МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ / ДОШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ
Табиатга меҳр
уйғотиш сирлари
Мактабгача таълим ташкилоти тарбияланувчиларига
экологик тарбия беришда таълимнинг визуал
технологияларидан фойдаланишнинг афзалликлари
Мавлуда КУБАЕВА
>
----------------------------------------------
Навоий давлат педагогика института
«Мактабгача таълим» кафедраси
ўқитувчиси
Э
кологик тарбиянинг
долзарблиги мамла-
катимиз табиати, эко-
тизимлари, атроф-
муҳитни беқарорлик
ва издан чиқишдан асраш,
аҳолининг экологик мадани-
ятини ошириш, ушбу ўта жид-
дий, ҳаётий масалаларни ҳал
қилишда мактабгача таълим
ташкилотларидаги экологик
тарбия жараёнларини янги ме-
тодикалар яратиш зарурлигини
кўрсатмоқда. Шунинг учун бола-
ларни табиатнинг қонуниятлари
билан таништириш, уларнинг
тўғри ўсиб-улғайишига, табиатда
бўладиган воқеа-ҳодисаларни
илмий асосда тушунишга, бола-
нинг шаклланишида, табиатга,
Она-Ватанига, табиат бойликла-
эига бўлган меҳр-муҳаббатини
оширишдаги янги методика-
ларини ишлаб чиқиш устувор
аҳамият касб этмоқда. Аввало,
болага ҳар бир тирик организм-
ам
яшаш ҳуқуқига эга бўлган ўз-
ўзини қадрлайдиган, ноёб мав-
кудот сифатида қарашга ўрга-
тиш
лозим.
Мактабгача таълим ташкилот-
ларида болаларнинг эколо-
так тарбияси, биринчи навбат-
да, боланинг атроф-муҳитга, ер,
сув, ўсимлик, ҳайвонот оламига
•окобий муносабатини шакллан-
Таянч сўзлар:
экология, тарбия, бола, визуал, технология, кузатиш, иллюстрация,
намойиш.усул, метод, графика, анимация, эффект.
Аннотация / Abstract
UZ.
Мактабгача таълим ташкилоти тарбияланувчиларига таълим беришда визуал
технологиялардан фойдаланишнинг афзалликлари, метод ва усуллари келтириб ўтилган,
жумладан, кузатиш усули, иллюстрация усули, намойиш усули (аудио, видео, матн,
графика ва анимация эффектлари) ёритиб берилган.
RU.
Приведены преимущества, методы и приемы использования визуальных технологий в
обучении воспитанников дошкольной образовательной организации, в том числе метод
наблюдения, метод иллюстрации, метод демонстрации (аудио, видео, текст, графические
и анимационные эффекты).
EN.
The advantages, methods and techniques of using visual technologies in teaching preschoolers
are described, including the method of observation, the method of illustration, the method of
demonstration (audio, video, text, graphics and animation effects).
тиришга қаратилган, Болалар- ни
табиатни севишга ва ҳимоя
қилишга ўргатиш, табиий бой-
ликлардан эҳтиёткорлик билан
фойдаланиш экологик тарбиянинг
асосий вазифалари ҳисобланади.
Бироқ, экологик тарбияни амалга
ошириш жа- раёнининг тизимли
таҳлили,
бу
борадаги
ислоҳотларни
тўлиқ
рўёбга
чиқаришга
тўсқинлик
қилувчи
жиддий муаммо ва камчиликлар
ҳамон сақланиб қолаётганлигини
кўрсатмокда. Демак, экологик
тарбияни
мактабгача
талим
ташкилотларидан бошлаш керак,
чунки бу даврда олинган билим
келажакда
куч-
ли
ишончга
айланиши мумкин.
Мактабгача ёшдаги болалар- га
экологик тарбия беришнинг турли
усул
ва
методлари
бўлиб,
айниқса, болаларнинг кўриш ва
тасаввурини кенгайтириш усули
бўлган визуал технологиялар-
нинг аҳамияти каттадир. Визуал
технология - бу ахборот комму-
никация воситаларининг дасту-
рий ва техникавий воситалари
асосида аудио, видео, матн, гра-
фика ва анимация эффектлари
асосида ўқув материалларини
ўқувчиларга етказиб беришнинг
мужассамлашган ҳолдаги кўри-
нишидир. Ривожланган мамла-
катларда ўқитишнинг бу усули,
ҳозирги кунда таълим соҳаси
йўналишлари
бўйича
татбиқ
қилинмоқда.
Амалиёт
тажри-
баларидан шу нарса маълумки,
визуал технология асосида таъ-
лим жараёни самарали бўлиши
исботланган. Визуал технология
воситалари асосида билим бе-
ришда 30% гача вақтни тежаш
мумкин бўлиб, олинган билим- лар
эса
хотирада
узоқ
муддат
сақланиб қолади. Агар тарбия-
ланувчилар берилаётган мате-
Bola va Zamon / № 2 / 2021
*51
МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ / ДОШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ
риалларни кўриш (видео) асоси-
да яхши қабул қилса, ахборотни
хотирада сақлаб қолиниши 2530%
га
ошади.
Бунга
қўшимча
сифатида
ўқув
материаллари
аудио, видео ва графика кўри-
нишда мужассамлашган ҳолда
берилса,
материалларни
хо-
тирада сақлаб қолиш 75% га
ортади.
Фақатгина оғзаки тушунтириш- ни
тинглаши керак бўлган, кей-
инчалик мантиқий тафаккурни
боғлайдиган,
маълумотларнинг
маъносини тушунадиган катта-
лардан фарқли ўлароқ, болалар
учун «юз марта эшитгандан кўра
бир марта кўрган яхшидир» де- ган
сўзлар болалар учун жуда мос
келади. Бола ўзининг визу- ал-
мажозий тафаккури билан, объект
билан бир вақтда кўриш, эшитиш,
ҳаракат қилиш ёки объ- ектнинг
ҳаракатларини баҳолаш мумкин
бўлган нарсани тушу- нади.
Шунинг учун мактабгача ёшдаги
болаларни уларга мав- жуд бўлган
маълумот каналла- рига мурожаат
қилишни ўрга- тиш жуда муҳим.
Визуал ўқитиш методикаси ва
уларнинг техникаси вазифа- си
объектив дунё, жараёнлар ва
ҳодисаларни табиий шакл-
да ёки турли хил тасвирлар,
репродукциялар, диаграмма- лар
ва бошқаларни ишлатиб, рамзий
акс эттириш билан ўқувчиларни
визуал
ва
ҳиссий
жиҳатдан
таништиришдир.
Визуал методлар тушунчаси- ни
қуйидаги учта гуруҳга бўлиш
мумкин:
о
кузатув,
о
расмлар,
о
намойишлар.
Ушбу тасниф амалий билим ман-
басига асосланган визуал усул-
ларни белгилайди. Болаларни
табиат
билан
таништириш
амалиётида биз турли хил ма-
териаллардан
фойдаланамиз:
дидактик расмлар, бадиий расм-
ларнинг репродукциялари, фо-
тосуратлар, видеолар, овоз ёзув-
лари; бунда болалар пассив пе-
дагогик таъсир объектларидан
кўра фаолроқ бўладилар.
Кузатиш
усули
воқелик
ва
ҳодисаларни
узоқ,
мақсадга
мувофиқ идрок этиш шаклида
қилинган саъй-ҳаракатлар нуқ- таи
назаридан анча қиммат бўлган
билим жараёнидир. Ушбу усул
болалар
ўртасида
умум-
лаштириш учун асос бўлиб хиз-
мат қиладиган аниқ билимлар- ни
шакллантириш
жараёнининг
зарурий элементидир.
Ҳақиқат предметлари ва ҳо-
дисаларини идрок этиш сама-
радорлиги болаларда кузатув-
чанлик кўникмаларининг шакл-
ланиш даражасига боғлиқ, шу
сабабли эрта ёшда ушбу бола- ни
ўқитишни бошлаш, унинг ку-
затилаётган объектга диққатни
жамлаш, энг муҳим нарсалар- ни
белгилаш, кўрган нарсала- ри
ҳақида фикр юритиш, сўз- лар
ёрдамида ўз фикрларини ифода
этиш қобилиятини оши- риш
керак.
Мактабгача
таълим
ташкилотларида
расмлар
ва
тақдимотлар ёрдамида болалар
табиатни, ўсимлик ва ҳайвонот
дунёсини, одамларнинг мавсу-
мий ишларида нақшларни ку-
затишни ўрганадилар. Бу бола-
ларнинг ақлий ривожланишига ва
уларда жонли ва жонсиз табиат
тўғрисида тўғри фикрлар- нинг
пайдо бўлишига ёрдам беради.
Ҳар хил техника ва иш турларидан
фойдаланиш
керак.
Кузатиш
атрофдаги олам ҳодисаларига
диққатни
жамлаш,
уларнинг
асосий
эле-
ментларини
белгилаш,
содир
бўлаётган
ўзгаришларга эъти- бор бериш,
ушбу ҳодисаларнинг
52 •
Bola va Zamon / № 2 / 2021
МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ / ДОШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ
сабабини топиш ва олинган
маълумотлар тўғрисида хулоса
қилиш қобилияти, деб ҳам бел-
гилаш мумкин. Бу омилларнинг
барчаси биргаликда болаларда
ҳаёт тўғрисида тўлиқтушунчани
шакллантириш ва идрок, хоти- ра,
фикрлаш, тасаввур каби билим
жараёнларини
ривожлан-
тиришда асосий рол ўйнайди.
Иллюстрация усули
турли хил
нарсалар ва ҳодисаларни та- биий
шаклда
кўрсатиш
учун
фойдаланилади.
Шунингдек,
болаларни бир хил нарсалар ва
ҳодисаларнинг тасвирлари билан
таништириш
мумкин.
Ўсим-
ликлар, ҳайвонлар, техника ёки
фаннинг ҳодисалари ва объ-
ектларини ва бошқа кўп нарса-
ларни тасвирлаш мумкин. Ил-
люстрация воситаларидан бири
сифатида доска ёки интерактив
доскалардан кенг фойдалани-
лади. Улар сўзларни, жумлалар-
ни, турли хил вазифаларни ёзиб
олиш учун майдон бўлиб хизмат
қилади, улар устида ҳаракатлар
кетма-кетлигини тасвирлашин- гиз
мумкин. Шунингдек, хари- талар,
расмлар, жадваллар, баннерлар
ва бошқалар баъзи иллюстрацион
воситалардан фойдаланилади.
Тасвирларни ўқитишнинг визуал
усули сифатида ишлатишда сиз
қуйидаги фикрларга мувофик,
ҳаракат қилишингиз керак:
о
улар болаларнинг ёши- га мос
келиши,
меъёрида
кўлланилиши ва фақатфаоли-
ятнингтегишли
пайтидаёқҳар
бир бола кўриб чиқилаётган
иллюстрацияни тўлиқ кўриш- га
имкон берадиган тарзда такдим
этилиши керак;
о
болалар иллюстрациялар- ни
кўрсатиш жараёнида энг
муҳимларини аниқ ажратиб
кўрсатиш вазифасини бажа-
риши керак, улар асосий эле-
ментларга тушунтиришлар ва
умуман
иллюстрациялар
устида аниқўйлашлари керак;
о
иллюстрация материалнинг
мазмунига мос бўлиши керак.
Иллюстрация
орқали
бо-
лаларнинг ўзларини керак- ли
маълумотларни
топиш
ва
аниқлашга жалб қилиш лозим.
Намойиш
усули
одатда
курилмалар, турли хил ускуна-
лар,
тажрибалар,
фильмлар,
магнитофонлар ёки компьютер
дастурларини намойиш этиш- га
асосланган.
Улардан
фойда-
ланишнинг мақсади талабалар
орасида қизиқиш ёки когнитив
мотивацияни
шакллантириш,
муаммоли вазият яратиш, шу-
нингдек, улар учун янги бўлган
маълумотлар билан танишиш-
дир. Масалан, компьютер ёки
магнитафондан
фойдаланиш.
Ушбу қурилмалардан ўқув жа-
раёнида фойдаланилганда, ифо-
дали нутқ ва мусиқа меъёрлари
намойиш этилади. Фильмлар,
теледастурлар, видеофильм- лар
фрагментлари илм-фан, техника,
маданиятнинг сўнг- ги ютуқлари,
ноёб
хужжатлар,
архив
материаллари, бадиий асарлар
намойишида ўз ўрнини топади.
Визуал
ўқитиш
усулларидан
фойдаланишда бир қатор шарт-
ларга риоя қилиш:
а
ишлатиладиган визуали
зация болалар ёшига мос
келиши;
б
равшанлик меъёрида ишла-
тилиши керак ва у фақат те-
гишли дақиқада кўрсатилиши;
С
кузатиш вақтида барча бола-
ларга намойиш этилаётган
объектни аниқ кўрадиган қилиб
ташкил қилиниши;
Д
иллюстрацияларни намойиш
қилишда асосийлари,
муҳимларини аниқтаъкидлаши;
е
ҳодисаларни намойиш қилиш
пайтида берилган
изоҳларни батафсил ўйлаб
кўриши;
Ф
намойиш этилган кўриниш
материалнинг таркибига
аниқ ва мос келиши;
г
болаларни кўргазмали
қўлланма ёки кўргазмали ма-
териалда керакли маълумотлар-
ни топишга жалб қилиш.
Юқоридаги усулларнинг харак-
терли хусусияти шундаки, ўкув
материалини ўзлаштириш бу
жараёнда кўлланиладиган ўқув
кўлланмалари ва техник воси-
талар (АКТ) билан чамбарчас
боғлиқдир.
Хулоса ўрнида шуни айтиш мум-
кинки, мактабгача таълим таш-
килотлари тарбияланувчила-
рига экологик тарбия беришда
таълимнинг визуал технология-
ларидан фойдаланиш бола-
ларга табиий оламга когнитив
қизиқишини, фаол фаолияти-
ни, табиатни онгли равишда анг-
лаши, экологик онг, экологик
билимларни, табиатга маданий
муносабатни шакллантиришда
ва ахборот коммуникация во-
ситаларининг дастурий ва тех-
никавий воситалари, аудио, ви-
део, матн, графика ва анимация
эффектлари асосида болалар-
га етказиб бериш яхши натижа
беради.
Адабиётлар:
1.
ЎЗР Мактабгача таълим
вазир- лигининг «Узбекистан Респу-
бликасининг илк ва мактабгача
ёшдаги болалар ривожланиши- га
кўйиладиган давлат талабла- ри».-
Тошкент. 2018 йил 18 июн 1-мҳ
сонли буйруғи
2.
Мактабгача таълим вазирли-
гининг "Илк қадам” Давлат ўқув
дасгури. Тошкент. 2018 йил
7
июл.
4-
сонли Ҳайъат Қарори.
3.
Кондратиев Н.Н. Мактабгача
ёшдаги
болаларнинг
экологик
таълими: муаммо
ва
уни ечишга
баъзи ёндашувлар.
-
Санкт-Пе
тербург: Мосаик-Синтез, 2012. 176
6.
4.
Каменева Л.А., Кондратиев
Н.Н., Маневтсова Л.М., Терентев
Э.Ф. Табиий дунё ва бола: Ме-
тодология
мактабгача
ёшдаги
болаларнинг экологик таълими /
Л.М. Маневтсова,
П.Г.
Самору-
кова таҳрири остида. - Санкт-
Петербург
Болалик
матбуоти,
2013.319 п.
5.
Николаева Н.Н. Ўйиннинг жойи
мактабгача ёшдаги болаларнинг
экологик таълими. // Мутахассислар
учун кўлланма мактабгача таълим.
-
М.: Янги мактаб, 2012.189 б.
Bola va Zamon / № 2 / 2021
*53
