўл тутишга, ширинсўзлик

орқали яхшиликка чорламоқда. Ушбу нутқда аёллар табиатига хос бўлган

уддабуролик, ўзбекона менталитет (ўзи муҳтож бўлса ҳам бошқаларга ёрдам

бериш истаги) ўз аксини топган. Эркалашга оид сўз бирикма (

ўғригина

болам

),

эҳ-ҳа, вой, ҳа

каби ҳис-ҳаяжонни ифода этувчи тил бирликлари

жамланмаси

нутқ таъсирчанлигининг ошишида ҳизмат қилган. Яна бир

мисол:

– Мен хунук хабар билан келдим. Жамшид ўғлингизни... Мен... фақат

хабар бергани келганман. Уйни кўриб чиқишим керак... Мана ордер. – Зоҳид

шундай деб рухсатномани кўрсатди.

–

Вой... адалари сезиб қолсалар...

– Бошқа илож йўқ, мени ҳам тушунинг.

–

Ишонаман

,

қоғозингиз керакмас. Фақат... сезиб қолсалар...

Ёмон бўлади-да... Эртами-индин келсангиз-чи? Мен адаларини

203

http://www.ziyonet.uz/ru/library/libid/101800

65

касалхонага ётқизаманми, деб ўйловдим... Касалхонага ётқизмасам

бўлмайди. Ўша ерда қарайман. Сиз хотиржам бўлинг, нарсаларига

тегмайман. Тегсам, Худо урсин!

– Қасам ичманг. Касалхонага ётқизганингиздан кейин, хабар беринг.

Зоҳид хайрлашиб, изига қайтди... “Нимага бу аёлга ишона қолдим?

Раҳмим келганиданми?

204

”

Юқоридаги мисолда сўзловчи ўз суҳбатдошининг раҳмини келтириш,

унга ялиниш, қасам ичиш (

Тегсам, Худо урсин!

) ва унинг кўнглини хотиржам

қилиш орқали (

Сиз хотиржам бўлинг, нарсаларига тегмайман)

уйида тинтув

ўтказмасликка кўндира олганлиги кузатилади.

Қолаверса, ўзбек аёллари нутқида суҳбатдош шаънига ижобий

тилаклар билдириш, дуо ўқиш орқали уларни ундаш, ишонтириш тез-тез

учраб турувчи лисоний ҳодиса ҳисобланади. Масалан:

– Бувимни кўрсам. Жон дада, жон хола, бувимни кўрсатинглар.

Ҳожи хола қўлини силтади.

– Э, жинни қиз экансан-у! Қўй-я!

– Бувимни соғиндим! Бувижонимни соғиндим... Бўлмаса холам келсин.

Худо хайрларингизни берсин, холамни олиб келинглар...

–

Холанг келди нима-ю, бувинг келди нима! Ёш бола эмассан,

тушун ахир!.. Иложи йўқ! – Ҳожи хола энди жеркиб ташлади:

– Йўқ, хола, сиз иложини тополмасангиз, мен иложини топишга

ҳаракат қиламан. Хўп, қизим, бувингни ҳам, холангни ҳам олиб келаман.

Бўлдими? – деди Ашурмирзо

205

.

Ушбу мисолда сўзловчи суҳбатдошни маълум бир фаолиятга ундар

экан, унга ижобий тилак билдиради

(

Худо хайрларингизни берсин;

умринг

узоқ бўлгур

). Тингловчи шаънига дуо ўқиш ва ижобий тилаклар билдириш

аксарият ҳолларда ёши улуғ онахонлар нутқида кузатилади. Ўзбек аёллари

204

Тохир М. Шайтанат. – Т.: Шарқ, 1997. 3-ж.

–

Б. 12.

205

Мирзакалон Исмоилий. Фарғона тонг отгунча.

–

Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат

нашриёти, 1976.

–

Б. 254.

66

насиҳат қилиш орқали ҳам суҳбатдошни нутқ мақсади сари чорлайдилар.

Масалан:

–

Ҳой бола, менга қара, ота-онангни ҳам сенга боғлаб бериб

қўйишмаган. Уларнинг ҳам орзу-ҳаваси бор. Бўлди-да энди, ўқишни

битирдинг, ишинг ҳам, топиш-тутишинг ҳам ёмон эмас. Тўй қиламиз

...

– Қизиқмисиз хола, қизларга уйланиб бўладими. Ҳаммаси

ультрамаданий. Бу қизларнинг уйларида бирор иш қилишларига ақлим

етмайди, – деди Жамшид.

– ...Сен хўп десанг, ҳозироқ совчиликка борамиз... нима дейсан,

Жамшид?

– Ўқиган бўлса ёмон қизмасдир,

– деди Жамшид кулиб.

– Демак, розисизлар

206

...

Ўзбек аёллари ўз нутқларида ривоят ва ҳадислардан олинган мисоллар

келтириш орқали суҳбатдошга таъсир қиладилар. Масалан:

– Алҳамду, дегинчи, – дерди онам.

– Алҳамду..., – дердим мен.

– Лиллаҳи...

– Лиллаҳи... бу нима дегани, – дердим, нима деяётганимни тушунмай.

– Бу ҳамма билиши керак бўлган калима. Пайғамбаримиз ғорда

ўтирганларида, фаришта Жаброил “Ўқи” деб буйруқ берган… Фаришта

ҳар бир одамнинг елкасида бўлади. Ким уришса, сўкишса, сингилларини

туртиб ўтирса чап елкасидаги фаришта, ким катталарни кўрганида

“салом” берса, молга хашак солса, мактабдан “беш” олиб келса, ўнг

елкасидаги фаришта ёзиб ўтиради. Ким яхши бола бўлса дордан ўтиб

кетади... Қани энди “Алҳамду” дегин-чи!

– Алҳамду

…

207

206

Ҳамидова М. Алданганни алдама. – Т.: O’zbekiston, 2008. – Б. 214-215.

207

Исмоил Муҳаммад. Баҳорнинг энг сўнгги лоласи. – Т.: O`zbekiston, 2006. – Б. 158.

67

Ушбу мисолда сўзловчи ўз нутқида ислом дини эътиқодига доир

мисоллардан парча келтиради. У шу йўл билан суҳбатдошни яхшилик сари

ундашга ҳаракат қилади. Қуйидаги мисол ҳам шулар жумласидан:

– Шунақа, кичик ойижон, дардим ичимда. Чироқ ёқса, ёримайди.

– Ҳаммадан яширсангиз ҳам ўзимга айтавермайсизми? – дедилар

ойим.

– Кошки... айтиб бўлса, кеннойижон.

–

Мен кимман, келинпошша? ...Кўнамиз-да Худонинг ёзуғига...

Шукр қилинг. Ҳеч сиқилманг, Аллоҳнинг ваъдаси бор, мен шукр қилган

бандам биланман, деган. Тўғрими?

– Раҳмат, кичикойи. Яхшиям сизлар борсиз.

– Ҳа, бу бошқа гап.

Дард берган Аллоҳим шифосини бермасми?

Судралиб юрувчи бир илонки, жароҳатига шифо топганда, биз

тополмаймизми?

– Қандай?

– Далаю даштдан бир ўтни топиб бориб, ўшангга жароҳатини сурта-

cурта, тузалиб кетган экан. Биз ўшанчалик ҳам эмасмизми? Бунинг ҳам

давоси бордир, келинпошша...

208

Юқоридаги мисолда суҳбатдошни диний мавзуга оид жумлалар,

ривоятлардан олинган парчаларни келтириш орқали тинчланишга, шукр

қилишга ундаш кузатилади. Қуйидаги мисолни ҳам таҳлил қиламиз:

– Момо, тушимда қўрқдим...

– Ай болам-ей, нимадан қўрқдинг?

– Немислар отмоқчи бўлди мени...

– Воҳ-ей, моманг айлансин бўйларингдан!

Қирон келсин илоё, ўша

немисларга!

Кеча анови дилбузардаги кинони кўриб, ўйлаб ётибсан-да. Энди

ўша жўрангникига борма, болам. Ол, қани, қаймоқдан е

!

209

208

Мансур Мурод. Жудолик диёри.

–

Т.: Шарқ, 2006.

–

Б. 128-129.

209

Ҳамро Абдунаби. Вақт дарёси.

–

Т.: O`zbekiston, 2009.

–

Б. 95.

68

Келтирилган мисолда қўрқиб кетган болани тинчланишга ундаш

мақсадида момо ўз нутқида қарғишга доир жумлани ифодалайди

(Қирон

келсин илоё, ўша немисларга!).

Қарғиш суҳбатдошга эмас, балки вазиятдаги

душманга нисбатан ифодаланади ва бу ҳолат суҳбатдошга хуш ёқади, у

тинчланади.

Ўзбек аёллари нутқида шариат ҳақидаги фикрларнинг ифодаси нутқий

таъсирчанликнинг оритишига ҳизмат қилади. Масалан:

– Ҳар қандай фатво ҳам Худо розилиги бўлаверибдими? – дедим

тўсатдан.

Ойим менга ёмон қарадилар.

–

Болам, – дедилар лаблари учиб.

–

Сен шариатга тил теккизма.

Ёшлик қиласан ҳали. Биз ўша билан тирикмиз, ўша билан Худонинг

олдига бормоқчимиз

.

Мен индай олмай қолдим

210

.

Хулоса қилиб айтиш мумкинки, диалогик риторикада инглиз ва ўзбек

аёллари нутқи ўхшаш ҳамда фарқли жиҳатларга эгалиги билан

характерланади. Умумийлик жиҳатлари шундаки, ҳар икки миллат аёллари

вазиятни пойлаб, ҳис-ҳаяжонни юқори даражага кўтариб, айёрлик ва

уддабуронлик каби ҳислатларни қўллаш, йиғлаш, жилмайиш каби нолисоний

воситалардан ўринли фойдаланиш орқали суҳбатдошни нутқ мақсади сари

чорлайдилар. Инглиз аёлларидан фарқли ўлароқ ўзбек аёллари дуо қилиш,

насиҳат қилиш, диний соҳага оид лисоний воситалардан ўринли

фойдаланадилар. Инглиззабон аёллар нутқида мақташ, қўллаб-қувватлаш

маъносига эга лисоний воситалар кенг қўлланилади. Аксарият ҳолларда

инглиз аёллари нутқида сўкишга доир, ўзбек аёллари нутқида эса қарғишга

оид лисоний воситалар кузатилади.

210

Мансур Мурод. Жудолик диёри.

–

Т.: Шарқ, 2006.

–

Б. 58-59.

69

2.2. Эркаклар нутқига хос хусусиятлар

Диалогик риторикада эркаклар нутқи тадқиқ этилаётган тилларда

ўзига хос хусусиятга эгалиги билан характерланади. Қуйида аввал

инглиз

эркаклари нутқи

га оид мисолларни кузатамиз:

... In the night's darkness, I recalled my father's last words: "... it was not a

mistake. You did the right thing. May God protect you. And promise me that you

will never forget me…” His words were comforting me…

211

Юқоридаги мисолда отанинг сўнгги сўзларини фарзанд доим ёдга олиб

юради. Отанинг васияти фарзанднинг руҳан тинчланишига мададкор бўлади.

Инглиз тилида эркаклар васият қилиш орқали фарзандларини ижобий

мақсадлар сари чорлайдилар. Яна бир мисол:

“He walked away.” “Wait!” Greg called. “What do you want?” the Double

asked. “You must take back the clock. You must take it back to Mrs. Harris’s shop.

Where is it?” “It’s here,” he took out the clock. “You must take it back, people

must not see you,” Greg said. “Why?”

“The police know about it, Mrs. Harris

saw you. She saw your face

–

my face. She has told the police

,

“

Greg took it

.”

The Double put the clock in his pocket. “I will take it back,” he said

212

.

Ушбу мисолда нутқда аниқ фактлар келтириш орқали (

Mrs. Harris saw

your face – my face; she told the police, “Greg took it)

тингловчини маълум бир

фаолиятга ундаш кузатилади. Қолаверса, такрорлаш стилистик воситаси

(

You must take back the clock; You must take it back;

Mrs. Harris saw you. She

saw your face

) ҳам нутқ таъсирчанлигининг ошишида алоҳида аҳамият касб

этади. Яна бир мисол:

“

I have got two vests,”

said Geordie

.

“

I will wear shorts just for practice. I

will keep the kilt clean for the Games

.” “But look here, Geordie; no one else will

be wearing a kilt.” “

Well, it was the last thing I promised mum. So I will be

wearing it

.” “Are you really serious, Geordie? I don’t think you will be allowed to

wear it. Anyway, you‘d look a bit funny, wouldn’t you? I mean nodiv wears a kilt

211

https://books.google.com

212

Scott J. Double Fear and Other Stories.

–

England: Longman, 1983.

–

Р.14.

70

in America. Well I will ask the committee.” “

No kilt, no shot – putting. You can

tell them

.” Rawlins had tried to persuade him again… ” “

I can’t help that. I

didn’t want to come here. I was persuaded to come

…

My mind’s made up

.”

“Well, in that case we will have to agree.” So Geordie was allowed to perform in

Dad’s Black Watch kilt

213

.

Келтирилган мисолда сўзловчининг ўз қатъиятлилиги (

my mind’s made

up

–

менинг қарорим қатъий;

no kilt no shot – putting, you can tell them –

юбка

киймасам, ўйин ҳам бўлмайди, айтиб қўй уларга), ваъдасининг устидан

чиқиши (

It was the last thing I promised mum –

бу менинг

ойимларга берган энг

охирги ваъдам) каби эркаклар характерига хос бўлган хусусиятлар унинг

нутқида ўз ифодасини топган. Нутқдаги мана шу жиҳатлар суҳбатдошни

унинг шартларини қабул қилишга ундайди. Яна бир мисол келтирамиз:

“Geordie, you won’t fall in love with another lassie? …”

“Why should I do

that when I have my own Jean waiting for me?

” But two tears rolled down her

cheeks. …She had given herself into his hands; and it was a sweet thing to feel. He

said:

“

Listen Jean.

Oh my love is like a red red rose

That is newly sprung in June:

O my love is like the melody

That is sweetly played in tune

!”

That was a song of parting. That was a promise to be true

214

.

I caught her in my arms. “Dear Agnes, this is the happiest moment in my

life!” I said… “You have a secret,” I said quietly. “Tell me your secret, Agnes.”

She turned her face away. She was unhappy… “I must go! I will speak to

you another time. Don’t speak to me now. Don’t! Don’t!” She turned her white

face toward me and said in a broken voice: “You are mistaken! I have a secret

–

but it is not a new one. And it is not what you suppose! I cannot tell you my

secret.” New thoughts and hopes ran through my mind, all the colours of my life

213

Walker D.

Geordie.

–

UK: Nelson, 1992. – Р. 74.

214

Ўша манба.

–

Р. 63.

71

changed.

“Dearest Agnes!” I cried. “I love you – I have always loved you.” I

tried to tell her how I deeply loved her...

Agnes laid her gentle hands on my

shoulder and looked into my face. “Don’t you know my secret?” she said softly. “I

have loved you all my life.” We were so happy

215

.

Мисоллардан инглиззабон эркаклар аёл ва эркак муносабатларда

романтик ҳиссиётларга берилиб кетишлари, ваъда беришлари (

I will do

everything for you if you marry me!; that was a promise to be true –

агар сен

менга турмушга чиқсанг, ҳамма айтганларингни қиламан; бу менинг сенга

содиқ бўлишим борасида ваъдам), жумлаларни узун тузишлари, шеърлар

ўқишлари аниқланди. Улар севги-муҳаббат борасидаги ўз ҳиссиётларини

очиқ-ойдин сўзлайдилар [3-илова].

Инглиззабон эркаклар иқтисодий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш ҳақидаги

фикрларни баён этиш орқали ҳам суҳбатдошни маълум бир фаолиятга

ундайдилар. Масалан:

“Why not get yourself a nice little jacket?

You have got to have it. I will

loan the money. You needn’t worry about taking it.

You can get yourself a nice

room by yourself.

I will not hurt you.” She felt more than ever the helplessness of

her case. “If I could only get something to do,” she said… “Maybe you can,”

went on Drouet, “if you stay here. You can’t get if you go away. They won’t let you

stay out there

. Now why not let me get you a nice room? I won’t bother you – you

needn’t be afraid.

” ”Do you think I could get something?” she asked. “Sure,” he

said, reaching over and filling her cup with tea.

“I will help you.”

…“Let’s go

over and look at the jackets.” Together they went to the store

216

.

Келтирилган мисолда

I will loan the money

.

You needn’t worry about

taking it;

Now why not let me get you a nice room?; I will help you

(Мен пул

бериб тураман, сен пул ҳақида ўйлама; Нега менинг сен учун шинамгина уй

олиб беришимга кўнмаяпсан? Мен сенга ёрдам бераман) каби жумлалар

орқали

сўзловчи суҳбатдошни ўз мақсадлари сари чорлай олди.

215

Dickens Сh. David Copperfield.

–

United Kingdom: Nelson, 1992.

–

Р. 93.

216

Dreiser Th. Sister Carrie.

–

Моscow: Higher School Publishing House, 1968.

–

P. 96.

72

Инглиз эркаклари аёл ва эркак муносабатларида ялинчоқроқ

бўлишлари ҳам кузатилди. Масалан:

“Won’t you come?

”

he said

,

begining over and with a more reverent

feeling. “You know I can’t do without you

–

you know it –

it can’t go this way

–

can it

?” “I know,” said Carrie.

“I would not argue with you if I could help it.

Look at me, Carrie. Put yourself at my place. You don’t want to stay away from

me, do you? Why not settle the whole thing, once and for all?

” “I don’t know.”

“Don’t know! Ah Carrie, what makes you say that?

Don’t torment me. Be

serious

.” “I am,” she said.

“You can’t be, dearest, and say that. Now when you

know how I love you. Look at last night… Well, then you will come, won’t you

come tonight?”...

“Well,” she said. “I will try and get ready then.

217

”

Мисолда аёлни ўзи билан кетишга кўндириш учун унга ялиниш орқали

(

You know I can’t do without you know; how I love you; don’t torment me; be

serious –

Сен биласан, сенсиз яшолмайман; сени шунчалик севаманки; мени

қийнама; жиддийроқ бўл)

таъсир қилмоқда. Яна бир мисолга диққат

қаратамиз:

“I am not coward,” he said. “What do you mean by going with other men,

anyway?”… “Well, I didn’t think you’d be running around with him when I was

away.”… Carrie walked over the door. “Where are you going?” he asked. “Let

me out.” “

Be reasonable

,

Carrie, you have not any place to go

,”

he said… “You

stay here now, I will go… Never mind about this quarrel now. You stay here

until the month’s out, anyhow, and then you can tell better what you want to

do…

There is no use your packing up now. You can’t go anywhere…

” Carrie

lowered her handkerchief slightly and looked out of the window. “Will you do

that?” Still no answer. “

Aw! Come on, tell me, will you?.. Promise me you will

do that. We will quit talking about it. It will be the best thing for you… will

you?

” “Well, we will see,” said Carrie

218

.

217

Dreiser Th. Sister Carrie.

–

Моscow: Higher School Publishing House, 1968.

–

P. 235.

218

Ўша манба.

–

P. 261.

73

Мазкур мисолда ўзига хиёнат қилган турмуш ўртоғини уйда қолишга

ундаётган инглиззабон эркакнинг нутқи келтирилган бўлиб, унда ялиниш

маъноси кузатилади

(Be reasonable, Carrie, you have not any place to go... Aw!

Come on, tell me, will you)

. Зеро, ўзбек эркаклари нутқида бу каби вазиятларда

аёлга нисбатан ялинчоқлик эмас, балки салбий маънога эга бўлган жумлалар

(сўкиш, бақириш, қўрқитиш каби) қўлланган бўлар эди. Қуйида яна бир

мисол келтирамиз:

At Kinlochaline I got him on one side. “I am looking for somediv,” I said,

“Whose name is Alan Breck.” And I offered him a shilling. He was angry.

“This is

an insult,” he said. “It is not the way of a gentleman.”

I saw my mistake. He was

poor but was proud like Alan. I showed him the button. “Well,” he said. “If you

are the lad with the silver button, I have orders. I will help you...

But you ought

never to offer your dirty money to a Highland gentleman

.

219

”

Маълумки, инглиз халқи азал-азалдан ўзларини тарбия кўрган,

хушмуомала, олижаноб халқ деб билади. Келтирилган мисолда сўзловчи

суҳбатдошга пора тариқасида пул таклиф қилиш инглиз жанобларига хос иш

эмаслигини айтиш орқали уни уялтиради,

унга таъсир қилади

(

It is not the

way of a gentleman; you ought never to offer your dirty money to a Highland

gentleman –

Бу инглиз жанобларига хос иш эмас; сен бу харом пулларингни

шотландиялик жанобга ҳеч қачон таклиф қилмаслигинг керак).

Юқоридаги таҳлиллардан маълум бўладики, инглиз эркакларига хос

миллий хусусиятлар уларнинг нутқида, диалогик риторикада ҳам ўз аксини

топади.

Қуйида эса

ўзбек эркаклари нутқига

оид нутқий парчаларни таҳлилга

тортамиз:

– Йўқ, отажон! Нега ундай деяпсиз?

– Сиз мендан қўрқманг, ўғлим!

Яна ўзингизни йўқотиб қўйманг,

ўғлим... Укаларингизни тарбиясига эҳтиёт бўлинг, улар ҳали жуда ёш.

219

Stevenson R.L. Kidnapped. – England: Longman, 1993. – Р. 51.

74

Аҳил бўлинглар!.. Ҳеч қачон сохта шон-шуҳратга берилманг! Одамларга

меҳрибон бўлинг! Аҳил бўлинг!

– Ота! Ота-а!!! Отажо-о-н!!!

220

Юқорида келтирилган мисолда сўзловчи васият қилиш орқали ўз

фарзандларини тўғри йўлга, эзгуликка бошлайдилар. Бу эса нутқ

таъсирчанлигининг ортишига хизмат қилади. Яна бир мисолга диққат

қаратамиз:

– Бизни ташлаб кетманг, амаки, ёрдам беринг, – деди кўкрагини ушлаб

ўтирган аскар заиф овозда.

–

Гапингни қара, укам, сенларни ташлаб қаёққа кетаман. Тўхта,

нима қилишни ўйлаб олай.

– Патрулнинг қўлига тушсак, ҳаммамиз кетамиз, – деди бояги зорли

овоз.

–

Йиғлама, укам, ҳар қандай шароитда ҳам йиғлама, сен эркаксан,

эркакка ўхшаб гапир. Энди гап шу: қимирламай туринглар. Шерикларим

билан маслаҳатлашиб келаман.

– Кечадан бери икки киши шундай деб кетди, – деди бошлаб келган

йигит.

–

Менга қара, укам, мен унақалардан эмасман. Дўппимни кўриб

ишониб келдингми, энди шу ишончингда тур.

Жалил шундай деб тез-тез юрганича изига қайтди

221

.

– Э-ҳей, полвон, бу кеча навбатчилик ўзларигами дейман-а?!

– Ҳовва... тинчгина тонг оттирамиз.

–

Э

,

ундай бўлса

,

навбатчиликни менга сотинг

,

айтганингизни

берай!

– Келинойимга пуф, сассиқ, бўлган кўринасиз-ов, бой бува!

–

…Келинг, дил кетди, қоровулликда бир галгина турай. Бадалига

яримта ароқ.

220

Халил Жаббор. Довул. – Т.: O`zbekiston, 2011. – Б. 282.

221

Тохир Малик. Шайтанат. – Т.: Шарқ, 1996. 1-ж.

–

Б. 279.

75

– А?! Беҳазилми?!

–

Эркак киши битта гапиради.

– ...Майли, хўп, навбатчилик ширин кечсин

222

.

Юқорида келтирилган мисолларда сўзловчилар мардлик, қўрқмаслик

қатъийлик, бир сўзлилик каби эркаклар характерига хос бўлган хислатларни

ўз нутқларида қайд этиш

(йиғлама, укам, ҳар қандай шароитда ҳам йиғлама,

сен эркаксан, эркакка ўхшаб гапир; менга қара, укам, мен унақалардан

эмасман, дўппимни кўриб ишониб келдингми, энди шу ишончингда тур; эркак

киши битта гапиради

) орқали суҳбатдошларига таъсир қилмоқдалар.

Ўзбек эркаклари ваъда бериш орқали ҳам тингловчиларни маълум бир

фаолиятга ундашлари кузатилди. Масалан:

Моҳира кийимларини алмаштириб сабрсизлик билан ота-онасининг

ишдан қайтишини кута бошлади. Кечки овқат пайтида у ҳар доимги

жойида эмас, дадасининг ёнида ўтирди. Дадаси билан кейинроқ

гаплашмоқчи эди-ю, ичи ғимирлаб кетаверди.

– Дадажон, – деди қизча шивирлаб. – Овқатимни охиригача еб қўйсам,

бир илтимосимни бажарасизми?

–

Ҳа, албатта, қизим

, – деди дадаси ўйлаб ҳам ўтирмай.

– Ваъда берасиз-а?

–

Ваъда бераман

, – деди Акром ака.

Моҳира шоша-пиша овқат ейишга тутинди. У ҳар доимги одатига

тескари овқатни бир қошиқ ҳам қолдирмасдан еди

223

.

Ушбу мисолда ваъда бериш орқали (агар шу нозик ишларни бажо

келтириб қайтсангиз, бизнинг энг ишонган одамимизга айланурсиз)

ўз

суҳбатдошини ишни амалга оширишга ундаш кузатилмоқда.

Эркакларнинг

нутқларида

атрофдаги

кишиларнинг,

қўни-

қўшниларнинг, қариндош-уруғларнинг ҳам фикрларини эътиборга олиш

лозимлиги борасидаги фикрлар тез-тез учрайди. Масалан

:

222

Ямин Қурбон. Қари қиз овга чиқди. – Т.: Ўзбекистон, 1993. – Б. 84.

223

http://www.farzand.uz/fidoyi-qizaloq-k/

76

– Киравер, Умид ! – деди Хайрулло.

Барваста йигит кирди ва изтироб билан унга тикилди. Айтадиган

гапи оғирлигидан, ичидагини сиртига чиқаролмади. Хайрулло унга далда

берди:

–

Ука, сал қовоғингни очиб юр,

кўрганлар нима дейди

? Боя шунча

гаплашдик, ҳозиргина профессор билан ҳам маслаҳатлашиб чиқдим. Ҳозир

яна хотинингнинг олдига кирамиз. Сен ишингга боравер, тирикчиликдан

қолма, бу ёғи яхши бўлади!

Йигит миқ этмай чиқиб кетди

224

.

Ушбу келтирилган парчада сўзловчи суҳбатдошни тинчлантириш

мақсадида

кўрганлар нима дейди

жумласини нутқда ифода этади.

Инглиззабон эркаклар каби ўзбек эркакларининг нутқида иқтисодий

жиҳатдан қўллаб-қувватлаш борасидаги фикрларнинг учраб туриши ва шу

йўл билан улар тингловчини ўз мақсади сари чорлашлари кузатилди.

Масалан:

– Агар дакан хўрозингни тепиб ё чўқиб ўлдирса, чақасини икки баравар

қилиб бераман. Мабодо, хўрозинг даканни қочирса-чи, хўп, дакан сеники!

Бола мингбошининг гапигагина

эмас, хўрози даканни қочиришига

ишонмай калласини ликиллатди.

Мадумар энди болани пул билан қизиқтирмоқчи бўлди.

– Гапимга ишонмаяпсан-а? Хўп, ярим сўлкавой бераман. Бўлдими?

– О, алдайсиз, – деди у тисарилиб.

– Қоравой, ярим сўлкавой опке!..

–

Мана шу ерда туради, ютсанг

ҳам, ютқазсанг ҳам шу пул сеники...

Бола рози бўлди

225

.

Ўзбек эркаклари нутқида панд-насиҳат қилиш, шариат ва диний соҳа

борасидаги фикрлар тез-тез учрайди. Масалан:

– Нон қотиб қолади-ку.

224

http://muloqot.uz/blogs/125413/121344/9-do-stmi-yo-do-htir

225

Мирзакалон Исмоилий. Фарғона тонг отгунча.

–

Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат

нашриёти, 1976.

–

Б. 63.

77

– Қотмайди. У дастурхоннинг безаги, – Бердиқул бобо сўзида

қаттиқ турди... – Болаларим, ҳушёр бўлинглар, бир-бирларингга гап

қайтарманглар. Ҳамжиҳат бўлиб ўтказинглар тўйни. Бегона жойда

уялиб қолмайлик. Биттангам бирон пиёла ичманглар. Нотаниш

одамларнинг орасида шармандамиз чиқмасин...

Қишлоқ аҳли Бердиқул бобонинг гапини икки қилмайди

226

.

–

Савоб ҳам керак-ку,

– дедилар Усмон тоғам. –

Энди манави

жиянимизнинг бошини иккита қилиб қўйсак Аллоҳ ҳам биздан рози

бўларди

... Нима дейсиз?

–

Лозим-лозим. Шариатда никоҳ нимага буюрилган? Вақт-бемаҳал

маза-бемаза йўллардан тийилишга буюрилган,

– дедилар Норхўжа почча.

– Бордир, ахир, уруғимизда биронта ўзига моси? – дедилар Усмон

тоғам. Аяга кўз қирларини ташлаб қўйиб ва ҳам юмшоқ жилмайганча.

...Юрагим шиғ этди, оғзимдаги оғзимда, бўғзимдаги бўғзимда қолди

227

.

–

Тақдирнинг ёзмиши бу, онаси, Худонинг хоҳлаши

, – дея оларди у.

– Кейин мен кетдим, адаси, у киши менга жавоб бердилар..., – деб

йиғлаб тушунтирарди у.

–

Сенда айб йўқ, онаси, Аллоҳнинг синовлари бу, шукр қил.

Пайғамбар алайҳиссалом юртларида кўриштирди, топиштирди, ризқ-рўз

берди, шукронасини қил.

– Алҳамдулиллоҳ, Алҳамдулиллоҳ, бу кунларга кимлар етди, кимлар

етмади. Мен шукр этмай, ким шукр этсин

228

.

Юқоридаги мисолларда

савоб, шариат, Худо, Аллоҳ

каби диний соҳага

оид сўзлар, панд-насиҳат қилишга доир лисоний воситаларнинг нутқда

қўлланилиши нутқ таъсирчанлигининг ортишига хизмат қилган.

Ўзбек эркаклари суҳбатдош шаънига ижобий тилаклар билдириш, дуо

қилиш ва фотиҳалар ўқиш орқали уни маълум бир фаолиятга ундайдилар.

Масалан:

226

Ҳазратқулов М. Дийдор. – Т.: Sharq, 2010. – Б. 122-124.

227

Мансур Мурод. Жудолик диёри.

–

Т.: Шарқ, 2006.

–

Б. 48-49.

228

Ўша манба.

–

Б. 205.

78

– Йўқ, – деди у жилмайиб, – уйни ўша одамга беринг. Рости, унинг

аҳволи меникидан баттар. Иккита келини бир-бири билан чиқишмайди...

– Сиз қизиқ одам экансиз-ку?

–

Умрингиздан барака топинг

, мен сизнинг олдингизга кирмадим, сиз

мени эшитмадингиз, гап тамом, вассалом, – деди.

…Мен бундай пайтларда бир умр атрофимда шунақа одамлар билан

ишлаганимдан фахрланиб кетаман

229

.

Хулоса қилиб айтиш мумкинки, диалогик риторикада инглиз ва ўзбек

эркаклари нутқи ўхшаш ва фарқли жиҳатларга эгалиги билан

характерланади. Бунда ҳар икки халқ эркаклари иқтисодий жиҳатдан

қўллаб-қувватлашга оид жумлалардан ўринли фойдаланиш, нуқда аниқ

фактлар келтириш, васият қилиш, фикрни айёрликсиз тўғридан-тўғри баён

қилиш орқали суҳбатдошларни нутқ мадқсади сари чорлайдилар. Ўзбек

эркакларидан фарқли равишда инглиз эркаклари аёл ва эркак

муносабатларида шеър ва қўшиқлар айтиш, ялиниш орқали, ўзбек эркаклари

эса эркаклар характерига хос бўлган мардлик, жасурлик каби хислатларни

суҳбатдошга эслатиб ўтиш орқали нутқий таъсирчанликка эришадилар.

Қолаверса, диний мавзуларда сўзлаш, дуо ва насиҳат қилиш, эл-юртнинг

фикрини эслатиб ўтиш аксарият ҳолларда ўзбек эркаклари нутқида

кузатилади.

Диалогик риторикада бу каби лисоний фарқланиш ҳолатининг

мавжудлиги ҳар икки халқнинг нутқ одоби ва маданияти, тарбиявий

масалаларга турлича ёндашиши, ўзларига хос бўлган миллий характернинг

уларнинг тилларига бўлган таъсирида деб изоҳланади.

229

Шоғуломов И. Дилда боримни айтаман. – Т.: Маънавият, 2003. – Б. 69

–

70.

79

Иккинчи боб бўйича хулосалар

Диалогик риториканинг гендер хусусиятлари бўйича олиб борилган

таҳлиллар натижасига кўра қуйидаги хулосалар баён этилади:

1. Инглиз ва ўзбек тилларида диалогик риторика ўзига хос гендер

хусусиятларга эга бўлиб, бунда тиллар ўхшаш ҳамда фарқли жиҳатларга

эгалиги билан характерланади.

2. Ҳар икки миллат аёллари ўз табиатига хос бўлган уддабуронлик,

айёрлик қилиш орқали фикрларини ифода этадилар. Тингловчини ундаш ва

ишонтиришда улар кулиш, жилмайиш, йиғлаш каби новербал воситалардан

ўринли фойдаланадилар, нутқларида ялиниш, илтимос маъносига эга

жумлаларни кенг қўллайдилар. Уларнинг нутқларида такрорий жумлалар,

сўроқ ҳамда ҳис-ҳаяжон гаплар, стилистик воситалар кенг ифода этилади.

Қолаверса, ҳар икки халқ аёллари жумлаларни меҳр ва муҳаббат билан,

секин-асталик билан ифода этишлари натижасида нутқ таъсирчанлиги

ортади.

3. Инглиз аёллари тингловчи шаънига мақташ, эркалаш, ҳурмат,

илтимос маъносига эга жумлалардан фойдаланадилар. Бу лисоний ҳодиса

ўзбек аёллари нутқида ҳам учрайди. Аксарият ҳолларда ўзбек аёллари

тингловчи шаънига ижобий тилаклар билдириш, дуо ва панд-насиҳат қилиш,

ҳадислардан олинган мисолларни келтириш, диний мавзуларда сўзлаш

орқали ҳам суҳбатдошни маълум бир фаолиятга ундайдилар.

4. Инглиз аёллари нутқида салбий маънога эга бўлган тил бирликлари

(сўкишга оид), ўзбек аёллари нутқида эса қарғиш маъносига доир лисоний

воситалар ҳам учрайди.

5. Тадқиқ этилаётган тилларда эркаклар нутқида қатъиятлилик, ўзига

ишонч, ростгўлик, ваъдасининг устидан чиқиш каби эркаклар характерига

хос бўлган хусусиятларни қайд этиб ўтиш орқали нутқий таъсирчанлик

ортади. Улар васият қилишга оид жумлалардан ўринли фойдаланадилар. Ҳар

икки халқ эркаклари суҳбатдошни ростгўйлик билан сўзлаш, ўз нутқларида

аниқ фактлар келтириш орқали ишонтирадилар.

80

6. Инглиз эркаклари эркак ва аёл муносабатларида романтик

ҳиссиётларга берилиб кетадилар, қўшиқлар айтиш, шеърлар ўқиш орқали

нутқий таъсирчанликка эришадилар. Ушбу муносабатларда ялиниш

маъносига эга жумлалардан фойдаланадилар. Улар ўз севгиларининг чин

эканлигига

аёлларни

ишонтиришда

луғат

бойликларидан

кенг

фойдаланадилар. Ўзбек эркаклари эса севги борасида очиқ-ойдин

сўзламайдилар. Ўзбек эркаклари нутқида ўзига бўлган ишонч, мардлик, бир

сўзлилик каби ўзбек эркаклари характерини ифода этувчи лисоний

воситалардан ўринли фойдаланадилар. Қолаверса, ўзбек эркаклари атрофдаги

кишилар, қўни-қўшнилар, эл-юрт қизиқиши ва эҳтиёжларини ҳам ўйлаб иш

тутиш лозимлиги борасида сўз юритадилар. Бунда

бошқалар нима дейди,

эшитган қулоққа уят-ку

каби жумлалар орқали нутқ таъсирчанлиги ортади.

Ўзбек эркакларининг нутқида суҳбатдош шаънига ижобий тилаклар

билдириш, дуо ва панд-насиҳат қилиш ҳамда диний мавзулар, шариат

борасидаги жумлалар кенг қўлланади.

81

III. БОБ. ДИАЛОГИК

РИТОРИКАНИНГ ЛИНГВОМАДАНИЙ

ХУСУСИЯТЛАРИ

3.1. Диалогик риториканинг миллийлик жиҳатлари

Лисоний бирликларни турли хил тилларда қиёслаш орқали уларнинг

концептуал-семантик

моҳиятини,

гендер,

паралингвистик

ва

лингвокультурологик

хусусиятларини

кўрсатиб

бериш

мумкин.

Тилшуносликдаги

“лингвокультурология”

термини

ҳозирги

кунда

“лингвомаданият”

номи

билан

ҳам

атаб

келинмоқда.

А.А. Абдуазизовнинг таъкидлашича, бу фан фақат маданиятни эмас, балки

турли миллий урф-одатлар, диний ҳодисалар, миллий концептлар, дунёни

тил

орқали

онгли

ҳис

қилиш

воситаларини

ҳам

ўрганади

230

.

Лингвокультурологиянинг предмети тилда акс этган архетиплар, урф-

одатлар, эътиқодлар, анъаналар, сўз ва иборалар ҳисобланади. Мазкур соҳа

бўйича кўплаб тадқиқот ишлари амалга оширилган бўлса-да, лекин инглиз ва

ўзбек тилларида диалогик риториканинг миллий-маданий хусусиятлари

муаммоси шу кунгача қиёсий тадқиқ этилмаганлигини кузатиш мумкин.

Ў.Қ. Юсуповнинг таъкидлашича, дунёда семантик жиҳатдан бир-

бирига тўла мос келувчи тилларнинг ўзи йўқ. Лекин қисман бўлса ҳам,

семантик жиҳатдан мос келувчи тиллар мавжуд. Тиллар семантикасининг

айрим жиҳатлари бир-бирига ўхшамаслиги – турли халқларнинг маданияти,

урф-одатлари, илмий-техникавий жараёни, яшаш шароитлари турлича

эканлиги билан изоҳланади. Уларнинг ўхшаш жиҳатлари мавжудлиги эса

мазкур тилларни таржима қилиш ҳамда қиёслаб ўрганишга имкон беради.

Шу ўхшашликлар мавжуд бўлмаганида тилларни ўрганиш масаласи оғир

кечар эди. Кўринадики, икки тил эгалари билан мулоқот қилиш чораси ҳам

бўлмас эди

231

.

230

Абдуазизов А. Тилшунослик назариясига кириш.

–

Т.: Шарқ, 2010.

–

Б. 144.

231

Юсупов У.К. Теоретические основы сопоставительной лингвистики.

–

Т.: ФАН, АН РУз, 2007. –

C. 19-20.

82

Ҳар бир тил у тегишли бўлган миллатнинг маданиятини акс эттиради.

“

Маданият”

тушунчаси ўз ичига иш фаолиятининг йўллари ва услублари,

анъаналар, урф-одатлар, маросимлар, мулоқот хусусиятлари, дунёқараш,

дунёни англаш каби хусусиятларни мужассам этади.

Тадқиқ этилаётган тилларда сўзлашувчи халқларнинг ҳам ўзига хос

бўлган миллий-маданий хусусиятлари мавжуд.

Бунда инглиз халқи азалдан

ўзини

ақлли, авлод-аждодларининг келиб чиқиши тоза, аристократ,

олижаноб

инсонларнинг авлоди деб ҳисоблаб келган

232

. Айрим манбаларда

келтирилишича, инглизлар тўғридан-тўғри гапириш ёки инкор этишдан

қочиб, фикрни мулойимлик орқали ифода этишга уста халқдир. Улар

тўқнашувлардан моҳирона равишда қочиб, эҳтиёткорликни хуш кўрувчи,

босиқ ва оғир фазилат эгасидирлар. Улар баҳс, яъни тортишув пайтида

ўзларини тутишга уста

233

. Инглизларга хос хусусиятлар уларнинг ўз даврида

машҳур бўлган тарихий шахсларига бориб тақалар экан. Д. Росснинг

китобида ёзилишича, инглизларга хос

оғир-босиқлик

хусусияти жаноб

Франсиз Дрейкдан,

хушмуомалалик

жаноб Уолтер Релейдан,

жўшқинлик

жаноб Ричард Гренвилледан,

жасурлик ва мардлик

эса жаноб Филипп

Сиднейдан мерос бўлиб қолган. Юқоридаги барча жиҳатлар спортчи ёки

олим бўладими ҳар бир инглиз миллатига мансуб кишида мужассам бўлиши

талаб қилинади. Шу сабаб инглизлар мазкур ақидага доим риоя қилишга

ҳаракат қиладилар

234

.

Ўзбек халқи эса ўзини соддадиллик, меҳмондўстлик, меҳнаткашлик,

дуогўйлик, меҳрибонлик, мўминтойлик, довюраклик, ширинсуханлик каби

фазилатлар эгаси деб ҳисоблайди

235

. Улар

қўни-қўшничилик, қариндош-

уруғчилик, одоб-ахлоқлилик каби тушунчаларни жуда қадрлайдилар. Ўзбек

халқи учун туғилган макон ва она юртга эҳтиром, авлодлар хотирасига

232

Самигова Х.Б. Инглиз ва ўзбек тилларида эркалаш функционал-cемантик майдони. Филол. фан.

номз. ...дис.

–

Тошкент: ЎзДЖТУ, 2010. – Б. 123.

233

Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика для юристов. – Ростов – на Дону: Феникс, 2006. –

С. 444.

234

Ross D. England. History of a Nation. – Cанкт-Петербург: Каро, 2006. – Р. 100.

235

Самигова Х.Б. Инглиз ва ўзбек тилларида эркалаш функционал-cемантик майдони. Филол. фан.

номз. ...дис.

–

Тошкент: ЎзДЖТУ, 2010. – Б. 123.

83

садоқат, катталарга ҳурмат, муомалада мулозамат, ҳаё ва андиша каби

қадриятлар устувор ҳисобланади

236

. Бу каби халқнинг миллий характерига

тегишли хусусиятлар мазкур халқларнинг тилларида, диалогик риторикада

ҳам намоён бўлади.

Риторика лингвокультурологик ҳодисадир, чунки унда нафақат

лингвокультурологик лисоний омиллар мавжуд, балки у орқали миллий-

маданий хусусиятларни ҳам ифодалаш мумкин. Бу эса диалогик риторикани

лингвокультурологик аспектда қарашимизни тақозо этади. Инглиз ва ўзбек

тилларида диалогик риториканинг ўзига хос бўлган умумийлик ва

миллийлик хусусиятлари мавжуд бўлиб, улар ушбу тил эгаларининг маданий

ҳаётини ўзида акс эттириб туради. Қуйида инглиз ва ўзбек тилларида

диалогик риториканинг миллий-маданий хусусиятлари муаммоси тадқиқ

этилиб, унинг ўхшаш ва фарқли жиҳатлари ёритиб берилади.

Диний соҳага оид тил бирликлари орқали таъсир ўтказиш.

Олимлар нутқ мақсадини амалга оширишда дин нуқтаи назардан ёндашиш

ижобий натижалар беради, деб таъкидлайдилар. Уларнинг фикрича, дин

инсонларни инсофга чақириб, Худо номидан иш кўради. Одамлар қадимдан

кўзга кўринмайдиган нарсаларга (Худо, дуо, қарғиш, келажак кабилар)

ишониб яшаганлар. Улар суҳбатдошга тез таъсир қилувчи нозик қирралар

ҳисобланади

237

. Ғарбда инсонларни яхши хулқли бўлиб шаклланишида

Худога, Исо Масиҳга ишонишларида энг кучли қуроллардан бири бу

“Библия” орқали таъсир қилиш бўлса

238

, Шарқда дин, шу жумладан, ислом

дини кўпинча инсонларнинг ҳис-туйғуларига “психологик таъсир”

ўтказишда кенг фойдаланиладиган омиллардан ҳисобланади.

Мазкур ҳолат

диалогик риторикада ҳам ўз ифодасини топади. Масалан:

236

Тешабоева Д.М. Оммавий ахборот воситалари тилининг нутқ маданияти аспектида тадқиқи

(ЎзР ОАВ мисолида): Филол. фан. док. ...дис. автореф.

–

Тошкент: ЎзДЖТУ, 2012.

–

Б.16.

237

Поль Л. Сопер. Основы искусства речи. – Ростов – на – Дону, Феникс, 1995. – C. 52; Шукрулло.

Қасосли дунё. – Т.: Ўзбекистон. – Б.19-20.

238

http://www.creationtips.com/influence.html

84

“How much are you going to get?” asked Miss Osborne… “I did not ask

him,” said Carrie. “Well, find out

. Goodness,

you will never get anything if you

don’t ask. Tell them you must have forty dollars, anyhow.” “Oh, no,” said Carrie.

“Certainly!”exclaimed Lola. “Ask them, anyway.” Carrie succumbed to this

prompting, waiting, however, until the manager gave her notice of what clothing

she must have to fit the part. “How much do I get?” she inquired

239

.

Ушбу мисолда сўзловчи суҳбатдошни нутқ мақсади сари чорлар экан, у

ўз нутқида

goodness (Худойим-эй)

сўзини қўллайди. Ушбу сўз орқали нутқ

таъсирчанлиги янада ортади. Яна бир мисол:

“Go at once… and now I must give you some advice.” His face was serious.

He sat down under a tree. “

Never forget your prayers

,”

he began

. “

Read your

Bible every day. Behave well, David. Don’t make us ashamed of you. You are the

son of a gentleman, but you have always lived in the country. Be wise. Respect

the Liard, and obey him

.”

“I’ll try, sir,” I said. “That is a good answer,”

Mr. Campbell said

240

.

Келтирилган мисолда сўзловчи суҳбатдошни Библия китобини доим

ўқиб туришга, Худога доим сиғиниб туришга ундамоқда

(never forget your

prayers

;

read your Bible every day)

. Яна бир мисол келтирамиз:

“Now Colin Campbell is coming to Appin to drive them out of their homes.

One day I will hunt him down and shoot him!” “

Alan,” I said,

“

this is not very

wise. You are wasting your breath. All these angry words do harm to the Red

Fox. And you ought to leave his punishment to God... And if you kill him,

another man will take his place

.”

“Ah,” he said, “I can see that a Campbell was

your techer… You are a good man in a fight,” Alan said. His voice was kind, but

angry, too. I said no more about the Red Fox

241

.

Ушбу мисолда сўзловчи ўз душманини отишни истаётган суҳбатдошни

you ought to leave his punishment to God

(уни Худога сол, Худо унинг

239

Dreiser Th. Sister Carrie.

–

Моscow: Higher School Publishing House, 1968.

–

P. 474.

240

Stevenson R.L. Kidnapped. – England: Longman, 1993. – Р. 2.

241

Ўша манба. – Р. 43.

85

жазосини берсин)

дейиш орқали ушбу мақсадидан қайтаришга ҳаракат

қилади.

Инглиз тилида

for God’s sake, for Lord’s sake

(Худо хаққи) каби

бирикмаларни нутқда қўллаш орқали ҳам суҳбатдошни ундаш, ишонтириш

кузатилади. Масалан:

“I wonder,” Catherine said. “Mary’s suggestion for an epitaph is very

lovely, but I wonder whether people will quite understand it.”

“Let it go,

Catherine, for God’s sake let it go

!” Joe was saying in a low

voice;

but now she

nodded and become quiet

242

.

“For Lords’s sake, Lillie,” said Daddy. “Come out deeper.”

“Isn’t this

deep enough?” “You can’t learn to swim if you are hard around. Don’t be scared,

now. Come on.” Dad towed her out until the water was just above her waist

243

.

Қуйида яна бир мисолни кузатамиз:

“All right. Just you be polite, you hear me?.. Will you be polite with them, at

least?” He nodded at my questions.

“

Maybe they will see you had good intentions

.

Maybe they will take some time to think it over.

Maybe there will be a miracle

from heaven.

You have to act real nice.” “Don’t you think they will know that,

being I am your brother?” he asked me

244

.

Келтирилган мисолда акаси ўз укасини бегона оила вакиллари орасида

ўзини мулойим тутишга ундар экан, унинг нутқида диний соҳага оид

жумлани кузатишимиз мумкин (

maybe there will be a miracle from heaven

–

балки жаннатдан (осмонлардан) бир мўъжиза рўй берармиди).

Инглиз тилидаги диалогик риторикада Исо Пайғамбар (Jesus Christ)

номини қайд этиш кузатилади:

“I want you to apologize.” “For what?” “For what you did to his wife.” “I

am telling you, it is not what you think… I didn’t do anything.”

“Jesus Christ, just

242

Agee J. A Death in the Family.

–

New York: Vontage Books, 1985.

–

Р. 160.

243

Carey E.G. Cheaper be the Dozen.

–

USA: Perennial, 2002. – Р. 105.

244

Brooke P. Jake’s Orphan.

–

New York: Dorling Kindersley Publishing, 2000. – Р. 137.

86

apologize

.

”

“I did not.” “You did. Please apologize. It makes me feel better.” “All

right, I am sorry for what I did to your wife.

245

”

Лекин Ж. Комфортнинг “Effective Socializing” деб номланган китобида

ёзилишича, Буюк Британияда муомаланинг норасмий услубини хуш

кўрадилар. Мазкур мамлакат кишилари динга доир мавзуларда

суҳбатлашишдан қочадилар. Британия дунёвий қарашларни қўллаб-

қувватловчи кишилар мамлакати бўлганлиги ва диннинг аҳамияти нисбатан

камроқ эканлиги ушбу лисоний ҳодисанинг асосий сабаби бўлиши мумкин,

деган фикрлар ҳам келтирилади

246

. Диний соҳага оид тил воситалари, асосан,

диншунослар, руҳонийларнинг нутқида учрайди.

Ўзбек тилида

Аллоҳ

сўзи ва унинг синонимлари иштирок этган бирикма

ҳамда гапларни нутқда қўллаш

, жаннатдан жой эгаллаш учун бу дунёда

қилинадиган савоб ишлар,

дўзах азобидан қутулиш

борасидаги фикрлар

инсонларни маълум бир фаолиятга ундаш ва ишонтиришда ифода этилиши

аниқланди. Сўзловчи ўз нутқида

савоб бўлади, гуноҳдан қўрқиш керак,

Аллоҳдан қўрқиш керак, нариги дунёни, охиратни ўйлаш керак, фаришталар

келади, шайтонлар қочади

,

Қуръонда шундай дейилган, дўзахда ёнади, бу

cуннат

каби фикрларни тез-тез қўллайди. Мазкур лисоний воситалар

суҳбатдошнинг ўз фикрини кескин сўзловчи томон ўзгартиришига сабаб

бўлади. Масалан:

Турғун ака: “Тўрага берадига қизим йўқ” деб туриб олди. Лекин тўра

бўш келмади... Тўра уни ўз даргоҳига чақиртирди. Калавасини йўқотиб

қўйган художўй отани энди мунофиқ муридлар ўртага олишди, уни

дўзах

азоби билан қўрқитиб: “Бу фоний дунёдаги йўқсуллик азобини шунча

тортяпсан, энди боқий дунё роҳатидан маҳрум бўлма. У дунё-бу

дунёлигингни ҳаром қилма. Кофир қавлида кетмай, дўзах ўтида ёнмай

десанг,

тўрамнинг

сазаларини

қайтарма.

Тўрамки