МУГАЛЛИМХЭМ УЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИ У
102
Адабиётлар:
1.
Узбекистан Республикаси Презвдентининг 2017
йил
9
сентябрдаги
«Мактабгача таълим тизимини
тубдак такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида»ги ПК^-3261-сон карори.
2.
Узбекистан Республикаси Прсзидснтинииг 2017
йил
30 сентябрдаги «Мактабгача таълим тизими
бошдарувини
тубдан
такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисидалги ПФ-5198-сон фармони.
3.
Щербакова
Е.И.
Методика обучения математике в детском саду.
-
М.: Академия, 2002.
4.
Белошистая А.В. Обучение математике
в
ДОУ: Методическое пособие.
-
М.: Айрис-пресс, 2005.
5.
А.Мавлянов, С.Абдалова, Л.Ю. Юсупова. “Педагогик
технология
тамойиллари асосида даре
машгулотларини олиб бориш технологияси”. Т. 2010.
6.
Крдирова Ф., Тошпулатова Ш., Каримова
Н.,
Аъзамова М. Мактабгача педагогика. Дарслик. Тош-
кент:
Тафаккур нашриети, 2019.-158 б.
РЕЗЮМЕ
Мазкур маколада мактабгача
таълим
ташкилотларида болаларнииг математик тасаввурларини
шак-
ллантириш методикасини такомиллаштириш муаммолари ва уларни бартараф
этиш
йулидаги вазифалар
ёритиб берилган.
РЕЗЮМЕ
В
статье
описаны
проблемы совершенствования методики формирования математического воображе-
ния детей в дошкольном образовании и задачи по их преодолению.
SUMMARY
The
article
describes the problems
of
improving the methods
of
forming the
mathematical
imagination of
children in preschool education and the tasks of overcoming them.
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARGA EKOLOGIK
TA’LIM-TARBIYA BERISHDA VIZUAL TEXNOLOGIYALARNING O’RNI
Kubayeva M.B.
Navoiy davlat pedagogika instituti “Maktabgacha ta ’Um ” kafedrasi о ’qituvehisi
Tayanch so’zlar:
ekologiya, bola, ta’lim, tarbiya, vizual texnologiya, usul, audio, video, main,
grafika, animatsiya, effekt, interfaol.
Ключевые
слови:
экология, ребенок, обучение, воспитание, визуальная технология, метод,
аудио, видео, текст, графика, анимация, эффект, интерактивность.
Keywords:
ecology, child, education, upbringing, visual technology, method, audio, video, text,
graphics, animation, effect, interactivity.
Ekologik muammolaming tobora global ahamiyat
kasb
ctib borayotganligi inobatga
olinib, so’nggi yillarda muhim ustuvor vazifalar bilan bir qatorda atrof-muhit muhofazasi,
ekologik madaniyat, ekologik ta’lim-tarbiya, ekologik ma’rifat masalalariga alohida e’tibor
berilmoqda.
Ekologik ta’lim-tarbiyaning dolzarbligi mamlakatimiz tabiati, ekotizimlari, atrof-
muhitni beqarorlik va izdan chiqishdan asrash, aholining ekologik madaniyatini oshirish,
ushbu o’ta jiddiy, hayotiy masalalarga aholining barcha qatlamlari, ayniqsa, yoshlar hissa
qo’shishi zarurligi bilan belgilanadi.
Ma’lumki, yurtimizdagi maktabgacha ta’lim tashkilotlari ta’lim - tarbiya sohasida
ekologik ta’limga oid elektron - metodik vositalarni yaratish va innovatsiyalardan
foydalanish imkoniyatini kengaytirish yuzasidan aniq takliflar ishlab chiqilmaganligi,
shuningdek, maktabgacha ta’lim sohasida pedagog-tarbiyachilaming faoliyatini metodik
jihatdan ta’minlovchi o’quv materiallari, shu jumladan, ekologiya va atrof-muhitni
muhofaza qilish sohasiga oid o’quv qo’llanmalari yctarli cmasligi inobatga olinib, 2019 yil
27
mayda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 434-sonli qaror, ya’ni
O’zbckiston Respublikasida “Ekologik ta’limni rivojlantirish Konsepsiyasi” ishlab chiqildi.
103
МУГАЛЛИМХ&МУЗЛИКСИЗБИЛИМЛЕНДИРИУ
■
Ushbu Konsepsiyada belgilangan vazifalarga ko’ra, maktabgacha ta’lim tashkilotlari o’quv
jarayonining ilmiy asosi sanalmish “Ilk qadam” dasturida belgilangan ekologik ta’limga oid
mavzular va amaliy mashg’ulotlami to’laqonli tashkil etish maqsadida “Ekolog bolajon”
dasturi ishlab chiqilishi va amaliyotga joriy etilishi ta’kidlangan. O’zbekiston Respublikasi
Maktabgacha ta’lim vazirligi tomonidan ekologik sanalar bo’yicha turli yoshdagi guruhlar
uchun “Ekolog bolajon” dasturi asosida tizimli mashg’ulotlar rejasi va dasturlari ishlab
chiqilib, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida “Ekologik yo’lakchalar” tashkil etilmoqda.
Bunga
ko’ra,
tarbiyalanuvchilaming
ongiga
O’zbekiston
Respublikasi
Qizil
kitobiga
kiritilgan
o’simlik
va
hayvonlar
haqidagi
dastlabki
tushunchalar
singdirilmoqda
va
muhofaza qilinadigan o’simlik va hayvonlar rasmlarini chizish orqali bolalarda dastlabki
ekologik bilimlar shakllantirilmoqda. Shuningdek, ta’lim dasturi o’rta, katta va maktabgacha
tayyorlov guruhlari uchun jonsiz tabiat (o’simliklar dunyosi), jonli tabiat (hayvonot
dunyosi) hamda sayrda bo’lib о’tadigan jonsiz va jonli tabiat tushunchalarini uyg’otishga
yo’naltirilgan bo’lib, bunda, mavzulami qayta belgilashda yer yuzida, shu jumladan,
yurtimizda yo’qolib borayotgan va kamyob turdagi o’simlik va hayvonot dunyosi hamda
ulami asrab-avaylash masalasiga alohida urg’u berilmoqda.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlari ta’lim dasturlari atrof-muhitni muhofaza qilish va
atrofimizdagi olamni toza saqlash, shu jumladan, maishiy chiqindilardan tozalash kabi
tushunchalar bilan boyitib boriladi. Bundan tashqari har
bir
maktabgacha ta’lim tashkilotida
ekologik burchaklar tashkil etish hamda ulami zarur materiallar bilan ta’minlash asosiy
vazifalaridan biri sifatida belgilanmoqda.
Maktabgacha ta’lim tizimida tarbiyalanuvchilaming ekologik ongi ulaming ko’ziga
yaqqol tashlanadigan atrof tabiiy muhit (yer, suv, o’simlik va hayvonot dunyosi) bilan “Ona
tabiat” mavzusida ochiq havoda tanishtiruv soatlarini o’tkazish, rasmlar chizdirish, atrof
olam haqidagi she’rlami yod oldirish, mashqlarni bajartirish va turli mavzudagi o’yinlami
tashkil etish orqali shakllantiriladi. Shuningdek, tarbiyalanuvchilarga ekologik ta’lim
—
tarbiya berishning oson va tushunarli usuli sifatida o’quv jarayonini vizual texnologiyalar
asosida tashkil etish bolalarda atrof-muhitga bo’lgan munosabatni yanada
ri
vojlantiradi.
Vizual texnologiya o’zi nima? Vizual texologiya — bu axborot kommunikatsiya
vositalarining
dasturiy
va
texnikaviy
vositalari
asosida
audio,
video,
matn,
grafika
va
animatsiya
effektlari
asosida
o‘quv
materiallarini
bolalarga
yetkazib
berishning
mujassamlashgan holdagi ko’rinishidir.
Rivojlangan
mamlakatlarda
o‘qitishning
bu
usuli,
hozirgi
kunda
ta’lim
sohasi
yo'nalishlari bo‘yicha tatbiq qilinmoqda. Amaliyot tajribalaridan shu narsa ma’lumki,
vizual texnologiya asosida ta’lim jarayoni samarali bo’lishi isbotlangan. Vizual texnologiya
vositalari asosida bilim berishda 30 % gacha vaqtni tejash mumkin bo‘lib, olingan
bilimlar esa xotirada uzoq muddat saqlanib qoladi. Agar tarbiyalanuvchilar berilayotgan
materiallami ko‘rish (video) asosida qabul qilsa, axborotni xotirada saqlab qolinishi 25-30 %
ga oshadi. Bunga qo‘shimcha sifatida o‘quv materiallari audio, video va grafika ko‘rinishda
mujassamlashgan holda berilsa, materiallami xotirada saqlab qolish 75 % ga ortadi.
Bolalarga
ekologik
ta’lim-tarbiya
berishda
o’rganilayotgan
ma’lumotni
yaxshiroq
eslab
qolishlari
va bilimlami o’rganishlari uchun tarbiyalanuvchilaming e’tiborini jalb
qilish lozimdir. Bunday natijaga faqat yuqori sifatli, qulay, yorqin vizual materiallar tufayli
erishish mumkin. Vizual texnologiya
-
bolaning e’tiborini jalb qilishga imkon beradigan,
diqqatini jalb qiladigan va o’z navbatida materialni osonlik bilan o’zlashtirishi hamda
yaxshiroq eslab
qoli
shiga imkon beradigan vositadir. Vizual texnologiyalar nafaqat xotiraga
ta’sir qiladi, balki tasvirlaming ravshanligi tufayli, bola o’zi uchun tushunarli bo’lgan
analogiyalami yaratadi. Shu sababli, vizual texnologiya turli xil tushunchalar ishlatiladigan
104
МУГАЛЛИМХ.&М
Y
ЗЛИ
КС
ИЗ
БИЛИМЛЕНДИРИУ
doiraga kiritilib, bulaming barchasi maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ekologik ta’lim-
tarbiya berish sifatini yaxshilaydi. Masalan, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarga
ekologik ta’lim-tarbiya berish jarayonida tarbiyachi materialni og’zaki ravishda taqdim
etishning o’miga, vizual diagramma-rasm orqali taqdim etsa, bolada tasavvur qilish ancha
yaxshilanadi.
Maktabgacha
ta’lim
tashkilotlarida
tarbiyalanuvchilarga
ekologik
bilim
berishning
vizual
texnologiyalaridan
foydalanishda
asosiy
maqsad
va
vazifalar
sifatlda
quyidagilami sanab o’tish mumkin:
►
Atrof-muhitga nisbatan o’z harakatlarining oqibatlarini anglashga va tabiat bilan
nisbiy uyg’imlikda yashashga qodir yangi shaxsni shakllantirish;
►
Bolalarda ekologik ta’lim-tarbiyaning asosiy asoslarini shakllantirish;
►
Tirik
organizmlaming
ulaming
atrof-muhit
bilan
o’zaro
bog’liqligini
aks
ettiruvchi, ona tabiatining elemental’ ekologik bilimlarini o’zlashtirish;
►
Tabiatni
muhofaza
qilish
sohalarida
boshlang’ich
g’oyalar
va
amaliy
ko’nikmalarga ega bo’lish;
►
Bolalami ular bilan aloqada bo’lgan ob’ektlar va tabiiy hodisalarga ijobiy faol
munosabatda bo’lishga o’rgatish;
►
Har bir bolaning ona vatanining tabiati bilan muloqot jarayonida tarbiyaviy, ijodiy
va ma’naviy-axloqiy potentsialini ochish va rivojlantirish.
Vizual texnologiya bolaga nima beradi?
►
O’z ona yurtining tabiati bilan ko’rish orqali aloqa qilish jarayonida har bir
bolaning ekologik, ijodiy va ma’naviy-axloqiy tarbiyasi rivojlanadi;
►
Tabiatni asrash, inson ekologiyasi haqida dastlabki g’oyalami oladi;
►
Bola o’zining vizual
-
majoziy tafakkuri bilan, ob’ekt bilan bir vaqtda ko’rish,
eshitish, harakat qilish yoki ob’ektning harakatlarmi baholash mumkin bo’lgan
narsani tushunadi;
►
Ularga ob’ektlami sezish va idrok qilish ma’lumotni qabul qilish osonroq bo’ladi.
О’quv jarayonida vizual texnologiyalardan foydalanish, bilimlami puxta o’zlashtirish
uchun
alohida ahamiyat kasb etadi. Ular ta’lim jarayonida ko’rgazmalilik prinsipi
bilan bog’langanda yanada kengayadi va takomillashadi. Vizual texnologiya shu bilan
belgilanadiki, ulami qo’llash asosida yangi bilimlar olish maqsad qilib qo’yiladi. Bu
jarayonda
o’quv
filmlaridan,
diafilm
va
diapazitivlaming
axborot
matnlari
(ostidagi
sur’at) yozuvlar yangi bilimlar egallash uchun bilimlar manbai bo’lib xizmat qiladi.
Bolalarga ekologik ta’lim-tarbiya benshda tabiiy materiallar va turli xil rasm hamda
jadvallar
namoyish
qilinadi.
Tarbiyalanuvchilar
esa
tarbiyachi
tomonidan
qo’yilgan
ko’rgazma vositalaming kuzatish asosida (topishi) berilgan topshiriqqa asoslanib, javoban
fikrlaydilar, tahlil qiladilar, so’ngra xulosa chiqaradilar. Har qanday holatda ham vizual
texnologiyalar qo’llanllganda bolalaming faol idrok etishlari va fikrlashlari ko’zda tutiladi,
shuning uchun ham ular oldida aniq bilish vazifasi qo’yiladi. Unda jismlar va jarayonlami
kuzatish, qarab chiqish va namoyon bo’lgan borliq va jarayonlami o’rgatish ko’rsatilishi
lozim. Kuzatish va o’rgatish holati frontal, guruh yoki yakka tartibda o’tkazilishi mumkin.
Maktabgacha
ta’lim
tashkilotlarida
ekologik
ta’lim-tarbiya
berish
jarayonida
bolalarga tabiiy ob’ektlami namoyish qilishiga katta e’tibor beriladi. Bu bolalarda faqat
ularni hajmi, shakli va boshqa belgilari haqida tasavvur qilibgina qolmay, shu bilan birga
o’zlashtirish jarayonini tezlashtiradi va faollashtiradi.
Vizual texnologiyani amalga oshirishda ko’rgazmali vositalar asosiy o’rin tutadi.
Ko’rgazma vositalar ikki guruhga bo’linadi, tabiiy va tasviriy.
МУГАЛЛИМХ.ОМУЗЛИКСИЗБИЛИМЛЕНДИРИУ
105
Tabiiy ko’rgazma qurollar tabiat jismlaridir. Ular: xona o’simliklari, daraxt shoxlari,
barglar, gullar, mcvalar, urug’lar, ildizlar, gcrbariylar kollcksiyalari, guldastalar va mcva
sabzavotlar
xo’l
preparatlaridir.
Hayvonlar
bo’yicha
esa:
hayvonlaming
tirik
namunalari,
tulumlari, skeletlari, hashoratlar kollektsiyalari.
Bolalaming
bcvosia
ko’rib
qabul
qilish
imkorri
bo’lmagan
jismlar
tasviriy
ko’rgazmalar
orqali
yetkaziladi.
Ular
maxsus
magazinlarda
sotiladi.
Mulyajlar,
modellar,
rasmlar, ekran qo’llanmalari, tasviriy ko’rgazmalardir.
Vizual
texnologiyaning
qo’llanishini
mohiyati
shundaki,
tarbiyalanuvchilar
mazkur
ko’rgazmalardan
o’z
o’mida
foydalangan
holda
ular
haqida,
ya’ni
tabiat
jismlari
va
hodisalariga doir yangi bilimlar hosil qilishdan iborat.
Tabiiy
materiallarini
mustaqil
ravishda
o’rganayotganda
bolalarning
kuzatuvchanligi
va diqqat e’tibori rivojlanadi. Bu paytda tarbiyachi kuzatishning to’liq rejasini berish
hamda
o’rganilayotgan
jismning
belgi
va
xususiyatlarini
qanday
aniqlashni
ko’rsatish
kerak.
Kuzatuvchanlikni
rivojlantirishda
karta
ham
katta
rol
o’ynab,
kartada
sayohat
o’yinlarini o’tkazish, o’rganish asosida shartli kartagrafik bclgilami izchil o’zlashtiriladi.
Vizual
texnologiya
asosida
uyushtirilayotgan
mashg’ulotlarda
bolalar
diqqatiga
havola qilish qisqa muddatli, diqqatni jalb qiluvchi tajribalarga ham e’tibor qaratiladi.
Tajriba
-
tarbiyalanuvchilar
uchun
qiziqarli
va
atrof-muhitni
bilib
olishning
samarali
usulidir. Kichik, qisqa muddatli tajribalaming targ’ib topishida o’ziga xos ahamiyat kasb
etadi. U mantiqiy tafakkur va nutqni o’stirishda, tabiatning ichki muhim sirlarini ochishda
o’ziga xos o’ringa cga. Ulaming natijajasi ularoq bolalar yangi bilimlarga cga bo’ladilar.
Xulosa
o’mida
shuni
aytish
mumkinki,
maktabgacha
ta’lim
tashkilotlarida
pedagog-
tarbiyachilarning
asosiy
vazifasi
bolaga
har
bir
tirik
organizmni
yashash
huquqiga
cga
bo’lgan
o’z-o’zini
qadrlaydigan,
noyob
mavjudot
sifatida
qarashiga
o’rgatishidir.
Shuningdek,
bolalarga
ekologik
ta’lim-tarbiya
berish
jarayonini
vizual
texnologiyalar
asosida
tashkil
qilish,
ularda
tabiat
va
atrof-olamning
turli-tuman
shakl,
hajm,
ranglar
jilosi, voqcliklaming o’zaro o’zviy bog’liqligi sabab va oqibat jarayonlarini his qilishini,
idrok
etish,
faktlarga
tayanib
tafakkur
yoritishlari,
xulosalar
chiqarishlari
hamda
shu
asosda dunyoviy bilimlarni egallashlariga zamin yaratishidir.
Adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston
Respublikasi
Vazirlar
Mahkamasining
2019-yil
27-maydagi
“0‘zbekiston
Respublikasida
ekologik ta’limni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g*risida”gi
434-son
qarori.
2.
0‘zbekiston
Respublikasi
Maktabgacha
ta'lim
vazirligining
“O'zbekiston
Respublikasining
ilk
va
maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo'yiladigan davlat talablari.” Toshkent, 2018 yil 18 iyun 1-mh sonli
buyrug’i.
3.
0‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta'lim vazirligining
“Ilk
qadam” Davlat o'quv dasturi. Toshkent,
2018 yil 7 iyul, 4-sonli Hayat Qarori.
4.
Namatov
A.N.
Ekologiya / Asosiy atama va iboralaming izohli lug’ati. - T: «Bioekosan» nashriyoti, 2001.
5.
To’xtayev
A.S.
Ekologiya
I
Pedagogika institutlarining talabalari uchun
o’quv
qo’llanma. - T.: “O’qituvchi”
nashriyoti, 2001.
РЕЗЮМЕ
Ushbu maqolada maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tarbiyalanuvchilarga ekologik bilim berishning ahamiyati
hamda bu jarayonda vizual texnologiyalar va ularning olib borilishi haqida bayon etilgan.
РЕЗЮМЕ
В
данной статье освещено значение использования визуальных технологий
в
экологическом образо-
вании дошкольников в ДОО.
SUMMARY
The article discusses the importance of environmental education for preschool children
and
the use
of
visual
technologies in this process.
